ឧបាលិ
ព្រះឧបាលិត្ថេរ លោកជាកម្លាំងសំខាន់របស់ព្រះពុទ្ធសានាមួយរូប ក្នុងឋានៈដែលតាំងនៅក្នុងតំណែងអ្នកទ្រទ្រង់ព្រះវិន័យបិដក ដែលជាឫសកែវរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយលោកបានតាំងចិត្តបដិបត្តិយ៉ាងតឹងរឹង ព្រមទាំងទូន្មាន ជម្រះអធិករណ៍អោយមានយុត្តិធម៌ដល់គូជម្លោះទាំងអស់ ដើម្បីអោយព្រះពុទ្ធសាសនារុងរឿងចម្រើន ជាទីគោរពបូជារបស់មហាជនតទៅ រហូតបានទទួលនូវការលើកតម្កើងអំពីព្រះបរមសាស្តា។
អតីតជាតិ កែប្រែ
ពុទ្ធកាលព្រះបទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធ កែប្រែ
ក្នុងជាតិមួយ លោកបានកើតជាព្រាហ្មណ៍ឈ្មោះសុជាត ជាអ្នកមានទ្រព្យសម្បត្តិ៨០កោដិ នៅក្នុងក្រុងហង្សវតី រៀនសម្រេចវិជ្ជាត្រៃវេទ ព្រមទាំងគម្ពីរពិសេសច្រើនប្រភេទទៀតផ្នែកព្រហ្មញ្ញសាសនា។ កាលតមក ក្នុងពេលព្រះបទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់ឧប្បត្តិឡើងក្នុងលោក ទ្រង់យាងទៅប្រថាប់ក្នុងក្រុងហង្សវតី ទ្រង់បានសម្តែងព្រះធម៌ប្រោសពុទ្ធបិតាក្នុងកណ្តាលជំនុំ គ្រានោះព្រះអង្គបានព្យាករណ៍តាបសមួយរូបឈ្មោះ សុនន្ទតាបស ថា ក្នុងកាលមួយសែនកប្បទៅអនាគត លោកជាអ្នកប្រសើរជាងមនុស្សនិងទេវតាទាំងពួង បានជាសាវ័កព្រះគោតមសម្ពុទ្ធដែលមាននាមថា បុណ្ណមន្តានីបុត្ត។ សុជាតព្រាហ្មណ៍បានឮហើយ ត្រូវការនឹងធ្វើបុណ្យខ្លះ កាលបានឃើញភិក្ខុមួយរូបបានទទួលការលើកតម្កើងពីព្រះបទុមុត្តរសម្ពុទ្ធ ជាកំពូលខាងទ្រទ្រង់នូវព្រះវិន័យ ទើបសុជាតព្រាហ្មណ៍ធ្វើបុណ្យហើយប្រាថ្នា អោយបានជាកំពូលផ្នែកទ្រទ្រង់ព្រះវិន័យនិងបានកសាងអារាមឈ្មោះថា សោភណៈ ប្រគេនចំពោះព្រះភិក្ខុសង្ឃទាំងឡាយ មានព្រះបទុមុត្តរសម្មាសម្ពុទ្ធជាប្រធាន។ លុះកសាងសោភណារាមស្រេចហើយ បានធ្វើការឆ្លងអស់ទ្រព្យជាច្រើនទៀត ព្រះពុទ្ធអង្គនោះបានព្យាករណ៍ថា សុជាតព្រាហ្មណ៍ បានកសាងអារាមថ្វាយសង្ឃនេះ និងបានជាអ្នកប្រកបដោយសេចក្តីសុខក្នុងមនុស្សលោក និងទេវលោកអស់កាលដ៏យូររ ហើយនឹងបានជាសាវ័ករបស់ព្រះសមណគោតមសម្ពុទ្ធក្នុងកប្បទី១សែនទៅអនាគត ដោយមានឈ្មោះថា ឧបាលិ។
