ទន្លេគង្គា
នៅលើខ្នងព្រះពុទ្ធអង្គបុរេអង្គរ នៅទួលព្រះធាតុ ខេត្តតាកែវ មានចារតួរអក្សរជាភាសាបាលីចំនួនពីរឃ្លា ដែលមានខ្លឹមសារដូចតទៅ : “ យេធម្មា ហេតុ ប្រភឋា តេសមណតុម តថាគត្រាអវចតេសង ចយោ និលាធា អេវមវាតី មហាសមនោ ” ។ ព្រះគាថាមានន័យថា : “ចំពោះវត្ថុទាំងឡាយ ដែលកើតចេញពីហេតុ (ហេតុប្រភថា) ព្រះពុទ្ធអង្គ (តថាគត) មានព្រះពុទ្ធដិកាថា វត្ថុទាំងនោះជាហេតុ ហើយព្រះអង្គបានប្រាប់អាថ៌កំបាំងដើម្បីបញ្ចប់ហេតុទាំងនេះ ។ ព្រះអង្គគឺជាអ្នកកាន់សាសនាទាំងមូល” ។
សូមរំលឹកថា ប្រទេសស្រីលង្កា ដែលជាមជ្ឈមណ្ឌលវប្បធម៌នៃព្រះពុទ្ធសានាហិនយាន ដ៏មហារុងរឿងថ្កុំថ្កើង បានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងក្លាបំផុត លើជ្រោយសុវណ្ណភូមិចាប់តាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី១ នៃគ.ស ។ ដូចនេះ តាមរបកគំហើញនេះសឲ្យឃើញថា ការប្រើភាសាបាលីចុងសវត្សរ៍ទី១២ ដើមសតវត្សរ៍ទី១៣ នៃគ្រិស្តសករាជដែលជាការផ្លាស់ប្តូរទម្រង់នយោបាយវប្បធម៌ និងសាសនា នៅក្នុងអតីតព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា នាសម័យអង្គរនោះ ត្រូវបានផ្ដើមឡើងនាសម័យបុរេអង្គរយ៉ាងប្រាកដ ។
ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងវត្តមាននៃការប្រើភាសាបាលី នាសម័យក្រោយអង្គរបន្ដិច គប្បីរំលឹកឡើងវិញថា គេបានរកឃើញនូវផ្ទាំងសិលាចារឹកមួយចំនួនដូចជា សិលាចារឹកនៅតំបន់បារាយណ៍ខាងលិច នៅខេត្តសៀមរាប ចារឡើងនៅឆ្នាំ ១៣០៨ នៃគ.ស និងសិលាចារឹកប្រាសាទកំបត់ នៅខេត្តកំពង់ធំ នៅសតវត្សទី១៤ ជាសក្ខីកម្ម ។ ក៏ប៉ុន្ដែប្រការនេះ ដូចទើបពោលខាងលើមិនមែនមានន័យថា មុនសម័យនេះបុព្វការីខ្មែរពុំបានស្គាល់ ឬនិយមភាសាបាលីនោះទេ ។ យ៉ាងណាម៉ិញកត្តានេះ ក៏មិនមែនមានន័យថា ខ្មែរបានខ្ចីភាសាបាលីតាមរយៈពួកមន និងសៀមនោះដែរ ។
គឺដោយសារមូលហេតុនេះហើយបានជាទស្សនៈដែលថា ប្រជាជនខ្មែរទើបតែចេះប្រើភាសាបាលី នៃលទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនា និកាយថេរវាទ នៅក្នុងអម្លុងស.វទី១៤ ជាការខុសឆ្គងមួយ ដែលយើងត្រូវតែកែតម្រូវ ទំព័រប្រវត្តិសាស្ដ្រខេមរជាតិបានឲ្យដឹងថា លទ្ធិថេរវាទ ឬហិនយានបានផ្សព្វផ្សាយមកនគរភ្នំ ដែលជាភាគមួយនៃឧបទ្វីបសុវណ្ណភូមិ តាំងពីដើមស.វទី១ ម្ល៉េះ ។ តាមទិន្នន័យខាងបុរាណវិទ្យា និងប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែលយើងបានសិក្សាវិភាគខាងលើនេះ ជនជាតិខ្មែរជាអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនានិកាយហិនយាន និងមហាយាន បានចេះប្រើភាសាសំស្ក្រឹត និងបាលីព្រមៗគ្នា ហើយក្រោយមកទៀត នាសម័យក្រោយអង្គរ ទើបភាសាសំស្ក្រឹតត្រូវបានបោះសរុបសេចក្ដីមកទំនាក់ទំនងផ្នែកវប្បធម៌សាសនារវាងខ្មែរ និងប្រជាជនមន នៅប្រទេសភូមាក៏ដូចនៅទ្វារវតី ក្នុងប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្ន ពុំមែនមានន័យថា ខ្មែរខ្ចីព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទប្រើភាសាបាលី តាមរយៈភូមាឬក៏ផ្ទុយទៅវិញ ដែលសម័យបុរាណមានទឹកដីជាប់នឹងកម្ពុជា បានខ្ចីភាសាបាលីខ្មែរនោះទេ ។ មូលហេតុពិតគឺទាំងខ្មែរទាំងជនជាតិមន ដែលរួម
ួលនូវលទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងពេលជាមួយគ្នាពីស្រីលង្កា ដូចគ្នា តាមរយៈការផ្សព្វផ្សាយ តាមព្រះរាជបំណងរបស់ព្រះបាទអសោក ដែលថាស្ដេចឥណ្ឌាដំបូងបង្អស់បានប្រារព្ធប្រតិបត្តិលទ្ធិ ព្រះពុទ្ធសាសនា ។ បើនិយាយម្យ៉ាងវិញទៀតទំនាក់ទំនងមិនមែនមានន័យថា ចម្លងគ្នាទៅវិញទៅមកទេ ។ ទំនាក់ទំនងជាការបំពានរូបមន្តថ្មី លើខឿនវប្បធម៌ចាស់ ដើម្បីឆ្ពោះទៅរកវឌ្ឍនភាពតែប៉ុណ្ណោះ ។ ការរកឃើញព្រះគាថាខាងលើនេះ ដែលត្រូវបានចារឡើងនូវដើមសតវត្សរ៍ទី៧ នៃគ្រិស្តសករាជ ដែលសព្វថ្ងៃតម្កល់នូវសារមន្ទីរហ្គីមេ ប្រទេសបារាំងគឺជាសក្ខីកម្មនៃវឌ្ឍនភាពនៃវប្បធម៌បាលី នាសម័យបុរេអង្គរ នៅលើទឹកដីខ្មែរយ៉ាងប្រាកដ ៕ (ម.ត្រាណេ)