អាណាចក្រឡានណា

អាណាចក្រឡានណា (អាណាចក្រស្រែមួយលាន) ឬត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា ឡានណាថៃ ដែលគេហៅជាសាមញ្ញថា ឡានណា គឺជារដ្ឋទទួលឥទ្ធិពលឥណ្ឌាមានទីតាំងនៅប្រទេសថៃភាគខាងជើងបច្ចុប្បន្ន ចាប់ពីស.វទី១៣ ដល់ទី១៨។

ការអភិវឌ្ឍន៍វប្បធម៌របស់ ប្រជាជនថៃខាងជើង បានចាប់ផ្ដើមតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ តាំងតែពីមាននគរមុន ឡានណាទៅទៀត។ ជាការបន្តនៃនគរ ងឿនយ៉ាង ឡានណាបានលេចចេញជារូបរាងខ្លាំងនៅសតវត្សទី១៥ ដែលអាចប្រជែងនឹង នគរអយុធ្យា ក្នុងសង្រ្គាមជាហូរហែរ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អាណាចក្រឡានណាបានចុះខ្សោយ ហើយក្លាយជា រដ្ឋចំណុះ នៃ រាជវង្សតុងហ្គ៊ូ នៅឆ្នាំ ១៥៥៨។ ឡានណា ត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយស្តេចសាមន្តរាជជាបន្តបន្ទាប់ ទោះបីជាខ្លះទទួលបានស្វ័យភាពក៏ដោយ។ ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាបានដកថយបន្តិចម្តងៗ ប៉ុន្តែបន្ទាប់មកបានបន្តនៅពេលដែល រាជវង្សកូនបោង ថ្មីបានពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួន។ នៅឆ្នាំ១៧៧៥ ពួកមេទ័ពឡានណាបានចាកចេញពីការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាទៅចូលរួមជាមួយសៀមដែលនាំឱ្យមាន សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៧៧៥-៧៦) ។

បន្ទាប់ពីការដកថយរបស់កម្លាំងភូមា ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាលើឡានណាបានដល់ទីបញ្ចប់។ សៀមស្ថិតនៅក្រោមស្តេច តាកស៊ីន នៃ នគរធនបុរី ដណ្តើមបានក្រុងឡានណាក្នុងឆ្នាំ ១៧៧៦ ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ឡានណាបានក្លាយជា រដ្ឋចំណុះ របស់សៀមក្រោម រាជវង្សចក្រី បន្តបន្ទាប់។

ពេញមួយពាក់កណ្តាលនៃទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨០០ រដ្ឋសៀមបានរុះរើឯករាជ្យភាព ឡានណា ដោយស្រូបចូលទៅក្នុងរដ្ឋជាតិ-សៀមដែលកំពុងលេចចេញឡើង។ ^[១] ចាប់ពីឆ្នាំ១៨៧៤ រដ្ឋសៀមបានរៀបចំឡើងវិញនូវនគរឡានណាជា មុនធន ផាយ៉ប ដែលនាំមកក្រោមការគ្រប់គ្រងផ្ទាល់របស់សៀម។ ^[២] រាជាណាចក្រឡានណាបានក្លាយទៅជាការគ្រប់គ្រងយ៉ាងមានប្រសិទ្ធភាពពីមជ្ឈិមតាមរយៈប្រព័ន្ធអភិបាលកិច្ចរបស់ សៀម ដែលបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ១៨៩៩។ ^[៣] ^[៤] នៅឆ្នាំ១៩០៩ ព្រះរាជាណាចក្រ ឡានណា លែងមានឈ្មោះជារដ្ឋឯករាជ្យទៀតហើយ ខណៈដែលសៀមបានបញ្ចប់ការបោះបង្គោលព្រំដែនរបស់ខ្លួនជាមួយអង់គ្លេស និងបារាំង។ ^[៥]

ឈ្មោះ

អាណាចក្រឡានណា ត្រូវបានគេស្គាល់ដោយនាមនិទ្ទេសមួយចំនួនជាភាសាជិតខាង។ នៅក្នុង កាលប្បវត្តិ និងប្រភពភូមា វាត្រូវបានគេហៅថា ជីនមើ ព្យី ( ភូមា: ဇင်းမယ်ပြည် ) ជីនមើ ជា ភាសាភូមា សម្គាល់ ឈៀងម៉ៃ ; ឬ យុន ព្យី ( ယွန်းပြည် ) យុន ជាពាក្យភូមាសម្រាប់ ប្រជាជនថៃខាងជើង ។ ជា ភាសាឡាវ គេស្គាល់ថា អាណាចក្រឡានណា ( លាវ: ອານາຈັກລ້ານນາ )

កាលប្បវត្តិ ភាសាបាលី ហៅនគរថា យន់រដ្ឋា (នគរយុន) ឬ ពឹងហ្ការដ្ឋា (នគរមេពីង) ។ ក្នុង ប្រវត្តិសាស្ត្រចិននៃរាជវង្សយន់ វាត្រូវបានគេហៅថា ប៉ាប៉ៃ ស៊ីហ្វូ (ចិន : 八百媳妇) ត្រូវបានបញ្ជាក់ជាលើកដំបូងក្នុងឆ្នាំ១២៩២។ ^[៦]