ព្រះរេវតបច្ចេកពុទ្ធ កែប្រែ
ក្នុងកប្បទី២ រាប់អំពីកប្បនេះទៅ មានក្សត្រឈ្មោះអញ្ជស្ស មានតេជៈរកទីបំផុតគ្មាន មានយសរាប់មិនបាន ជាម្ចាស់ផែនដីមានទ្រព្យច្រើន។ ព្រះឧបាលិ លោកជាព្រះរាជបុត្ររបស់ស្តេចអង្គនោះ ជាក្សត្រឈ្មោះចន្ទនៈ ជាអ្នករឹងត្អឹងដោយស្រវឹងព្រោះជាតិផង ព្រោះយសផង និងភោគៈផង។ សម័យមួយព្រះចន្ទនៈប្រាថ្នានឹងយាងទៅកាន់ឧទ្យានឡើងជិះដំរីឈ្មោះសិរិកៈចេញពីនគរចោមរោមដោយពល និងពួកដំរីមាតង្គៈចំនួន១សែន។ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធព្រះនាមរេវត ទ្រង់បរិបូណ៌ដោយចរណៈ មានទ្វារគ្រប់គ្រង សង្រួមល្អ បាននិមន្តមកចំពោះមុខព្រះចន្ទនៈ។ វេលានោះលោកបានបរដំរីទៅអោយបៀតបៀនព្រះបច្ចេកពុទ្ធអង្គនោះ លំដាប់នោះដំរីក៏ក្រោធខឹងមិនលើកជើង។ លុះឃើញដំរីដូច្នោះ ព្រះចន្ទនៈក៏មានចិត្តខឹងក្រោធនឹងព្រះបច្ចេកពុទ្ធជាម្ចាស់ បៀតបៀនព្រះបច្ចេកពុទ្ធហើយក៏ទៅក្នុងឧទ្យាន។ កាលនោះព្រះចន្ទនៈមានចិត្តនៅមិនស្ងប់ អន្ទះអន្ទែងក្រហល់ក្រហាយ ផែនដីដែលមានសាគរជាទីបំផុត ហាក់ដូចជាដុតកំដៅលោក ទើបលោកចូលទៅកាន់សម្នាក់ព្រះបិតា ហើយក្រាបបង្គំទូលថា "យើងខ្ញុំបៀតបៀនព្រះបច្ចេកពុទ្ធ ដូចបុគ្គលបៀតបៀនអាសិរពិស ឬដូចបុគ្គលបៀតបៀនគំនរភ្លើង ឬដូចបុគ្គលបៀតបៀនដំរីមានភ្លុកដែលចុះប្រេង។ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធអង្គនោះមានតបៈដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ ក្លៀវក្លា ជាព្រះជិនស្រី យើងខ្ញុំបៀតបៀនហើយ យើងខ្ញុំទាំងអស់គ្នានឹងវិនាស យើងខ្ញុំនឹងញុំាងព្រះសយម្ភូជាមុនីអង្គនោះអោយអត់ទោសអោយ។ ប្រសិនបើយើងខ្ញុំមិនបានញុំាងព្រះបច្ចេកពុទ្ធដែលមានខ្លួនទូន្មានហើយ មានព្រះហរទ័យខ្ជាប់ខ្ជួននោះ អោយអត់ទោសអោយទេ ដែនរបស់យើងខ្ញុំមុខជាវិនាស ក្នុងថ្ងៃទី៧ មិនខាន។ ក្សត្រ៤ព្រះអង្គព្រះនាម សុមេខលៈ១ កោសិយៈ១ សិកវៈ១ សត្តកៈ១ ជាមួយនឹងសេនាបានបៀតបៀនឥសីទាំងឡាយ ហើយដល់នូវសេចក្តីវិនាស។ "
