កំណដងភ្នំកាឡេដុង

កំណដងភ្នំកាឡេដុង ដែលជាស័កភ្នំកកើតបានដិតដាននៅប៉ែកខ្លះៗខាងជើងនៃប្រទេសអៀរ និង ប៊្រីថេន (មហាប៊្រីថេន) ដងភ្នំស្កង់ឌីណាវ ស្វាលបាដ ហ្គ្រីនឡង់ខាងកើត និង ប៉ែកនៃអឺរ៉ុបខាងជើងភាគកណ្ដាល។ កំណភ្នំកាឡេដុងរាប់បញ្ចូលទៅដោយព្រឹត្តិការណ៍ជាច្រើនកើតឡើងពីសម័យអ័រដូវីកេសដល់ដើមសម័យដេវ៉ុន ប្រហែល ៤៩០–៣៩០ លានឆ្នាំកន្លងទៅហើយ (ម៉ា)។ វាបានបង្កឱ្យមានការបិទជិតមហាសមុទ្រអៀប៉េទុស នៅពេលដែលទ្វីប និង ផ្ទាំងដីនៃឡូរ៉ង់ត៍ បាលទិក និង អាវ៉្លុនបានប៉ះទង្គិចគ្នា។

តំណាំងទីនៃសាខាផ្សេងៗនៃខ្សែក្រវាត់កាឡេដុង/អាកាដនៅចុងសម័យកំណភ្នំកាឡេដុង (ដើមសម័យដេវ៉ុន)។ ខ្សែឆ្នេរសម័យបច្ចុប្បន្នត្រូវបានគូសបញ្ជាក់ពណ៌ប្រផេះជាសេចក្ដីយោង។ ជាចុងក្រោយក្នុងប្រវត្តិភូគព្ភសាស្ត្រ មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិកបានបើកឡើងនិងប៉ែកផ្សេងៗនៃខ្សែក្រវាត់កំណភ្នំបានរំកិលបែកចេញពីគ្នា។ សូមមើលផងដែរ បំណះអៀប៉េទុស និង តំបន់បំណះបរិវត្ត-អឺរ៉ុប។

កំណភ្នំកាឡេដុងត្រូវបានយកឈ្មោះតាម កាឡេដុង ដែលជាឈ្មោះឡាតាំងសំដៅប្រទេសស្កុត។ ឈ្មោះនេះត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាលើកដំបូងនៅឆ្នាំ១៨៨៥ ដោយភូគព្ភវិទូអូទ្រីស អេដួដ ហ្ស៊ីស ដាក់ឱ្យព្រឹត្តិការណ៍នៃការកកើតភ្នំនៅអឺរ៉ុបខាងជើងដែលបានចុះកាលបរិច្ឆេទមុនសម័យដេវ៉ុន។ ភូគព្ភវិទូជាច្រើនដូចជា អ៊ីមីល អ៊ូហ្ក និង ហាន់ ស្ទីឡឺ បានមើលឃើញថាកំណភ្នំកាឡេដុងជាវគ្គមួយក្នុងចំណោមវគ្គព្រឹត្តការណ៍ជាច្រើននៃការកកើតភ្នំដែលបានកើតឡើងកំឡុងប្រវត្តិការណ៍របស់ផែនដី។ ការយល់ដឹងថ្មីៗដែលធ្លាប់មានមក បានពន្យល់ថាកំណភ្នំកាឡេដុងរួមបញ្ចូលវគ្គរចិតវិវត្តន៍មួយចំនួនអាចមានទ្វីកាលបន្តបន្ទាប់គ្នា។ ហើយឈ្មោះ កាឡេដុង ដូច្នោះ មិនត្រូវប្រើបានត្រឹមតែសម័យមួយដាច់ណាត់នៃកាលវេលាភូគព្ភសាស្ត្រនោះទេ វាក៏អនុវត្តប្រើបានលើតំណបន្ទាប់នៃព្រឹត្តិការណ៍ទាក់ទងខាងរចិតវិវត្តន៍ផងដែរ។