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

ការបង្កើតដំបូង

ម៉ាងរ៉ៃ ជាស្តេចទី២៥ នៃ ងឿនយ៉ាង (ឈៀងសែនបច្ចុប្បន្ន ) នៃរាជវង្សឡាវ៉ាចក្ររាជ ដែលមានមាតាជាព្រះនាងនៃនគរមួយនៅ ស៊ីបសងប៉ានណា ("ប្រជាជាតិទាំងដប់ពីរ") បានបង្រួបបង្រួនបណ្តា មឿង ងឿនយ៉ាង ទៅជានគរបង្រួបបង្រួមមួយ ឬ ម៉ានដាឡា និងចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយ ព្រះរាជាណាចក្រផាយ៉ៅ ដែលនៅជិតខាង។ នៅឆ្នាំ១២៦២ ម៉ាងរ៉ៃ បានផ្លាស់ប្តូររាជធានីពីងឿនយ៉ាង ទៅឆៀងរ៉ៃ ដែលទើបបង្កើតថ្មី ដោយដាក់ឈ្មោះទីក្រុងតាមខ្លួនទ្រង់។ បន្ទាប់មក ម៉ាងរ៉ៃ បានពង្រីកទៅភាគខាងត្បូង ហើយបានត្រួតត្រានគរ មន នៅ ហរិបុញ្ជ័យ (ផ្តោតលើ ឡាំផុន បច្ចុប្បន្ន) ក្នុងឆ្នាំ ១២៨១។ ស្តេចម៉ាងរ៉ៃ បានផ្លាស់ប្តូររាជធានីជាច្រើនលើកច្រើនសារ។ ចាកចេញពីទីក្រុងឡាំផុន ដោយសារទឹកជំនន់ខ្លាំង ទ្រង់បានរសាត់ទៅតាំងធានី និងកសាង វៀង គុមកាំ នៅឆ្នាំ ១២៨៦/៧ ដោយស្នាក់នៅទីនោះរហូតដល់ឆ្នាំ ១២៩២ នៅពេលនោះ ទ្រង់បានផ្លាស់រាជធានីទៅនៅឈៀងម៉ៃ។ ព្រះអង្គបានស្ថាបនា ឈៀងម៉ៃ នៅឆ្នាំ១២៩៦ ដោយបានពង្រីកវាទៅជារាជធានីនៃឡានណា។ ទឹកដីដែលបានគ្រប់គ្រងដោយ ម៉ាងរ៉ៃ រួមមានខេត្តភាគខាងជើងនៃប្រទេសថៃទំនើប (លើកលែងតែ ខេត្តព្រែ - ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ សុខោទ័យ និង ផាយ៉ៅ និង ណាន ) កេងទុង, ម៉ង ណៃ និង ឈៀង ហុង ( ជីងហុង សម័យបច្ចុប្បន្ននៅ យូណាន ) ។ ទ្រង់ក៏បានកាត់បន្ថយឋានៈជា រដ្ឋចំណុះ និងបានទទួល សួយសារអាករ ពីតំបន់នៃវៀតណាមខាងជើងសម័យទំនើប ជាពិសេសនៅជ្រលងទន្លេ ខ្មៅ និង ក្រហម និងភាគច្រើននៃឡាវខាងជើង បូកនឹង ស៊ីបសងប៉ានណា នៃ ខេត្តយូណាន ដែលមាតារបស់ទ្រង់មានដើមកំណើត។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}</link>^{[ ត្រូវការដកស្រង់ ]}

ការបែងបាក់ និងវិបុលភាព

ចេតិយកណ្តាលនៅ វត្ត ដយសុថេព , ឈៀងម៉ៃ

នៅប្រហែលឆ្នាំ១៣១១ ព្រះចៅ ម៉ាងរ៉ៃបានចូលទីវង្គត ហើយត្រូវបានស្នងរាជ្យបន្តដោយបុត្រាទីពីររបស់ទ្រង់ឈ្មោះ ហ្គ្រាម៉ា ឬ ចាយ៉ាសាន រ៉ាម៉ា (ឃុន ហាំ)។ មិនយូរប៉ុន្មានទ្រង់បានដកព្រះកាយទៅ ឈៀង រ៉ៃ ហើយបានតែងតាំងបុត្រារបស់ទ្រង់ សែន ភូ ជា ឧបរាជ ( ស្តេចទីពីរ ) នៃឈៀងម៉ៃ។ បុត្រាពៅរបស់ព្រះចៅ ម៉ាងរៃ គឺ ម៉ុង ណៃ បានត្រឡប់មកគ្រងរាជ្យវិញដោយកាន់កាប់ ហរិបុញ្ជ័យ ។ សែន ភូនិងអនុជឈ្មោះ ណាម ធឿម បានភៀសខ្លួនទៅរកបិតានៅឈៀងរ៉ៃ។ ណាម ទួម បានទទួលជោគជ័យក្នុងការបណ្តេញព្រះបិតុលារបស់ពួកគេ ដោយបានលើ សែន ភូ ឲ្យឡើងសោយរាជ្យវិញនៅឆ្នាំ ១៣២២ ឬ ១៣២៤។ សែន ភូ បានបង្កើតទីក្រុង ឈៀង សែន នៅឆ្នាំ ១៣២៥ ឬ ១៣២៨ មុនពេលចូលទីវង្គតនៅឆ្នាំ ១៣៣៤។ បុត្រារបស់ទ្រង់ឈ្មោះ ខាំ ហ្វូ បានបន្តដំណែងទ្រង់ ប៉ុន្តែបានសោយរាជ្យបានតែប៉ុន្មានឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ មុនពេលដែលទ្រង់ត្រូវបានស្នងរាជ្យបន្តដោយបុត្រារបស់ទ្រង់ ផា យូ ដែលបានលើករាជធានីទៅឈៀងម៉ៃម្តងទៀត។ នៅទីនោះ ទ្រង់បានពង្រឹងក្រុង ហើយបានសាង វត្តព្រះសិង្ហ ។ ^[៦] ^:226–227

ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ បានរីកចម្រើននៅឡានណា ក្នុងរាជ្យព្រះចៅ កែវ ណា ដែលបានសាង ចេតិយ នៃ ដយសុថេព នៅឆ្នាំ១៣៨៦។ កែវ ណា បានលើកតម្កើងនិកាយ លង្កាវង្ស ហើយនិមន្តព្រះសង្ឃពីសុខោទ័យ ជំនួសពុទ្ធសាសនាថេវវាទមនចាស់ ដែលឡានណាទទួលមរតកពីហរិបុញ្ជ័យ។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}^{[citation needed]}

ឡានណាបានទទួលសុខសាន្ត ក្រោមរាជ្យព្រះចៅ សែនមឿងម៉ា (មានន័យថា ទីក្រុងមួយម៉ឺនមកដល់ — ដើម្បីថ្វាយសួយសារអាករ)។ ព្រឹត្តិការណ៍ដ៏គួរឲ្យព្រួយបារម្ភតែមួយគត់បានកើតមាន គឺការបះបោរដែលមិនបានសម្រេចដោយព្រះបិតុលាទ្រង់ ព្រះអង្គម្ចាស់ មហាព្រហ្មទត្ត។ ព្រះមហាព្រហ្មទត្តបានសុំជំនួយពីអយុធ្យា។ ព្រះបាទបរមរាជាទី១ នៃអយុធ្យាបានបញ្ជូនទ័ពទៅលុកលុយឡានណា ប៉ុន្តែត្រូវបានគេវាយបកវិញ។ នេះជាជម្លោះប្រដាប់អាវុធលើកដំបូងរវាងនគរទាំងពីរ។ ឡានណាបានប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានពី រាជវង្សមីង ដែលទើបបង្កើតថ្មីក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះចៅសាំហ្វាងកេន។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}</link>^{[ ត្រូវការដកស្រង់ ]}

ការពង្រីកនៅក្នុងរាជ្យព្រះចៅទីលោករ៉ាត

ផែនទីឡានណាក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទទីលោករ៉ាត ( r.១៤៤១-១៤៨៧ )

នគរឡានណាមានឥទ្ធិពលខ្លាំងជាងគេនៅក្នុងរាជ្យព្រះចៅ ទីលោករ៉ាត (១៤៤១-១៤៨៧) ។ ព្រះអង្គ បានដណ្ដើមរាជបល្ល័ង្កពីបិតាទ្រង់ព្រះបាទសាំហ្វាងកេន ក្នុងឆ្នាំ១៤៤១ ។ ថូ ចយ ដែលជាអនុជរបស់ ទីលោករ៉ាត បានបះបោរដើម្បីដណ្ដើមរាជ្យបល្ល័ង្កឱ្យបិតាខ្លួន ហើយស្វែងរកការគាំទ្រពីអយុធ្យា។ ព្រះបាទបរមរាជាទី២ បានបញ្ជូនទ័ពទៅឡានណាក្នុងឆ្នាំ១៤៤២ ប៉ុន្តែត្រូវបានគេវាយបកវិញ ហើយការបះបោរក៏ត្រូវបានបង្ក្រាប។ ទីលោករ៉ាត បានដណ្តើមកាន់កាប់អាណាចក្រជិតខាងផាយ៉ៅ ក្នុងឆ្នាំ ១៤៥៦។