ព្រះចន្ទនៈក៏បានចូលទៅគាល់ព្រះសយម្ភូដើម្បីនឹងសំដែងទោស ពួកបុរសទាំងពួងស្លៀកសំពត់ទទឹក មានក្បាលទទឹក ធ្វើក្រពុំម្រាមដៃក្រាបទៀបព្រះបច្ចេកពុទ្ធហើយទូលថា "បពិត្រព្រះអង្គមានព្យាយាមធំ សូមព្រះអង្គអត់ទោស សូមព្រះអង្គរម្ងាប់ក្រវល់ក្រវាយ សូមព្រះអង្គកុំធ្វើដែនរបស់យើងខ្ញុំអោយវិនាសឡើយ។ ពួកមនុស្សនិងទេវតា ទាំងអ្នកធ្វើទាន ទាំងអ្នកយាម គេនឹងយកញញួរដែកមកទម្លាយអំបែងក្បាលយើងខ្ញុំសព្វៗកាល ប្រសិនបើព្រះអង្គមិនអនុគ្រោះទេ។"
ព្រះបច្ចេកពុទ្ធត្រាស់ថា "ភ្លើងមិនឋិតនៅក្នុងទឹក ពូជមិនដុះនៅលើថ្មភ្នំ ដង្កូវមិនឋិតនៅក្នុងឱសថ សេចក្តីក្រោធមិនមានក្នុងព្រះបច្ចេកពុទ្ធទេ។ ផែនដីមិនកម្រើក សមុទ្រសាគរប្រមាណមិនបាន អាកាសរកទីបំផុតគ្មាន យ៉ាងណាមិញ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធទាំងឡាយមានព្យាយាមធំ មានខ្លួនទូន្មាន អត់ធន់ មានតបៈ ពួកបុគ្គលអ្នកអំណត់អត់ធន់ មិនលុះក្នុងអគតិ។"
ព្រះបច្ចេកពុទ្ធ ទ្រង់ត្រាស់ដូច្នេះហើយ ក៏ហោះទៅតាមអាកាសក្នុងទីចំពោះមុខមហាជនក្នុងកាលនោះ ទើបព្រះបាទចន្ទនៈរម្ងាប់ក្រវល់ក្រវាយរបស់ព្រះអង្គ។
បច្ចុប្បន្នជាតិ កែប្រែ
ព្រះឧបាលិ គឺជាកូនរបស់នាយជាងកាត់កោរសក់ក្នុងនគរកបិលពស្តុ។ កាលលោកចម្រើនវ័យហើយ បានទទួលតំណែងជានាយភូសាមាលានៃស្តេចសក្យវង្សទាំង៥គឺ ភទ្ទិយៈ១ អនុរុទ្ធ១ អានន្ទ១ ភគ្គុ១ កិម្ពិលៈ១។ ហេតុដែលបានទទួលតំណែងនេះ ព្រោះលោកជាទីជ្រះថ្លាពេញព្រះហរទ័យនៃស្តេចសក្យវង្សទាំង៥ព្រះអង្គនោះ។ ដោយហេតុថាលោកមកកើតក្នុងត្រកូលឋានៈទាបនោះ ព្រោះលោកបានធ្វើអំពើឆ្គាំឆ្គងខ្លះចំពោះព្រះរេវតបច្ចេកពុទ្ធក្នុងអតីតជាតិ។
បព្វជ្ជា កែប្រែ
ការចេញបួសរបស់ព្រះឧបាលិត្ថេរ មានទាក់ទង់នឹងក្សត្រសក្យៈទាំង៥ព្រះអង្គ គឺ ភទ្ទិយៈ អនុរុទ្ធ អានន្ទ ភគ្គុ កិម្ពិលៈ មិននៅក្នុងកោលិយវង្ស មួយអង្គ គឺទេវទត្ត។ ក្សត្រទាំងអស់នេះមានបំណងនឹងបួសក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយបានបបួលឧបាលិជាងកោរកាត់អោយជាប់តាមទៅដែរ ទើបរួមជា៧នាក់។ ក្សត្រទាំង៦អង្គយាងចេញពីព្រះនគរដោយចតុរង្គសេនា គឺមានពលសេះ ពលដំរី ពលរថ ពលថ្មើរជើង ហាក់ដូចយាងទៅប្រពាតព្រះរាជឧទ្យាន។ លុះយាងដល់ព្រំប្រទល់នគរ ស្តេចទាំង៦អង្គត្រាស់បញ្ជារអោយក្បួនចតុរង្គសេនាត្រឡប់ទៅវិញ និងដោះគ្រឿងអាភរណៈចេញ ប្រគល់អោយឧបាលិ ដើម្បីអោយឧបាលិចិញ្ចឹមជីវិតទៅអនាគត។ ឧបាលិបានក្រាបទាបព្រះបាទាក្សត្រទាំង៦អង្គយំ ដោយអាល័យ ហើយទទួលយកគ្រឿងអភរណៈនោះដើរមកតាមផ្លូវត្រឡប់ទៅព្រះនគរវិញ។ ខណៈដែលដើរតាមផ្លូវ ក៏គិតខ្លាចការយល់ខុសរបស់ពួកសក្យៈព្រះញាតិថា ក្សត្រសក្យរាជទាំងអស់ ឃើញយើងយកគ្រឿងអលង្ការទៅ នឹងគិតថាយើងសម្លាប់ពួករាជកុមារ ហើយដណ្តើមយកអលង្ការទាំងនេះ អាចនឹងដាក់ព្រះរាជអាជ្ញាដល់យើងដោយធ្ងន់ធ្ងរ គឺប្រហារជីវិតយើងយ៉ាងប្រាកដ ទើបនឹកគិតថា "ហេតុអ្វីហ្ន៎ ក្សត្រទាំងអស់នេះលះសម្បត្តិដ៏ឱឡារ និងគ្រឿងអាភរណៈដ៏មានតម្លៃទាំងនេះបាន ដោយមិនអាល័យហួងហែង ដូចជាស្តោះទឹកមាត់ចោល ហើយចេញបួសនៅក្នុងសាសនាបាន តែយើងមិនមានសម្បត្តិត្រឹមបន្តិចសោះឡើយ ហេតុអ្វីក៏លះបង់មិនបាន" ។ ឧបាលិ ជាងកាត់កោរ កាលគិតដូច្នោះហើយ ក៏ស្រាយកញ្ចប់គ្រឿងអលង្ការចេញ នាំយកគ្រឿងអលង្ការទាំងនោះព្យួរទុកលើមែកឈើ ហើយពោលប្រកាសថា អ្នកណាប្រាថ្នា ចូរយកទៅប្រើប្រាស់ជាប្រយោជន៍ចុះ ហើយប្រញាប់ជាប់តាមក្សត្រទាំង៦នោះទៅ ហើយប្រាប់នូវបំណងរបស់ខ្លួនអោយទ្រង់ជ្រាប ហើយបានទទួលការយល់ព្រមពីក្សត្រទាំងនោះ។ អ្នកទាំង៧ បានធ្វើដំណើរទៅកាន់មល្លរដ្ឋជនបទ ចូលគាល់ព្រះមានព្រះភាគដែលគង់នៅក្នុងអនុបិយអម្ពវ័ន ថ្វាយបង្គំហើយក្រាបទូលសូមបព្វជ្ជាឧបសម្បទាក្នុងធម៌វិន័យ។ ពួកក្សត្រទាំង៦អង្គបានក្រាបទូលព្រះមានព្រះភាគដើម្បីអោយទ្រង់បំបួសឧបាលិមុន ដើម្បីអោយខត្តិយមានះរបស់ខ្លួនចុះថយ។ (ព្រោះអ្នកដែលបានបួសមុននឹងបានជារៀមច្បង ហើយអ្នកដែលបួសក្រោយត្រូវក្រាបថ្វាយបង្គំគោរពរាប់អានអ្នកដែលជារៀមច្បង។
