ឈាន៖ ភាពខុសគ្នារវាងកំណែនានា

'''ឈាន''' [http://en.wikipedia.org/wiki/Jhana Jhāna​ (झान)] ជាពាក្យបាលី សំស្រ្កឹតហៅថាធ្យាន Dhyāna (Devanagari: ध्यान) សំដៅយកសមាធិ ឬភាវៈ នៃសមាធិ ។ ក្នុងភាវៈនៃសមាធិ ឈានមានលក្ខណៈ សំគាល់ ដោយការតំកល់ចិត្តជ្រៅ ក្នុងភាវនាកម្ម និងសេចក្តីស្ងប់អារម្មណ៍ ។ មានការពិភាក្សាអំពីឈាន ក្នុងគម្ពីរបាលីនិង ក្នុងគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនា[[ថេរវាទ]] បន្ទាប់ពីមានក្រិតវិន័យ របស់សាសនាមក ។ មកដល់ សព្វថ្ងៃនេះ ពុំមានការពិភាក្សាច្រើន តាមការសិក្សាបែបវិទ្យសាស្រ្តតាមការសិក្សាបែបវិទ្យាសាស្រ្ត អំពីឈាន ទេ ។

::*១- [[បឋមជ្ឈាន]] ឬឈានទី១- នៅក្នុងបឋមជ្ឈានមានអង្គរបស់ឈាន៥គឺ

::*៣២- [[តតិយជ្ឈានទុតិយជ្ឈាន]] ឬឈានទី៣ឬឈានទី២- ក្នុងតតិយជ្ឈាននេះមានតែក្នុងទុតិយជ្ឈាននេះមានអង្គ៣ សុខៈប្រកបដោយឧបេក្ខានិងឯកគ្គតាគឺ ព្រមជាមួយនឹងបីតិ ផស្សៈសុខៈ ឯកគ្គតា ព្រមទាំងផស្សៈ វេទនា សញ្ញា ចេតនា វិញ្ញាណ ឆន្ទៈ អធិមោក្ខៈ វិរិយៈ សតិ ឧបេក្ខា និងមនសិការៈ ។ គ្មានវិតក្កៈវិចារៈនិងបីតិទេគ្មានវិតក្កៈវិចារៈ ដែលជាអង្គទី១និងទី២នៃឈានទេ ។

::*២១- [[វិញ្ញាណញ្ចាយតនៈអាកាសានញ្ចាយតនៈ]]- ទំហ៊ុំវិញ្ញាណគ្មានទីបំផុតទំហ៊ុំអាកាសគ្មានទីបំផុត ។ អរូបជ្ឈានទី២នេះមានការដឹងដោយវិញ្ញាណនូវទំហ៊ុំគ្មានទីបំផុតនៃវិញ្ញាណអរូបជ្ឈានទី១នេះមានការដឹងដោយវិញ្ញាណនូវទំហ៊ុំគ្មានទីបំផុតនៃអាកាស ព្រមជាមួយឯកគ្គតាចិត្ត នឹង ផស្សៈ វេទនា សញ្ញា ចេតនា វិញ្ញាណ ឆន្ទៈ អធិមោក្ខៈ វិរិយៈ សតិ ឧបេក្ខា និងមនសិការៈ ។

::*៣២- [[អាកិញ្ចញ្ញាយតនៈវិញ្ញាណញ្ចាយតនៈ]]- ទំហ៊ុំនៃចន្លោះទទេទំហ៊ុំវិញ្ញាណគ្មានទីបំផុត ។ អរូបជ្ឈានទី៣នេះមានការដឹងដោយ វិញ្ញាណនូវទំហ៊ុំនៃចន្លោះទទេអរូបជ្ឈានទី២នេះមានការដឹងដោយវិញ្ញាណនូវទំហ៊ុំគ្មានទីបំផុតនៃវិញ្ញាណ ព្រមជាមួយឯកគ្គតាចិត្ត នឹង ផស្សៈ វេទនា សញ្ញា ចេតនា វិញ្ញាណ ឆន្ទៈ អធិមោក្ខៈ វិរិយៈ សតិ ឧបេក្ខា និងមនសិការៈ ។