នៅភាគខាងត្បូង អាណាចក្រអយុធ្យាដែលកំពុងរីកចម្រើនក៏កំពុងមានអំណាចខ្លាំងផងដែរ។ ទំនាក់ទំនងរវាងរាជាណាចក្រទាំងពីរកាន់តែអាក្រក់ទៅៗ ចាប់តាំងពីពួកអយុធ្យាបានគាំទ្រការបះបោររបស់ ថូ ចយ។ នៅឆ្នាំ ១៤៥១ យុត្ថាធិរ៉ា ជាក្សត្រសុខោទ័យ ដែលមានជម្លោះជាមួយ ត្រៃលោកនាថ នៃអយុធ្យា បានប្រគល់ខ្លួនទៅឱ្យ ទីលោករ៉ាត។ យុត្ថាធិរ៉ា បានជំរុញឱ្យត្រៃលោកនាថវាយលុក ពិស្ណុលោក ដែលខ្លួនបានទាមទារ ដោយបញ្ឆេះ សង្គ្រាមអយុធ្យា-ឡានណា លើជ្រលងចៅព្រះយ៉ាខាងលើ (មានន័យថា ព្រះរាជាណាចក្រសុខោទ័យ)។ នៅឆ្នាំ ១៤៦០ ចៅហ្វាយខេត្តឆាលៀងបានចុះចាញ់នឹងទីលោករ៉ាត។ ត្រៃលោកនាថបានប្រើយុទ្ធសាស្ត្រថ្មីហើយផ្ដោតលើសង្គ្រាមជាមួយឡានណាដោយផ្លាស់រាជធានីទៅពិស្ណុលោក។ ឡានណាបានរងទុក្ខលំបាកដោយការវាយបក ហើយទីលោករ៉ាតបានចរចារសន្តិភាពនៅឆ្នាំ ១៤៧៥។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}^{[ ត្រូវការដកស្រង់ ]}

ព្រះចៅទីលោករ៉ាត ក៏ជាពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភដ៏ឆ្នើមនៃព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទផងដែរ។ នៅឆ្នាំ ១៤៧៧ ក្រុមប្រឹក្សាពុទ្ធសាសនិក ដើម្បីចងក្រងព្រះ ត្រៃបិដក ត្រូវបានប្រារព្ធឡើងនៅជិតក្រុងឈៀងម៉ៃ។ ទីលោករ៉ាត ក៏បានសាងសង់និងជួសជុលប្រាសាទគួរឱ្យកត់សម្គាល់ជាច្រើនផងដែរ។ ទីលោកការ៉ាតបានពង្រីកទឹកដីទៅភាគខាងលិចដល់រដ្ឋសាននៃ ឡៃ កា ស៊ីប៉ ម៉ុងណៃ និង យ៉ាន់ហ្វេ ។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}</link>^{[ ត្រូវការដកស្រង់ ]}

ការធ្លាក់ចុះ

ក្រោយពីទីលោករ៉ាត ឡានណាក៏ត្រូវជួបប្រទះនឹងវិបត្តិបែកបាក់រដ្ឋផ្ទៃក្នុងដដែលៗ ដែលបានរារាំងអាណាចក្រពីការការពារខ្លួនពីប្រទេសជិតខាងដែលកំពុងពង្រីកអំណាច ។ ពេលនោះ ពួកសានបានផ្តាច់ខ្លួនចេញពីការគ្រប់គ្រងរបស់ឡានណា ដែលទីលោករ៉ាតបានបង្កើតឡើង។ អ្នកគ្រប់គ្រងដ៏រឹងមាំចុងក្រោយគឺ ប៉ាយ៉ា កែវ ដែលជាចៅទួតរបស់ ទីលោករ៉ាត។ នៅឆ្នាំ១៥០៧ ព្រះអង្គបានលុកលុយអយុធ្យា ប៉ុន្តែជាលទ្ធផលត្រូវបានអយុធ្យាឈ្លានពានវិញនៅឆ្នាំ១៥១៣ ដោយព្រះបាទ រាមាធិបតីទី២I ហើយ ឡាំប៉ាង ត្រូវបាន លុកលុយបំផ្លិចបំផ្លាញអស់ ។ ក្នុងឆ្នាំ១៥២៣ ជម្លោះរាជវង្សបានកើតឡើងក្នុង រដ្ឋកេងទុង ។ បក្សពួកមួយក្រុមបានស្វែងរកការគាំទ្ររបស់ឡានណា ខណៈបក្សពួកមួយទៀតទៅរក ក្រុងស៊ីប៉ ។ ពេលនោះ កែវ បានបញ្ជូនទ័ព ឡានណា ឲ្យទៅគ្រប់គ្រងទីនោះវិញ ប៉ុន្តែត្រូវបានកងទ័ព ស៊ីប៉ វាយបង្ក្រាបយ៉ាងងាយ។ បរាជ័យនេះ មានឥទ្ធិពលខ្លាំងណាស់រហូតធ្វើឲ្យឡានណាមិនអាចស្តារអំណាចឡើងវិញបានឡើយ។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}</link>^{[ ត្រូវការដកស្រង់ ]}

នៅឆ្នាំ១៥៣៨ ព្រះបាទកេតក្លាវ ជាបុត្ររបស់កែវ ត្រូវបានផ្ដួលរំលំដោយព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះអង្គ ថាវ សៃកាំ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ព្រះចៅកេតក្លាវបានកាន់អំណាចវិញនៅឆ្នាំ១៥៤៣ ប៉ុន្តែមានជម្ងឺផ្លូវចិត្ត ហើយត្រូវបានប្រហារជីវិតនៅឆ្នាំ១៥៤៥។ បុត្រីរបស់កេតក្លាវឈ្មោះ ជីរ៉ាផ្រាផា បានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីព្រះបិតាជា ព្រះមហាក្សត្រិយានីដែលឡើងសោយរាជ្យ ។ នៅពេលដែលឡានណាមានវិបត្តិរាជវង្សរុាំរ៉ៃ ទាំងអយុធ្យា និងភូមាបានមើលឃើញថានេះជាឱកាសមួយដើម្បីត្រួតត្រាឡានណា។ ព្រះចៅ ជ័យរាជា នៃអយុធ្យាបានឈ្លានពានឡានណា នៅឆ្នាំ១៥៤៥ ប៉ុន្តែជីរ៉ាផ្រាផា បានចរចារដើម្បីសន្តិភាព។ ស្តេចជ័យរាជា បានត្រឡប់មកវិញនៅឆ្នាំក្រោយដោយលុកលុយឡាំប៉ាង និងឡាំផុន ហើយបានគំរាមកំហែង ឈៀងម៉ៃបន្ថែមទៀត។ ដូច្នេះហើយ ជីរ៉ាផ្រាផា ត្រូវបង្ខំព្រះទ័យដាក់នគរជាចំណុះនៃអយុធ្យា។^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}</link>^{[ ត្រូវការដកស្រង់ ]}