ប្រវត្តិភូគព្ភថាមសាស្ត្រ

កំណដងភ្នំកាឡេដុងគឺជាកំណភ្នំមួយក្នុងចំណោមកំណភ្នំជាច្រើនដែលនៅទីបំផុតបង្កើតបានជាអធិទ្វីប ប៉ង់សៀ នៅចុងស័កបុរាណសត្វ។ នៅដើមស័កបុរាណសត្វ ភាគច្រើននៃផ្ទៃដីទ្វីបទាំងអស់ត្រូវបានបង្រួបបង្រួមជាបុរាណទ្វីប គោណ្ឌវ័ន ដែលមានសំបកទ្វីបនៃអនាគត អាភ្វ្រិក អាមេរិកខាងត្បូង អឺរ៉ាស៊ីខាងត្បូង អូស្ត្រាលី និងអង់តាកទិក ដែលសណ្ដូកនៅកណ្ដាលអក្ខោសានខាងត្បូង (ប៉ូលខាងត្បូង)។ រវាង ៦៥០ និង ៥៥០ លានឆ្នាំកន្លងទៅ (ក្នុងសម័យអេដ្យាការ៉ា) បណ្ដាទ្វីបតូចៗនៃឡូរ៉ង់ត៍ (ដែលរួមមានផ្នែកឦសាននៃអនាគតអាមេរិកខាងជើង) បាលទិក និង ស៊ីបេរ បានបែកខ្ញែកចេញពីគោណ្ឌវ័នរំកិលទៅខាងជើងឆ្ពោះទៅភូមធ្យរេខា (អេក្វាទ័រ)។ ក្នុងដំណើរនេះ មហាសមុទ្រអៀប៉េទុស ចន្លោះ គោណ្ឌវ័ន បាលទិក និង ឡូរ៉ង់ត៍បានបិទភ្ជិត។

នៅដើមសម័យអ័រដូវីកេស (ប្រហែល ៤៨០ លានឆ្នាំមុន) ចុល្លទ្វីប (បំណែកតូចមួយនៃសិលាមណ្ឌលទ្វីប) អាវ៉្លុន (សិលាមណ្ឌលបច្ចុប្បន្នដែលត្រូវបានបែកខ្ញែកពាសពេញភាគខាងកើតនៃអង់គ្លេសថ្មី ភាគខាងត្បូងនៃដីថ្មី ប៉ែកនៃ ប្រនស៊្វិកថ្មី និង ស្កុតថ្មី អៀរខាងត្បូង ភាគជាច្រើននៃអង់គ្លេស និង វែល ប្រទេសទំនាប និង អាល្លឺម៉ង់ខាងជើង) បានចាប់ផ្ដើមបែកខ្ញែកពីរឹមខាងជើងនៃគោណ្ឌវ័ន។

វគ្គដំបូង

វគ្គដំបូងៗខ្លះនៃវិរូបកម្ម និង/រឺ រូបបរិវត្តន៍ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាជួរភ្នំកាឡេដុងស្កង់ឌីណាវ។ វគ្គបឋមដែលជាញឹកញាប់ត្រូវបានរួមបញ្ចូលនូវកំណភ្នំកាឡេដុងគឺជាវគ្គផ្វាំងម៉ាកកាលពី ៥០៥ លានឆ្នាំកន្លងទៅ (ចុងសម័យកាំប្រ)។ វគ្គផ្សេងមួយទៀតជាវគ្គចាមត្លង់ដ៍កាលពី ៤៥៥ លានឆ្នាំកន្លងទៅ។ វគ្គទាំងនេះត្រូវបានគេពន្យល់ដោយការសន្មតថាជាយខាងលិចនៃបាលទិកបានប៉ះទង្គិចជាមួយកំណោងកោះមួយ រឺ ចុល្លទ្វីបមួយ។ ក្នុងរបៀបស្រដៀងគ្នា ជាយខាងកើតនៃឡូរ៉ង់ត៍បានប៉ះទង្គិចគ្នាជាមួយកំណោងកោះមួយកំឡុងពេលកំណភ្នំតាកូនិក (ពី ៤៨០ ដល់ ៤៣៥ លានឆ្នាំកន្លងទៅ)។

កំឡុងសម័យអ័រដូវីកេស ទ្វីបតូចនៃអាវ៉្លុនបានរំកិលឯកឯងក្នុងទិសដៅភាគឦសានឆ្ពោះទៅបាលទិក។ ចលនកម្មនេះផ្សំឡើងដោយទន្លាក់ចុះនៃមហាសមុទ្រអៀប៉េទុសភាគឦសាន (ក៏ត្រូវបានហៅថា សមុទ្រតនឃ្វីស្ត៍) ខាងក្រោមអាវ៉្លុនខាងកើត។ នៅចុងសម័យអ័រដូវីកេស (ប្រហែល ៤៥០ លានឆ្នាំកន្លងទៅ) បំណុកទ្វីប ចាប់ផ្ដើមរវាងអាវ៉្លុន និង បាលទិក។ សមុទ្រតនឃ្វីស្ត៍បានបាត់រូបរាងដោយដំណើរនេះ បំណះដែលនៅសល់គឺខ្សែតនឃ្វីស្ត៍ ដែលរត់នៅពីក្រោមសមុទ្រខាងជើង ដាណឺម៉ាកខាងត្បូង និងអាល្លឺម៉ង់ខាងជើង ហើយនិងប៉ូឡូញ។