::៤- [[នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនៈ]]- អំពីមុខងាររបស់អរូបជ្ឈានទី៤នេះ គេនិយាយថា គេចេញពីការបានសម្រេចឈាន ប្រកបដោយសតិរលឹក ។ ពេលចេញពីការសម្រេចឈាន ប្រកបដោយសតិរលឹកមក គេសំគាល់របស់ដែលពីមុន បានផ្លាស់ប្តូរនិងរលត់ទៅថា អើហ្ន៎របស់ដែលគ្មានពីមុន បានកើតឡើងយ៉ាងដូច្នេះ! របស់ដែលកើតឡើងរួចហើយ ក៏រលត់បាត់បង់ទៅវិញយ៉ាងដូច្នេះ! ។ ចំពោះរបស់នោះ គេស្ថិតនៅក្នុងភាពមិនស្រឡាញ់មិនស្អប់ សេរី មិនជាប់ជំពាក់ រួចរំដោះ មិនទាក់ទង និងប្រកបដោយការយល់ដឹងគ្មានឧបស័គ្គ ។ គេយល់ដឹងថា នៅមានការរំដោះខ្លួនឆ្ងាយទៀត ហើយការតាមរកឲ្យបានការរំដោះនៅទីនោះ ពិតជាសម្រាប់ខ្លួនរបស់គេ ។<br><br>

នៅក្នុងសូត្រ អរូបទាំង៤ថ្នាក់នេះ មិនបានរាប់ថាជាឈានទេ ។ តាមគម្ពីរបូរាណថា ព្រះពុទ្ធ បានសិក្សាអរូបជ្ឈានទី៣និងទី៤អំពីគ្រូ២អង្គ គឺអាឡារកលមមុនដំបូង និង ឧទ្ទករាមបុត្តជាចុងក្រោយ មុនពេលដែលព្រះអង្គ បានសម្រេចការត្រាស់ដឹង ។ គ្រូទាំង២អង្គនេះប្រហែលជាអ្នកបួស ក្នុងប្រពៃណីសាសនាព្រាហ្មណ៍ ។ ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ព្រះពុទ្ធទ្រង់ជ្រាបថា អាកិញ្ចញ្ញាយតនៈ និងនេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនៈ មិននាំផ្លូវទៅកាន់ព្រះនិព្វានឡើយ ហើយព្រះអង្គក៏ចាកចេញ ពីគ្រូទាំង២នោះទៅ ។ ព្រះពុទ្ធមានព្រះបន្ទូល ក្នុងអរិយបរិយេសនសូត្រថាៈ <br>

"គំនិតមួយបានកើតឡើងដល់តថាគតថា ធម៌នេះមិននាំឆ្ពោះទៅកាន់ ការរួចផុតពីជាប់ជំពាក់ ការរួចទុក្ខ ការរំលត់ទុក្ខ សេចក្តីស្ងប់រំងាប់ ការដឹងប្រកដ ការត្រាស់ដឹង និងការរួចពីចំណងទេ ប៉ុន្តែធម៌នេះគ្រាន់តែឲ្យកើតជាថ្មី នៅក្នុងនេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនៈប៉ុណ្ណោះ ព្រោះមិនជាការគួរដល់តថាគត តថាគតក៏ចាកចេញទៅ ។"