ប្រឈមមុខនឹងការគាបសង្កត់ពីពួកឈ្លានពាន ជីរ៉ាផ្រាផាបានសម្រេចចិត្តដាក់រាជ្យនៅឆ្នាំ១៥៤៦ ហើយពួកអភិជនបានប្រគល់រាជបល្ល័ង្កឱ្យក្មួយប្រុស (កូនប្រុសរបស់ប្អូនស្រី) ព្រះអង្គម្ចាស់ឆៃយ៉ាសិតថានៃ ឡានឆាង ។ ព្រះអង្គម្ចាស់ឆៃយ៉ាសិតថាបានផ្លាស់ទៅគង់នៅឡានណា ដូច្នេះហើយ ឡានណាត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយក្សត្រឡាវ។ នៅឆ្នាំ១៥៤៧ ព្រះអង្គម្ចាស់ឆៃយ៉ាសិតថាបានយាងត្រឡប់ទៅឡានសាងវិញដើម្បីយករាជ្យបល្ល័ង្ក ហើយឡើងសោយរាជ្យជាព្រះបាទ សេដ្ឋាធិរត្ន័ ។ ព្រះបាទសេដ្ឋាធិរត្ន័ក៏បាននាំយក ព្រះពុទ្ធព្រះកែវមរកត ពីឈៀងម៉ៃទៅក្រុងហ្លួងព្រះបាង (ដែលក្រោយមកត្រូវយកទៅ បាងកក ដោយព្រះចៅ ព្រះពុទ្ធយ៉តហ្វាចុល្លាលោក )។ ពួកអភិជនបានជ្រើសរើសយក មេគុត ជា ចៅហ្វា ជាតិសាននៃម៉ុងណៃ ដែលមានត្រកូលទាក់ទងនឹងស្តេចម៉ាងរ៉ៃ ឲ្យធ្វើជាស្តេចថ្មីនៃឡានណា។ វាត្រូវបានគេនិយាយថាក្នុងនាមជាស្តេចមានឈាមជ័រជាជនជាតិសាន មេគុតបានរំលោភលើប្រពៃណី និងជំនឿរបស់ឡានណា ។ ^[៧]

ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមា

បន្ទាប់មក រាជាណាចក្របានកើតមានជម្លោះលើរដ្ឋសានជាមួយនឹងស្តេចភូមាដែលកំពុងពង្រីកខ្លួនគឺ បាយិនណោង ។ កម្លាំងរបស់បាយិនណោងបានលុកលុយឡានណាពីភាគខាងជើង ហើយមេគុតបានចុះចាញ់នៅថ្ងៃទី២ ខែមេសា ឆ្នាំ១៥៥៨។ ^[៨] ដោយមានការលើកទឹកចិត្តពីព្រះបាទសេដ្ឋាធិរត្ន័ មេគុតបានងើបបះបោរនៅក្នុងកំឡុង សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៥៦៣-៦៤) ។ ប៉ុន្តែព្រះអង្គត្រូវបានទ័ពភូមាចាប់បានក្នុងខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៥៦៤ ហើយបញ្ជូនទៅកាន់រាជធានីភូមានាពេលនោះ គឺ ពេគូ ។ ព្រះចៅបាយិនណោង បានតាំង ព្រះវិសុទ្ធិទេវី ជារាជវង្សឡានណា ឲ្យឡើងជាព្រះមហាក្សត្រិយានីសោយរាជ្យនៃឡានណា។ បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គតរបស់ព្រះអង្គ ព្រះបាទបាយិនណោងបានតែងតាំងបុត្រាព្រះអង្គគឺ ណាវរតា មីនសរ (នរត្រា មីនសូស៊ី) ជាឧបរាជនៃឡានណា ក្នុងខែមករា ឆ្នាំ១៥៧៩។ ^[៩] ^[៧] ភូមាបានអនុញ្ញាតឱ្យមានស្វ័យភាពមួយចំនួនសម្រាប់ឡានណា ប៉ុន្តែបានគ្រប់គ្រងយ៉ាងតឹងរ៉ឹងទៅលើ កម្លាំងពលកម្ម និងពន្ធដារ។