សម័យមួយព្រះឧបាលិមានបំណងនឹងទៅនៅព្រៃ ក៏ចូលទៅក្រាបទូលព្រះមានព្រះភាគដើម្បីសុំការអនុញ្ញាតិ។ ព្រះសាស្តាត្រាស់ថា "ម្នាលឧបាលិ សេនាសនៈដែលស្ងាត់ក្នុងព្រៃធំជាកន្លែងនៅបានដោយលំបាក ធ្វើសេចក្តីស្ងប់ស្ងាត់បានដោយកម្រ ការនៅម្នាក់ឯងជាការត្រេកអរបានដោយកម្រ ព្រៃទាំងឡាយហាក់ដូចជានាំយកចិត្តរបស់ភិក្ខុអ្នកមិនមានសមាធិទៅ ភិក្ខុឧបាលិណាពោលថា យើងជាអ្នកមិនបានសមាធិ នឹងនៅក្នុងទីសេនាសនៈដែលស្ងាត់ក្នុងព្រៃធំ ភិក្ខុនោះនឹងត្រូវលេចចុះ ឬនឹងរវើរវាយ។ ប្រៀបដូចជាអន្លង់ទឹកធំ មានដំរីកម្ពស់៧ហត្ថ ឬ៧ហត្ថកន្លះ បានដើរមកដល់អន្លង់ទឹកធំនោះ ដំរីនោះគិតថា យើងនឹងចុះទៅកាន់អន្លង់ទឹកនេះ ហើយគប្បីដុះត្រចៀកនិងខ្នងខ្លះ លុះងូតផឹកទឹកហើយ ឡើងចាកអន្លង់ទឹកទៅតាមសេចក្តីត្រូវការ សេចក្តីនោះព្រោះហេតុអ្វី ព្រោះដំរីនោះមានរាងកាយធំ ជើងរមែងជាន់ដល់ផ្ទៃដី ឈរនៅក្នុងអន្លង់ទឹកជ្រៅបាន បើទន្សាយ ឬខ្លាត្រីមកដល់អន្លង់ទឹកនេះ ទន្សាយ ឬខ្លាត្រីគិតថា យើងជាស្អី ដំរីជាស្អី យើងក៏នឹងចុះទៅក្នុងអន្លង់ទឹកធំនេះ លាងត្រចៀក ដុះខ្នងអោយសប្បាយ និងឡើងចាកអន្លង់នេះត្រឡប់តាមសេចក្តីត្រូវការ ទន្សាយឬខ្លាត្រីនោះ ក៏ចុះទៅក្នុងអន្លង់ទឹកដ៏ឆាប់រហ័ស ដោយមិនបានពិចារណា វានឹងត្រូវលិចចុះ ឬអណ្តែតទៅ សេចក្តីនោះព្រោះហេតុអ្វី ព្រោះថាទន្សាយ ឬខ្លាត្រីមានរាងតូច ជើងជាន់មិនដល់ដី ដែលនឹងឈរនៅក្នុងអន្លង់ទឹកជ្រៅយ៉ាងណាមិញ ភិក្ខុឧបាលិណាពោលថា កាលយើងមិនបានសមាធិ នឹងត្រូវនៅក្នុងសេនាសនៈដ៏ស្ងប់ស្ងាត់ក្នុងព្រៃធំ ភិក្ខុនោះនឹងត្រូវលិចចុះ ឬរាយមាយដូច្នោះឯង ឧបាលិប្រៀបដូចក្មេងតូច ដេកផ្ងារ រមែងលេងបស្សាវៈ និងឧច្ចារៈរបស់ខ្លួន អ្នកយល់សេចក្តីនោះយ៉ាងណា ក្មេងតូចនេះលេងតាមបែបក្មេងខ្ចីមិនមែនឬ" ព្រះឧបាលិក៏ក្រាបទូលតបថា "បពិត្រព្រះមានព្រះភាគ យ៉ាងនោះឯងព្រះអង្គ!" ព្រះសាស្តាត្រាស់ថា "ម្នាលឧបាលិ ព្រះតថាគតឧប្បត្តិឡើងក្នុងលោកនេះ ជាព្រះអរហន្ត ទ្រង់ត្រាស់ដឹងនូវញេយ្យធម៌ទាំងពួងដោយប្រពៃចំពោះព្រះអង្គឯង ទ្រង់ដល់ព្រមដោយវិជ្ជានិងចរណៈ យាងទៅល្អហើយ ទ្រង់ជ្រាបច្បាស់នូវត្រៃលោក ជាសារថី ទូន្មានបុរសដែលគួរទូន្មានបាន