ផ្ទុយគ្នាពីនេះ សូត្រមួយដែលបរិយាយអំពី ការបដិបត្តិឈាន និយាយថា អ្នកចម្រើនឈានមិនចេញចាកឈាន ដើម្បីចម្រើនវិបស្សនាទេ ប៉ុន្តែការចម្រើនបញ្ញាធ្វើឡើង នៅក្នុងឈានទៅវិញ ។ អ្នកចម្រើនឈានត្រូវគេប្រាប់ ឲ្យចូលក្នុងឈានទី៤ ហើយស្ថិតនៅក្នុងឈានទី៤នេះ មុននឹងចាប់ផ្តើមចម្រើនបញ្ញា ដើម្បីឲ្យបានកំចាត់បង់ឫសគល់ នៃកិលេសរបស់ចិត្ត ។ ដោយការលះបង់បីតិនិងសុខៈ ដូចសេចក្តីរីករាយ និងទុក្ខព្រួយពីមុនបានរលត់ទៅ អ្នកចម្រើនចូលទៅកាន់ឈានទី៤ ហើយតាំងនៅ ក្នុងឧបេក្ខានិងសតិដ៏បរិសុទ្ធ ឥតសុខឥតទុក្ខ ។ ដោយចិត្តតាំងមាំ ក្នុងអារម្មណ៍មូលតែមួយហើយ បរិសុទ្ធនិងភ្លឺស្វាង មិនប្រឡាក់ គ្មានគ្រឿងសៅហ្មង ទន់ ងាយបត់បែន រាបស្មើរល្អ ឡើងដល់សភាពស្ងប់ឥតរំភើប ភិក្ខុតំរង់ផ្តេកចិត្តទៅរកការត្រាស់ដឹង នៃការបញ្ចប់នូវ [[អាសវៈ]] ។ អ្នកចម្រើនយល់ដឹង តាមការដែលវាកើតឡើង ថានេះជាទុក្ខ នេះជាហេតុឲ្យកើតទុក្ខ នេះជាការរលត់ទៅនៃទុក្ខ នេះជាផ្លូវឲ្យបានដល់ការរលត់ទុក្ខ នេះជាអាសវៈ នេះជាហេតុ កើតឡើងនៃអាសវៈ នេះជាការរលត់ទៅនៃអាសវៈ នេះជាផ្លូវឲ្យបានដល់ការរលត់ អាសវៈ ។ (សមញ្ញផលសុត្ត) ។<br><br>

ព្រះពុទ្ធទ្រង់រាប់រៀបអំពីឈានថា ជាជំហ៊ានរបស់ព្រះតថាគត ។ ក្នុងភាវៈនៃឈានទី៤នេះ ដង្ហើមត្រូវឈប់ស្ងៀមជាបណ្តោះអាសន្ន ។ តាមប្រពៃណី គេសំគាល់ចតុត្ថជ្ឈាននេះ ថាជាការចាប់ផ្តើមនៃ[[អភិញ្ញា]] Abhiññā។ <br>

គម្ពីរធម៌បានពន្យល់ថា គេមិនត្រូវរកឲ្យបានសម្រេច ឈានខ្ពស់នោះទេ ប៉ុន្តែគេត្រូវរៀនធ្វើឈានមួយ ឲ្យបានថ្នឹកសិន ទើបយកឈានបន្ទាប់ទៀត ។ ការថ្នឹកក្នុងឈានគឺ អាចចូលឈានបានតាមបំណង ហើយស្ថិតនៅក្នុងឈាន បានយូរតាមបំណង ចេញអំពីឈានបានដូចចិត្ត ពិសោធន៍ឃើញអង្គឈាននិមួយៗ( វិតក្កៈ វិចារៈ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា ) តាមការដែលត្រូវធ្វើ ។ សេចក្តីពន្យល់ទាំងនេះ ហាក់ដូចជាប្រាប់ថា អង្គរបស់ឈានថ្នាក់ក្រោម អាចបង្ហាញខ្លួននៅក្នុឈានលើៗបាន បើសិនជាគេមិនបាន ចម្រើនឲ្យបានត្រឹមត្រូវ ។ ព្រះពុទ្ធទ្រង់ទូន្មានសាវ័ករបស់ព្រះអង្គ ឲ្យផ្ចឹតផ្ចង់ក្នុងការធ្វើឲ្យផ្ចឹតផ្ចង់ក្នុងការធ្វើឈានឲ្យមានលំនឹងមាំមួនល្អ ថែមទៀត ។