ក្រោយពីការចូលទីវង្គតរបស់ព្រះចៅបាយិនណោង ចក្រភពដ៏ធំរបស់ទ្រង់បានរលត់រលាយទៅវិញយ៉ាងឆាប់រហ័ស។ សៀម បានបះបោរដោយជោគជ័យ (១៥៨៤-៩៣) ហើយក្រោយមកពួកសាមន្តរដ្ឋទាំងអស់នៃពេគូ បានធ្វើបែកខ្ញែករៀងៗខ្លួននៅឆ្នាំ ១៥៩៦-១៥៩៧។ រដ្ឋឡានណាបានប្រកាសឯករាជ្យនៅឆ្នាំ១៥៩៦ ។ នៅឆ្នាំ ១៦០២ ណាវរតា មីនសរ បានក្លាយជាស្តេចចំណុះរបស់ព្រះបាទ នរេសូរ នៃសៀម។^{[ត្រូវការបញ្ជាក់]}^{[ <span title="In "A History of Ayutthaya", Baker and Phongpaichit gives 1599 as the year when Lan Na swore fealty to Ayutthaya (January 2022)">ត្រូវការភាពច្បាស់លាស់</span> ]} ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការគ្រប់គ្រងរបស់សៀមមានរយៈពេលខ្លី។ សិទ្ធិអំណាចពិតប្រាកដបានបញ្ចប់ដោយការសោយទិវង្គតរបស់ព្រះនរេសូរក្នុងឆ្នាំ ១៦០៥។ នៅឆ្នាំ១៦១៤ ការគ្រប់គ្រងរបស់សៀមលើឡានណាមានត្រឹមជានិមិត្តរូបប៉ុណ្ណោះ។ នៅពេលដែលពួកភូមាត្រឡប់មកវិញ អ្នកគ្រប់គ្រងឡានណា ថាដូ ក្យរ (ព្រះឆយ) បានស្វែងរក និងទទួលជំនួយពីឡានឆាង មិនមែនចៅហ្វាយនាយសៀម ដែលមិនបានបញ្ជូនជំនួយអ្វីឡើយ។ ^[១០] បន្ទាប់ពីឆ្នាំ ១៦១៤ មហាក្សត្រនៃពូជពង្សភូមាបានគ្រប់គ្រងឡានណា អស់រយៈពេលជាងមួយរយឆ្នាំ។ សៀមបានព្យាយាមដណ្តើមយកឡានណាក្នុង ឆ្នាំ១៦៦២-១៦៦៤ ប៉ុន្តែទទួលបរាជ័យ។

នៅឆ្នាំ១៧២០ រាជវង្សទុងហ្គូបានស្ថិតនៅក្នុងជំហរចុងក្រោយ។ នៅឆ្នាំ១៧២៧ ឈៀងម៉ៃបានបះបោរដោយសារតែការយកពន្ធខ្ពស់។ កម្លាំងតស៊ូបានបណ្តេញកងទ័ពភូមាចេញនៅឆ្នាំ ១៧២៧-១៧២៨ និង១៧៣១-១៧៣២ បន្ទាប់មកឈៀងម៉ៃ និងជ្រលងភ្នំភីងបានទទួលឯករាជ្យ។ ^[១១] ឈៀងម៉ៃបានក្លាយជាសាមន្តរដ្ឋម្តងទៀតនៅឆ្នាំ១៧៥៧ ក្រោម រាជវង្សភូមា ថ្មី។ នគរនេះបានបះបោរម្តងទៀតនៅឆ្នាំ១៧៦១ ដោយមានការលើកទឹកចិត្តពីសៀម ប៉ុន្តែការបះបោរត្រូវបានបង្ក្រាបនៅខែមករា ឆ្នាំ១៧៦៣។ នៅឆ្នាំ១៧៦៥ ភូមាបានប្រើឡានណាជាមូលដ្ឋានសម្រាប់ចាប់ដើម្បីឈ្លានពានរដ្ឋលាវ និងសៀម។

ការបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមា

នៅដើមទសវត្សឆ្នាំ១៧៧០ ភូមាស្ថិតនៅលើចំណុចកំពូលនៃអំណាចយោធារបស់ខ្លួនចាប់តាំងពី រាជ្យស្តេចបាយិនណោង ដោយបានយកឈ្នះលើ សៀម (១៧៦៥-៦៧) និង ប្រទេសចិន (១៧៦៥-៦៩) មេទ័ព និងចៅហ្វាយខេត្តភូមាបាន "ស្រវឹងនឹងជ័យជំនះរបស់ខ្លួន" ។ អាកប្បកិរិយាក្រអឺតក្រទមនេះដោយរាជការភូមាក្នុងតំបន់បានបង្កឱ្យមានការបះបោរនៅឡានណា ។ ^[១២] ទេសាភិបាលភូមាថ្មីនៅឈៀងម៉ៃ ថាដូ មីនឌីន មិនគោរពមេភូមិ និងប្រជាជន ហើយក្លាយជាមនុស្សគ្មានប្រជាប្រិយភាព។ មេភូមិម្នាក់ឈ្មោះ កាវីឡា នៃឡាំប៉ាង បានងើបបះបោរដោយមានជំនួយពីសៀម ហើយ បានដណ្តើមយកទីក្រុងនៅថ្ងៃទី១៥ ខែមករា ឆ្នាំ១៧៧៥ ដោយបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមា ២០០ ឆ្នាំ។ ^[១៣] កាវីឡា ត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះអង្គម្ចាស់នៃឡាំប៉ាង និង ផ្រះយ៉ា ឆាបាន ជាព្រះអង្គម្ចាស់នៃ ឆៀងម៉ៃ ដែលសុទ្ធសឹងជារដ្ឋចំណុះនៃសៀម។