ទ្រង់មិនមានបុគ្គលក្រៃលែងជាងដោយគុណ ជាសាស្តានៃទេវតា និងមនុស្សទាំងឡាយ ទ្រង់ត្រាស់ដឹងនូវអរិយសច្ចៈទាំង៤ ទ្រង់ចែកនូវធម៌ ព្រះតថាគតអង្គនោះ ទ្រង់ដឹងច្បាស់នូវលោកនេះ ព្រមទាំងទេវលោក មារលោក ព្រហ្មលោក ដោយព្រះបញ្ញាញាណដ៏ក្រៃលែង ហើយទ្រង់ទូន្មានពួកសត្វ ព្រមទាំងសមណព្រាហ្មណ៍ ទេវតា និងមនុស្សអោយដឹងតាម ទ្រង់សម្តែងធម៌ដែលល្អបទដើម បទកណ្តាល និងបទចុង ប្រកាសព្រហ្មចរិយៈដ៏បរិសុទ្ធបរិបូណ៌ ដោយអត្ថនិងព្យញ្ជនៈ។ គហបតី បុត្រនៃគហបតី ឬអ្នកកើតមកក្នុងត្រកូលណាមួយ បានស្តាប់ធម៌នោះហើយក៏មានសទ្ធា គឺការជឿក្នុងព្រះតថាគត ជាអ្នកប្រកបដោយសទ្ធា គឺការជឿ ហើយរមែងពិចារណឃើញថា ឃរាវាស(អ្នកនៅគ្រប់គ្រងផ្ទះ) ជារបស់ចង្អៀត ជាផ្លូវមកនៃធូលី គឺកិលេស ចំណែកបព្វជ្ជាជាផ្លូវស្រឡះ ជាផ្លូវទំនេរ បុគ្គលអ្នកនៅគ្រប់គ្រងផ្ទះនឹងប្រព្រឹត្តព្រហ្មចរិយៈ អោយបរិសុទ្ធបរិបូណ៌ដោយចំណែកមួយ ដែលប្រៀបដូចជាស័ង្ខដែលខាត់ហើយ មិនមែនជាការធ្វើបានដោយងាយ បើដូច្នោះយើងនឹងកោរសក់ ពុកមាត់ ស្លៀកដណ្តប់សំពត់កាសាវពស្ត្រ ចេញបួសជាបព្វជិត សម័យតមក ក៏លះទ្រព្យសម្បត្តិច្រើន និងពួកញាតិតិចច្រើន កោរសក់និងពុកមាត់ ហើយស្លៀកដណ្តប់សំពត់កាសាវពស្ត្រ ចេញចាកផ្ទះទៅបួសក្នុងព្រះធម្មវិន័យ ជាអ្នកមិនមានកិច្ចការដោយផ្ទះ កាលបានបួសជាបព្វជិតហើយ ជាអ្នករួមសិក្សា និងអាជីពស្មើនឹងភិក្ខុទាំងឡាយ លះបាណាតិបាត វៀរស្រឡះចាកការសម្លាប់សត្វ ចោលដំបង ដាក់សស្ត្រា មានការខ្មាស់ មានចិត្តអាណិត មានសេចក្តីករុណា ប្រាថ្នាប្រយោជន៍អនុគ្រោះដល់សត្វទាំងពួងមិនរើសមុខ។ លះទិន្នាទាន វៀរស្រឡះចាកការលួចទ្រព្យទទួលយករបស់ដែលគេអោយ ត្រូវការតែរបស់ដែលគេអោយ មិនប្រព្រឹត្តខ្លួនជាចោរ ជាអ្នកនៅដោយសេចក្តីបរិសុទ្ធ លះអព្រហ្មចរិយៈ គឺវៀរស្រឡះចាកមេថុនធម្ម ប្រព្រឹត្តព្រហ្មចរិយៈ ប្រព្រឹត្តអោយឆ្ងាយ វៀរស្រឡះចាកមេថុនដែលជាធម្មរបស់អ្នកស្រុក លះមុសាវាទ វៀរស្រឡះចាកការនិយាយកុហក និយាយតែពាក្យពិត តាំងនៅក្នុងពាក្យសត្យ និយាយជាគោលដ្ឋានគួរជឿបាន