ទាំងនោះ ត្រូវបានគេបរិយាយថា បានរួចផុតអំពី[[នីវរណធម៌]] នៅពេលដែលព្រឹត្តិ ការណ៍បែបនេះកើតឡើង ហើយខ្លះទៀតសំគាល់ថា ជាបែបនៃឧបចារសមាធិផង ។ នៅភាវៈនៃឧបចារសមាធិ អ្នកចម្រើនសមាធិខ្លះ ពិសោធន៍ឃើញរូបភាព ហៅថានិមិត្ត ដែលភ្លឺច្បាស់ដូចគ្នានឹង ការឃើញដោយភ្នែកដែរ ប៉ុន្តែក្នុងការឃើញនេះ អ្នកចម្រើនដឹងខ្លួននិងភ្ញាក់រលឹកពិតៗ ថាគេកំពុងតែឃើញរូបភាព តាមតែមនោទ្វារ ( ទ្វារចិត្ត ) ប៉ុណ្ណោះ ។ រឿងនេះបានលើកយកមក ពិភាក្សាក្នុងអត្ថបទជំនាន់ដើម ហើយមានកាន់តែច្រើនឡើង ក្នុងធម្មបរិយាយនៃ[[ថេរវាទ]] ។ <br><br>

ព្រះពុទ្ធពុំមែនមិនយល់ព្រម អំពីការសម្រេច ហើយនិងអំពីអរូបជ្ឈានទេ ប៉ុន្តែគឺចំពោះទ្រឹស្តីទាំងមូលរបស់គ្រូព្រះអង្គ ដោយមកពីវាមិនឲ្យសម្រេចព្រះនិព្វាន ។ពេលនោះព្រះអង្គក៏បានធ្វើទុក្ករកិរិយាយ៉ាងខ្លាំង ដែលក្នុងទីបំផុត ព្រះអង្គនៅតែខកព្រះទ័យដដែល ។ បន្តមកទៀត ព្រះអង្គនឹកឃើញអំពីឈាន ដែលព្រះអង្គបានធ្វើ កាលពីវ័យកុមារ ហើយព្រះអង្គក៏យល់ដឹងថា នេះហើយជាផ្លូវ ទៅកាន់ការត្រាស់ដឹង ដោយពិត ។<br><br>

បឋមជ្ឈានតាមមហាសច្ចកសូត្រ ព្រះពុទ្ធទ្រង់នឹកឃើញដល់ ភាវៈនៃឈានដែលព្រះអង្គបានចូលដោយចៃដន កាលពីនៅក្នុងវ័យកុមារ ហើយព្រះអង្គក៏បោះបង់ទុក្ករកិរិយា ដែលព្រះ អង្គបានធ្វើនោះចោលទៅ ។ តថាគតបានរលឹកឃើញ ម្តងនោះកាលដែលព្រះវររាជបិតា កំពុងធ្វើពិធីច្រត់ព្រះនង្គ័លតថាគតកំពុងតែអង្គុយ នៅក្រោមម្លប់ដើមព្រីង ពេលនោះ ឆ្ងាយផុតពីអារម្មណ៍ផ្សេងៗ តថាគតបានចូលកាន់បឋមជ្ឈាន ហើយតាំងនៅក្នុងឈាន បីតិនិងសុខៈកើតឡើងអំពីសេចក្តីស្ងប់ សម្បយុត្តដោយវិតក្កៈនិងវិចារៈ ។ តើឈាននេះអាចជាផ្លូវឲ្យដល់ ការត្រាស់ដឹងឬទេ? ពេលនោះដោយសារ ការដើរតាម ការចងចាំពីមុន ក៏បានមកនូវការសម្រេចផលៈ “ នេះហើយជាផ្លូវត្រាស់ដឹងដ៏ពិត “ ។<br><br>