ភូមាបានព្យាយាមដណ្តើមយកឡានណាមកវិញក្នុង ឆ្នាំ១៧៧៥–៧៦, ១៧៨៥–៨៦, ១៧៩៧ ប៉ុន្តែបរាជ័យជារៀងរាល់ដង។ នៅទសវត្សរឆ្នាំ១៧៩០ កាវីឡាបានពង្រឹងការកាន់កាប់របស់ខ្លួនលើឡានណា ដោយកាន់កាប់ ឈៀងសែន ។ បន្ទាប់មកបានព្យាយាមដណ្តើមយករដ្ឋសានរបស់ភូមាគឺ កេងទុង និង សុីបសងប៉ានណា (១៨០៣-១៨០៨) ប៉ុន្តែបរាជ័យ។

ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ រាជាណាចក្រឈៀងម៉ៃ ក្នុងនាមជារដ្ឋចំណុះរបស់សៀមបានកើតមានឡើង។ ក្រោមអាណាចក្រសៀម នគរឡានណាត្រូវបានបែងចែកជា៥ធំៗគឺ ឈៀងម៉ៃ ណាន ឡាំប៉ាង ឡាំភូន និង ប្រែ ។ ឡានណា លែងមានឈ្មោះជានគរខ្លួនឯង បន្ទាប់ពីត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រសៀមទំនើប។

ឈៀងម៉ៃ ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាមានរយៈពេលជាង ២០០ឆ្នាំ ប៉ុន្តែមានសម័យកាលខ្លះបានប្តូរទៅក្រោមការគ្រប់គ្រងអយុធ្យា។ រជ្ជកាលព្រះបាទ នារាយណ៍ ហើយមានសម័យឯករាជ្យខ្លះៗ ប៉ុន្តែត្រូវបានត្រួតត្រា និងគ្រប់គ្រងដោយស្តេចលាវ ហៅ អុងខាំ ពីនគរ ហ្លួងព្រះបាង អស់រយៈពេលជាង ៣០ ឆ្នាំ។

ភាសាឡានណា

ខាំមឿង ឬ ផាសាមឿង ( ថៃ: ภาษาเมือง ) គឺជាទម្រង់នៃការនិយាយទំនើបនៃភាសាឡានណាចាស់។ ខាំមឿង មានន័យថា "ភាសារបស់មេដឹកនាំ" ( ខាំ ភាសា ឬពាក្យ មឿង ទីប្រជុំជន អាណាចក្រ ) ផ្ទុយពីភាសារបស់ កុលសម្ព័ន្ធតាមជ្រលងភ្នំ ជាច្រើននៅតំបន់ភ្នំជុំវិញ។ ភាសានេះអាចសរសេរជាអក្សរឡានណាចាស់ ដែលមានលក្ខណៈស្រដៀងនឹងអក្សរថៃ ប៉ុន្តែមានភាពខុសគ្នាខ្លាំងនៅក្នុងច្បាប់អក្ខរាវិរុទ្ធ។ ដោយសារឥទ្ធិពលនៃសម័យក្រោយនេះ វាក៏មានភាពខុសគ្នាខ្លាំងពីការបញ្ចេញសំឡេងសម័យថ្មីរបស់ ខាំមឿង។ ^[១៤] ^[១៥]

សំណេរប្រវត្តិសាស្ត្រនៅលើឡានណា

ពង្សាវតារឈៀងម៉ៃ — ប្រហែលជាចាប់ផ្ដើមនៅចុងសតវត្សទី១៥ ហើយបានពង្រីកដោយរាល់ការចម្លងនៃស្លឹករឹត។ ទម្រង់បច្ចុប្បន្នគឺមកពីឆ្នាំ១៨២៨ ការបកប្រែជាភាសាអង់គ្លេសដែលមានជាISBN 974-7100-62-2 ។
ជិនកឡមាលី - និពន្ធដោយ រតនាបញ្ញា (សតវត្សទី១៦) ដំណើររឿងនៃការកើតឡើងដំបូងនៃព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងប្រទេសថៃ និងព័ត៌មានលម្អិតអំពីព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រជាច្រើន។
ជិនមើ យ៉ាហ្សាវីន - កាលប្បវត្តិភូមានៃ ជិនមើ (ឈៀងម៉ៃ) ។ ^[១៦]