វគ្គស្កង់ឌី/ហ្ក្រាំពី

សូមមើលផងដែរ: តំបន់ណាយស៍ខាងលិច

វគ្គសំខាន់នៃកំណភ្នំកាឡេដុង (ចាប់ពីប្រហែល ៤២៥ ដល់ ៤០០ លានឆ្នាំកន្លងមក) ត្រូវបានគេហៅថាវគ្គស្កង់ឌីនៅស្កង់ឌីណាវ និង "វគ្គហ្ក្រាំពៀន" នៅប៊្រីថេន។ វាបណ្ដាលមកពីបំណុករវាងឡូរ៉ង់ត៍ និង បាលទិក។ មហាសមុទ្រអៀប៉េទុសដំបូងបានបិទភ្ជិតនៅផ្នែកខាងជើង បន្ទាប់មកក៏បានបិទភ្ជិតនៅផ្នែកខាងត្បូងទៀត។ ដូច្នេះ បំណុករវាងបាលទិក និង ឡូរ៉ង់ត៍បានកើតឡើងមុនបន្តិចទេ គឺមុនអាវ៉្លុន និង ឡូរ៉ង់ត៍បុកទង្គិចគ្នា។ បំណុកទ្វីបបានចាប់ផ្ដើមនៅត្រង់មជ្ឈិមស៊ីល័រ ហើយ ការកកើតភ្នំបានកើតឡើងនៅដើមសម័យដេវ៉ុន (ចាប់ពី ៤២០-៤០៥ លានឆ្នាំកន្លងមក)។ នៅអាមេរិកខាងជើង បំណុករវាងអាវ៉្លុន និង ឡូរ៉ង់ត៍ត្រូវបានគេហៅថា កំណភ្នំអាកាដ។

តាមរយៈអ្នកនិពន្ធមួយចំនួន បំណុកទ្វីបកាឡេដុងពាក់ព័ន្ធនឹងចុល្លទ្វីបផ្សេងមួយទៀត អាម៉ូរិក (ព័រទុយហ្កាល់ខាងត្បូង ភាគច្រើននៃភាគខាងជើងនៃបារាំង និង ប៉ែកអាល្លឺម៉ង់ខាងត្បូង និង សាធារណរដ្ឋឆែក) តែតូចជាងអាវ៉្លុន។ ចុល្លទ្វីបនេះប្រហែលជាមិនបង្កើតជាឯកយោគស្ថិតស្ថេរមួយទេ ប៉ុន្តែត្រូវបានជំនួសដោយតំណនៃបំណែកជាច្រើន ដែលនូវក្នុងនោះប្រជុំភ្នំអាម៉ូរិក និង បូហេមបច្ចុប្បន្ននេះគឺជាប្រជុំភ្នំដ៏សំខាន់បំផុត។ មហាសមុទ្រចន្លោះផ្ទៃទ្វីបនៃឡូរ៉ង់ត៍ បាលទិក និង អាវ៉្លុនរួមបញ្ចូលគ្នា (ហៅថា អឺរ៉ាមេរិក ឡូរុស្ស រឺ ទ្វីបក្រហមចាស់) ហើយនិងអាម៉ូរិកត្រូវបានគេហៅថាមហាសមុទ្ររៀ។

ទីបុរាណភូមិសាស្ត្រនៃបំណែកសំបកអាម៉ូរិកចន្លោះ សម័យអ័រដូវីកេស និង កាបូនីផ្វេរ៉ូក៏ត្រូវក្លាយជាការជជែកតទល់គ្នាយ៉ាងខ្លាំងផងដែរ។ មានសូចនកម្មជាច្រើនថាប្រជុំភ្នំបូហេមចាប់ផ្ដើមរំកិលឆ្ពោះទៅខាងជើងចាប់ពីសម័យអ័រដូវីកេសរៀងមក ក៏ប៉ុន្តែអ្នកនិពន្ធជាច្រើនដាក់ទីតាំងដំណុះនៃផ្ទាំងដីអាម៉ូរិកដែលមានជាយខាងត្បូងនៃឡូរុស្សនៅក្នុងកំណភ្នំអែរស៊ីនកាបូនីផ្វេរ៉ូ (ប្រហែល ៣៤០ លានឆ្នាំកន្លងទៅហើយ)។ អាងរេណូអែរស៊ីន អាងក្រោយកំណោង បង្កើតបានជាជាយខាងត្បូងនៃអឺរ៉ាមេរិកបន្ទាប់ពីកំណភ្នំកាឡេដុង។ តាមរយៈអ្នកនិពន្ធអស់ទាំងនេះ គែមតូចមួយមកពីអឺរ៉ាមេរិកបានញែកក្រហែងចុះទៅក្រោម ហើយនៅពេលនោះអាងទឹកនេះក៏បានកើតឡើង។ អាងនេះបានបិទភ្ជិតនៅពេលដែលបណ្ដាផ្ទាំងដីខូចទ្រង់ទ្រាយនៃកាឡេដុងទាំងនេះត្រូវបានដុះឡើងសាជាថ្មីរហូតទៅដល់ទ្វីបឡូរុស្សកំឡុងពេលនៃកំណភ្នំអែរស៊ីន។