“ តថាគតបានឃើញពន្លឺនិងឃើញរូប ទាំង២យ៉ាង ។ រំពេចនោះពេលដែលការឃើញ ពន្លឺនិងរូបបានរលត់ទៅ តថាគតគិតថា តើមានអ្វីជាហេតុជាបច្ច័យ ឲ្យពន្លឺនិងរូបរលត់ទៅ? ហើយចូរអ្នកពិចារណា ដូច្នេះថា សំនួរបានកើតឡើងដល់តថាគត ហើយដោយសារសេចក្តីសង្ស័យ កម្លាំងសមាធិក៏ធ្លាក់ចុះ ហើយកាលណាកម្លាំងសមាធិធ្លាក់ចុះ ពន្លឺនិងរូបក៏រលត់ទៅ ។ តថាគតធ្វើកុំឲ្យសំនួរ កើតឡើងដល់ តថាគតទៀត តថាគតបានទប់ឲ្យនៅក្នុងការប្រឹងប្រែង ខ្លាំងក្លា បានទទួលឃើញនូវពន្លឺនិងរូប ។ រំពេចនោះបន្ទាប់ពីការឃើញ ពន្លឺនិងរូបបានរលត់ទៅ តថាគតគិតថា តើមានអ្វីជាហេតុជាបច្ច័យ ឲ្យពន្លឺ និងរូបរលត់ទៅ? ហើយចូរអ្នកពិចារណាដូច្នេះថា សេចក្តីមិនប្រយ័ត្ន កើតមានដល់ត ថាគត ព្រោះតែសេចក្តីមិនប្រយ័ត្ន និងការចុះអន់ថយ នៃសមាធិចិត្តរបស់តថាគត ពន្លឺនិងរូបក៏រលត់បាត់ទៅ ។ តថាគតត្រូវតែប្រតិបត្តិ តាមវិធីមួយដើម្បីកុំឲ្យ សេចក្តីសង្ស័យនិងការមិនប្រយ័ត្ន កើតឡើងដល់តថាគតម្តងទៀត ។ “<br><br>

“ ម្នាលអនុរុទ្ធ កាលណាតថាគតដឹងថា សេចក្តីសង្ស័យជា ភាពមិនបរិសុទ្ធរបស់ចិត្ត តថាគតបោះបង់ សេចក្តីសង្ស័យចោល ភាពមិនបរិសុទ្ធរបស់ចិត្ត ។ កាលណាតថាគតដឹងថា សេចក្តីប្រមាទ ថីនមិទ្ធៈ ការភិតភ័យ សេចក្តីរីករាយ សេចក្តីរវើយ ការប្រឹងហួស ការប្រឹងខ្វះ រាគៈ ការដឹងអារម្មណ៍ផ្សេងៗ និងសមាធិហួសកំរិតលើវិធី តថាគតបោះបង់ (ដល់) សមាធិហួសកំរិតលើវិធី ភាពមិនបរិសុទ្ធនៃចិត្ត ។ ម្នាលអនុរុទ្ធ កាលណាតថាគតដឹងថា សេចក្តីសង្ស័យជា ភាពមិនបរិសុទ្ធនៃចិត្ត តថាគតបោះបង់ សេចក្តីសង្ស័យចោល ភាពមិនបរិសុទ្ធនៃចិត្ត ។ កាលណាតថាគតដឹងថា សេចក្តីប្រមាទ ថីនមិទ្ធៈ ការ ភិតភ័យ សេចក្តីរីករាយ សេចក្តីរវើយ ការប្រឹងហួស ការប្រឹងខ្វះ រាគៈ ការដឹងអារម្មណ៍ ផ្សេងៗ និងសមាធិហួសកំរិតលើវិធី តថាគតបោះបង់ (ដល់) សមាធិហួសកំរិតលើវិធី ភាពមិនបរិសុទ្ធនៃចិត្ត ដូច្នេះតថាគតគិតថា តថាគតបានបោះបង់ចោល ភាពមិនបរិសុទ្ធនៃចិត្ត ។ ឥឡូវនេះសមាធិនឹងចម្រើន ដោយវិធី៣យ៉ាង...ហើយយ៉ាងដូច្នេះអនុរុទ្ធចម្រើនសមាធិប្រកបដោយវិតក្កៈនិងវិចារៈ, ចម្រើនសមាធិគ្មានវិតក្កៈ ប៉ុន្តែប្រកបដោយវិចារៈ, ចម្រើនសមាធិគ្មានវិតក្កៈទាំងគ្មានវិចារៈ, ចម្រើនសមាធិប្រកបដោយបីតិ, ចម្រើនសមាធិមិនប្រកបដោយបីតិ, ចម្រើនសមាធិជាមួយសុខៈ, ចម្រើនសមាធិប្រកបដោយឧបេក្ខា​ចម្រើនសមាធិប្រកបដោយឧបេក្ខា...។ ម្នាលអនុរុទ្ធ កាលណាតថាគតចម្រើនសមាធិ ប្រកបដោយវិតក្កៈនិងវិចារៈ ដល់ការចម្រើនប្រកបដោយវិតក្កៈនិងវិចារៈ​ដល់​ការ​ចម្រើន...កាលណាសមាធិសម្បយុត្តដោយ ភាពត្រឹមត្រូវ សេចក្តីដឹងពិតសេចក្តីដឹងពិតឃើញពិតក៏កើតឡើងចំពោះតថាគត ការរំដោះខ្លួនរបស់តថាគត មិនរ​ង្គោះរង្គើរ​ឡើយ​នេះ​ហើយជាជាតិចុងក្រោយ របស់តថាគត ឥឡូវនេះគ្មានអ្វីគួរជាបច្ច័យទៀតទេ។<br>

