នាគ៖ ភាពខុសគ្នារវាងកំណែនានា

នាគ(បាលី ឬសំស្រ្តឹតមានន័យច្រើនយ៉ាងតាមន័យ ប្រសើរ ចម្បង បរិសុទ្ធ។ អ្នកវៀរចាកអំពើបាបដូចព្រះពុទ្ធ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធ អ្នកទៅសាងផ្នួស ពស់ដែលមានអនុភាពចម្បងហៅថា នាគ<ref>ការផ្សព្វផ្សាយរបស់ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ឆ្នាំ១៩៦៧ វចនានុក្រមខ្មែរ</ref>។ ចម្លាក់បង្កាន់ដៃនាគផ្លូវចូលទៅកាន់ប្រាសាទបាគងដំបូងបំផុតដែលបានស្ថាបនាឡើងនៅឆ្នាំ៨៨១នៃគ.ស ក្នុងសតវត្សរ៍ទី៩។ ខ្លួននាគតម្កក់លើផ្ទៃដីផ្ទាល់ កក្រាស់មានក្បាលពាក់ក្បាំង៧(តែខាងមុខ)រាងខ្លីដាច់ចេញពីគ្នា<ref> Jean Commaille. 1940, L'Art Khmer. pp.106-107</ref>។ ចម្លាក់បង្កាន់ដៃនាគនៅប្រាសាទអង្គរវត្តមានទំហំធំបំផុតក្នុងប្រទេសកម្ពុជាឆ្លាក់ចេញពីផ្ទាំងថ្មភក់មួយដុំ គេមិនមិនឃើញសត្វករខ្ជាក់នាគចេញពីមាត់ និងមានទម្រផ្កាឈូក ខុសពីនាគនៅប្រាសាទបន្ទាយសម្រែ<ref> Jean Commaille. 1913 Notes sur la decoration cambodgienne</ref>។ ក្នុងក្នុងរចនាបទខ្មែរ បុព្វបុរសខ្មែរតែងកសាងអ្វីមួយតែងតែមានអត្ថន័យជានិច្ច តួយ៉ាងការឆ្លាក់រូបនាគមានក្បាលច្រើនជាលេខគត់សេស ដែលជានាគតំណាងឱ្យភាពរស់រានមានជីវិត ចំណែកនាគដែលមានជាលេខគត់គូវិញជានាគតំណាងឱ្យនាគស្លាប់ ហេតុនេះហើយបានជាតាមប្រាសាទបុរាណខ្មែរនាគភាគច្រើនមានក្បាលចំនួនបី ប្រាំ ឬប្រាំពី និងប្រាំបួន។ នាគជាវត្ថុមួយ ដែលខ្មែរជំនាន់ដើម ចូលចិត្តដាក់នៅតាមប្រាសាទព្រោះ វាជាសត្វមានអំណាចរស់នៅជិតទឹក តំណាងភាពត្រជាក់ត្រជុំ<ref>Khmer Conservation</ref>។ ចម្លាក់នាគតំណាងឱ្យព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ដែលមានតំណវង្សពីព្រះនាងនាគ តំណាងឱ្យធាតុទឹក ដែលបានផ្តល់ភាពសម្បូររុងរឿង ត្រជាក់ត្រជុំ តំណាងឱ្យឥន្ធូដែលតភ្ជាប់ពីឋានមនុស្សទៅឋានទេវតា និងតំណាងជាឆ្មាំការពារទេវឋាន សំណង់សាសនា ផ្ទះសំបែងជាដើម។ នាគដែលមានក្បាលចំនួនមួយរយជានាគឈ្មោះថា អនន្ត។ ក្រោយពីព្រះសិវៈផ្នាល់ចាញ់ព្រះវិស្ណុនាគនេះមានឈ្មោះថា សេសៈនិងនាគដែលប្រើក្នុងការកូរសមុទ្រទឹកដោះមានឈ្មោះថា វាសុគិ។

== នាគក្បាលមួយ ==

នៅក្នុងសិល្បៈខ្មែរច្រើននិយមប្រើនាគក្បាលមួយដាក់ល់ចែងដំបូលព្រះវិហារក្នុងវត្តអារាម ព្រះបរមរាជវាំង និងទេវឋាន។ នាគក្បាលមួយជានិមិត្តរូបសេសៈមាននួយថាអ្វីៗក្នុងលោកដែលរលាយសាបសូត្រនៅសល់តែមួយគត់មានជីវិតអមតៈ ជ័យជំនះ និងសុភមង្គល។

== នាគក្បាលប្រាំបួន ==

តំណាងឱ្យភាពអមតៈប្រាំបួនប្រការដែលមានប្រាំបួនទិសនិងទេពថែរក្សាលោកតាមទិសនីមួយៗ។

== ចម្លាក់នាគ ==

ក្នុងសិល្បៈខ្មែរមុនសម័យអង្គរ(សតវត្សរ៍ទី៦-៨) បានបង្ហាញចម្លាក់នាគចែងដំបូលនៃហោជាង ក្រុមខាងត្បូងនៃប្រាសាទយាយព័ន្ធក្នុងរចនាសម្ព័ន្ធសម្បូរព្រៃគុក រាជ្យព្រះបាទឥសានវរ្ម័នទី១ នាដើមសតវត្សរ៍ទី៧ លុះដល់រចនាបថព្រៃក្មេងក្នុងរាជព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី១ សតវត្សរ៍ទី៧ បានបង្ហាញម្ដងទៀតជាចម្លាក់ផ្តែរគឺព្រះវិស្ណុផ្ទុំលើនាគអនន្ត(វិស្ណុអនន្តសៃយន)<ref>និស្សិត ញ្ញាណ ចិត្រៃ្ត ឆ្នាំ២០១១ នាគ្នុងសិល្បៈខ្មែរ ទំព័រទី២០-២៤</ref>។ ចម្លាក់នាគខ្មែរក្នុងសម័យអង្គរ(សតវត្សរ៍ទី៩-១៣)សិល្បករបានបង្កើតចម្លាក់នាគសណ្តូកខ្លួនគ្មានទម្រជើងទៀនដំបូងនៅ[[ប្រាសាទបាគង]]ដែលបានសង់ឡើងនៅឆ្នាំ៨៨១នៃគ្រិស្តសករាជ។ ចម្លាក់នាគក្បាលប្រាំពីររាងខ្លីហើយឃ្លាតពីគ្នា ពាក់ក្បាំងក្នុងរចនាបថព្រះគោ ហើយមានវត្តមានរចនាបថបាខែងក្នុងរាជព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១(ឆ្នាំ៨៨៩-៩១០នៃគ.ស)<ref>Gilberte de Coral-Rémusat, 1940, L'Art Khmer,p.12-107</ref>។ ជាថ្មីម្តងទៀត ចម្លាក់នាគលេចឡើងវិញសណ្តូកខ្លួនលើដីផ្ទាល់តាមបណ្តោយផ្លូវចូលទៅកាន់ប្រាសាទធំ គ្មានទម្រដដែលក្បាលប្រាំពីរពាក់ក្បាំងកំពូលពីរដោយកន្ទុយលើកឡើងខ្ពស់រចនាបថកោះកេរ<ref>Lawrence Palmer Briggs,1974,The Ancient Khmer Empire,p.121</ref>។ ជាទូទៅចម្លាក់សត្វនាគបានបំពេញតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងអរិយធម៌និងវប្បធម៌ខ្មែរ យ៉ាងណាមិញវាក៏បានប៉ពេញតួនាទីនិងនិមិត្តរូបក្នុងសិល្បបុរាណ។