សូមមើល

• ជួរភ្នំស្កង់ឌីណាវ
• ជួរភ្នំស្វៀតូសឺស្កាយ
• រចនាសម្ព័ន្ធភូគព្ភសាស្ត្រនៃចក្រភពអង់គ្លេស
• ជួរភ្នំប៉ង់សៀកណ្ដាល
• បំណះអៀប៉េទុស
• ដែនដីដ្រូន្នីងល្វីស
• តំបន់បំណះបរិវត្តអឺរ៉ុប

ឯកសារយោង

អក្សរសាស្ត្រ

• Cocks, L.R.M. & Torsvik, T.H.; 2006: European geography in a global context from the Vendian to the end of the Palaeozoic, in: Gee, D.G. & Stephenson, R.A. (eds.): European Lithosphere Dynamics, Geological Society of London Memoirs 32, pp. 83–95.
• Cocks, L.R.M.; McKerrow, W.S. & Staal, C.R. van; 1997: The margins of Avalonia, Geological Magazine 134, pp. 627–636.
• Fossen, H. & Dunlap, J.W.; 1998: Timing and kinematics of Caledonian thrusting and extensional collapse, southern Norway: evidence from 40Ar/39Ar thermochronology. Journal of Structural Geology 20, 765-781.
• Jones, K. & Blake, S.; 2003: Mountain building in Scotland, ISBN 0-7492-5847-0.
• Matte, P.; 2001: The Variscan collage and orogeny (480–290 Ma) and the tectonic definition of the Armorica microplate: a review, Terra Nova 13, 122–128.
• McKerrow, W.S.; Mac Niocaill, C. & Dewey, J.F.; 2000: The Caledonian Orogeny redefined, Journal of the Geological Society 157, pp. 1149–1154.
• Schätz, M.; Reischmann, T.; Tait, J.; Bachtadse, V.; Bahlburg, H. & Martin, U.; 2002: The Early Palaeozoic break-up of northern Gondwana, new palaeomagnetic and geochronological data from the Saxothuringian Basin, Germany, International Journal of Earth Sciences 91(5), pp. 838–849.
• Stampfli, G.M.; Raumer, J.F. von & Borel, G.D.; 2002: Paleozoic evolution of pre-Variscan terranes: From Gondwana to the Variscan collision, Geological Society of America Special Paper 364, pp. 263–280.[១]
• Torsvik, T.H. & Cocks, L.R.M.; 2004: Earth Geography from 400 to 250 Ma: a palaeomagnetic, faunal and facies review, Journal of the Geological Society of London 161, pp. 555–572.
• Torsvik, T.H. & Rehnström, E.F.; 2003: The Tornquist Sea and Baltica–Avalonia docking, Tectonophysics 362, pp. 67– 82.
• Torsvik, T.H.; Smethurst, M.A.; Meert, J.G.; Van der Voo, R.; McKerrow, W.S.; Brasier, M.D.; Sturt, B.A. & Walderhaug, H.J.; 1996: Continental break-up and collision in the Neoproterozoic and Palaeozoic – A tale of Baltica and Laurentia, Earth-Science Reviews 40, p. 229–258.
• Ziegler, P.A.; 1990: Geological Atlas of Western and Central Europe, Shell Internationale Petroleum Maatschappij BV (2nd ed.), ISBN 90-6644-125-9.

តំណក្រៅ

• Middle Ordovician (Continent Map)
• Middle Silurian (Continent Map)
• Emplacement timing of the Galway Granite ... Archived 2013-04-12 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• Re-defining the Caledonian
• Caledonian in Shetland
• Britain's formation