ក្នុងសូត្រទាំងឡាយ ការសម្រេចអរូបជ្ឈាន ពុំដែលលើកមក និយាយថាជាឈានទេ ។ ការសម្រេចផ្នែកអរូបនេះ ទាក់ទងច្រើនទៅខាង ការធ្វើឲ្យរីកធំ ចំណែកឯរូបជ្ឈានវិញ ផ្តោតទៅលើការស្មឹងស្មាធ គឺសមាធិ ។ ពិតមែនតែភាវៈនៃសមាធិ ពុំមែនជាគោលបំណងចុងក្រោយ ប៉ុន្តែវាពិតជាផ្លូវ (ដែលនាំឲ្យទៅដល់គោលបំណងនោះ) ។ សេចក្តី អធិប្បាយ៣នៅក្នុងពោជ្ឈង្គសម្បយុត្ត បានប្រាប់ឲ្យដឹងថា ពួកជនដទៃក្រៅព្រះពុទ្ធសាសនាបានប្រកាសថា ពួកគេក៏បានចម្រើនការស្មឹងស្មាធ បែបដូចការបង្រៀន របស់ព្រះពុទ្ធ រួមទាំងសមាធិផងដែរ ។ ជនទាំងនោះបានសួរព្រះពុទ្ធថា តើមានការខុសគ្នា ដូចម្តេចរវាងការបង្រៀនរបស់ពួកគេ និងការបង្រៀនរបស់ព្រះអង្គ? ព្រះពុទ្ធមិនឆ្លើយដោយការពន្យល់ ពីសម្មាទិដ្ឋិទេ ប៉ុន្តែព្រះអង្គប្រាប់ជនទាំងនោះថា ពួកគេមិនយល់គ្រប់គ្រាន់ អំពីការបដិបត្តិរបស់ សមាធិទេ ។ ពិតមែនតែព្រះពុទ្ធមិនមែនជាអ្នកទី១ ដែលបានសម្រេចអរូបជ្ឈាន ការរៀបចំកំរឹតជាន់ថ្នាក់ របស់សមាធិ ជាឈាន៤ ជារបៀបថ្មីរបស់ព្រះពុទ្ធ ។ បន្ទាប់មកគេខ្ចីរបៀបថ្មីនេះ ក្នុងភាពក្នុងភាពមិនគ្រប់គ្រាន់ ដាក់ចូលទៅក្នុងមោក្សធម្ម Mokṣadharma ដែលជាផ្នែកមួយនៃមហាភារត Mahābhārata ។ ហាក់ដូចជាក្នុងយោគៈ Yoga របស់ពួកព្រាហ្មណ៍ជំនាន់ដើម អរូបភពអាចសម្រេចបានដោយបន្តពីរូបសមាធិ (រូបជ្ឈាន) ទៅ ។ យោគៈនេះបានត្រូវយកមកបង្រៀន តាមតែការរើសយករបស់សិស្ស នៅក្នុងអត្ថបទ ផ្នែកពុទ្ធកៈជំនាន់ដើមផងដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀតវិធីសំខាន់ ក្នុងការបង្រៀន ដើម្បីការសម្រេចអរូបជ្ឈាន ក្នុងគម្ពីរជំនាន់ចាស់ គឺបន្ទាប់ពីបានសម្រេចឈានទី៤មក គេត្រូវបន្តកិច្ចការរបស់គេ ទៅក្នុង[[អាកាសានញ្ចាយតនៈ]]ទៀត ។