សូមមើលផងដែរ

ឯកសារយោង

Forbes, Andrew; Henley, David (1997). Khon Muang: People and Principalities of North Thailand. Chiang Mai: Teak House. ល.ស.ប.អ. 1-876437-03-0.
Forbes, Andrew; Henley, David (2012a). Ancient Chiang Mai. Chiang Mai: Cognoscenti Books.
Forbes, Andrew; Henley, David (2012b). Ancient Chiang Mai. Chiang Mai: Cognoscenti Books.
Forbes, Andrew; Henley, David (2012c). Ancient Chiang Mai. Chiang Mai: Cognoscenti Books.
Freeman, Michael; Stadtner, Donald. Lan Na, Thailand's Northern Kingdom. ល.ស.ប.អ. 974-8225-27-5.
Cœdès, George (1968). The Indianized States of South-East Asia. University of Hawaii Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-0368-1. //books.google.com/books?id=iDyJBFTdiwoC.
Harbottle-Johnson, Garry (2002). Wieng Kum Kam, Atlantis of Lan Na. Heroes & History Library. ល.ស.ប.អ. 974-85439-8-6.
A Brief History of Lan Na. Chiang Mai: Chiang Mai City Arts and Cultural Centre. 2004. ល.ស.ប.អ. 974-7551-32-2.
Ratchasomphan, Sænluang; Wyatt, David K. (1994). The Nan Chronicle. Ithaca: Cornell University SEAP Publications. ល.ស.ប.អ. 978-0-87727-715-6.
Royal Historical Commission of Burma (2003) (ជាmy). Hmannan Yazawin. Yangon: Ministry of Information, Myanmar.
Wyatt, David K.; Wichienkeeo, Aroonrut (1998). The Chiang Mai Chronicle. Silkworm Books. ល.ស.ប.អ. 974-7100-62-2.
Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History. Yale University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-300-08475-7.

↑ (ជាen) Siamese Melting Pot: Ethnic Minorities in the Making of Bangkok. 2017-06-29. ល.ស.ប.អ. 978-981-4762-83-0.
↑ (ជាen) Metropolis and Nation In Thailand: The Political Economy of Uneven Development. 2019-03-13. ល.ស.ប.អ. 978-0-429-72788-7.
↑ Peleggi, Maurizio (១១ ខែមករា ២០១៦), "Thai Kingdom", The Encyclopedia of Empire, John Wiley & Sons, pp. 1–11, អ.វ.ល.:10.1002/9781118455074.wbeoe195, ល.ស.ប.អ. 9781118455074
↑ Thailand's political history : from the 13th century to recent times. 2011. ល.ស.ប.អ. 978-9749863961.
↑ The lost territories : Thailand's history of national humiliation. Honolulu. 2016. ល.ស.ប.អ. 9780824869717.
↑ ^៦,០ ^៦,១ Coedès, George (1968). Walter F. Vella. រៀ. The Indianized States of Southeast Asia. University of Hawaii Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-0368-1.
↑ ^៧,០ ^៧,១ Forbes & Henley 2012a.
↑ Wyatt 2003, p. 80.
↑ Hmannan, Vol. 3, p. 48
↑ Hmannan, Vol. 3, pp. 175–181
↑ Hmannan, Vol. 3, p. 363
↑ Htin Aung, pp. 183–185
↑ Ratchasomphan & Wyatt 1994.
↑ Burutphakdee 2004.
↑ A Brief History of Lan Na. Chiang Mai. 2004. pp. 221–256.
↑ Forbes & Henley 2012c.

[1] (ជាen) Siamese Melting Pot: Ethnic Minorities in the Making of Bangkok. 2017-06-29. ល.ស.ប.អ. 978-981-4762-83-0.

[2] (ជាen) Metropolis and Nation In Thailand: The Political Economy of Uneven Development. 2019-03-13. ល.ស.ប.អ. 978-0-429-72788-7.

[3] Peleggi, Maurizio (១១ ខែមករា ២០១៦), "Thai Kingdom", The Encyclopedia of Empire, John Wiley & Sons, pp. 1–11, អ.វ.ល.:10.1002/9781118455074.wbeoe195, ល.ស.ប.អ. 9781118455074

[4] Thailand's political history : from the 13th century to recent times. 2011. ល.ស.ប.អ. 978-9749863961.

[5] The lost territories : Thailand's history of national humiliation. Honolulu. 2016. ល.ស.ប.អ. 9780824869717.

[Coedes-6] ៦,០ ^៦,១ Coedès, George (1968). Walter F. Vella. រៀ. The Indianized States of Southeast Asia. University of Hawaii Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-0368-1.

[FOOTNOTEForbesHenley2012a-7] ៧,០ ^៧,១ Forbes & Henley 2012a.

[FOOTNOTEWyatt200380-8] Wyatt 2003, p. 80.

[hy-3-48-9] Hmannan, Vol. 3, p. 48

[hy-3-175-181-10] Hmannan, Vol. 3, pp. 175–181

[hy-3-363-11] Hmannan, Vol. 3, p. 363

[mha-183-185-12] Htin Aung, pp. 183–185

[FOOTNOTERatchasomphanWyatt1994-13] Ratchasomphan & Wyatt 1994.

[FOOTNOTEBurutphakdee2004-14] Burutphakdee 2004.

[15] A Brief History of Lan Na. Chiang Mai. 2004. pp. 221–256.

[FOOTNOTEForbesHenley2012c-16] Forbes & Henley 2012c.

[១]

[២]

[៣]

[៤]

[៥]

[៦]

[៧]

[៨]

[៩]

[១០]

[១១]

[១២]

[១៣]

[១៤]

[១៥]

[១៦]