មិននិយាយបោកប្រាសគេ។ លះវាចាស៊កសៀត វៀរស្រឡះចាកវាចារស៊កសៀត ស្តាប់ខាងនេះ ហើយមិនទៅប្រាប់ខាងនោះ ដើម្បីអោយគេបែកបាក់គ្នា មានតែការបង្រួបបង្រួមអ្នកដែលបែកបាក់គ្នាអោយត្រូវគ្នាវិញ សរសើរអ្នកដែលព្រមព្រៀងគ្នា គាប់ចិត្តនឹងអ្នកដែលព្រមព្រៀងគ្នា ត្រេកអរក្នុងអ្នកដែលព្រមព្រៀងគ្នា រីករាយក្នុងអ្នកដែលព្រមព្រៀងគ្នា ពោលតែពាក្យដែលធ្វើអោយព្រមព្រៀងគ្នា។ លះវាចាទ្រគោះបោះបោក វៀរស្រឡះចាកវាចាគំរោះគំរើយ ពោលតែពាក្យដែលមិនមានទោស ពីរោះត្រចៀក ពោលតែពាក្យដែលជាទីស្រឡាញ់ ជាទីពេញចិត្ត ជាវាចារបស់អ្នកក្រុង ពាក្យដែលមនុស្សជាច្រើន គេគាប់ចិត្ត។ លះបង់វាចារោយរាយ វៀរស្រឡះចាកវាចារោយរាយ និយាយត្រូវកាល និយាយតែពាក្យមានប្រយោជន៍ និយាយអាងអត្ថ និយាយអាងធម៌ និយាយអាងវិន័យ និយាយតែពាក្យមានល័ក្ខឋាន មានទីអាង មានទីកំណត់ប្រកបដោយប្រយោជន៍ តាមកាលវេលាដែលគួរនិយាយ។ ភិក្ខុនោះវៀរស្រឡះចាកការផ្តាច់ពីជគាម ភូតគាម ជាអ្នកឆាន់តែមួយពេល វៀរស្រឡះចាកការឆាន់ក្នុងវេលាយប់ ឆាន់ក្នុងវេលាវិកាល ការរាំច្រៀង ការប្រគំតន្ត្រី និងការមើលនូវល្បែងដែលជាសត្រូវដល់កុសលធម៌ វៀរស្រឡះចាកការទ្រទ្រង់ស្អិតស្អាងរាងកាយដោយផ្កាកម្រង និងគ្រឿងក្រអូប និងគ្រឿងលាបផ្សេងៗ ដែលជាលក្ខណៈនៃការតុបតែងខ្លួន វៀរចាកទីអង្គុយឬទីដេកដែលខ្ពស់ហួសប្រមាណ និងទីសេនាសនៈដ៏ប្រសើរ វៀរចាកការទទួលមាសនិងប្រាក់ ធញ្ញហារឆៅ សាច់ឆៅ វៀរការទទួលស្រី និងប្រុស ទាសី ទាសា ពពែ ចៀម ស្រែចំការ និងដីធ្លី វៀរស្រឡះចាកការធ្វើទូតកម្មនិងការបម្រើអ្នកដទៃ ការទិញដូរ ការឆបោក ការទទួលសំណូក ល្បិចកល ភិក្ខុនោះជាអ្នកសន្តោស គឺត្រេកអរដោយចីវរល្មម ជាគ្រឿងស្លៀកដណ្តប់បិទបាំងកាយ ត្រេកអរដោយអាហារបិណ្ឌបាតល្មម ដែលខ្លួននឹងទៅទិសណាៗ ក៏កាន់យកទៅបានដោយខ្លួនឯង ដូចជាបក្សីដែលហើរទៅបាន ដោយស្លាបតាមសេចក្តីប្រាថ្នាដូច្នោះ ភិក្ខុនោះជាអ្នកប្រកបដោយកងសីលដែលជាអរិយៈនេះ រមែងបានទទួលសេចក្តីសុខដែលប្រាសចាកទោស ភិក្ខុនោះឃើញរូបដោយភ្នែក ឮសំឡេងដោយត្រចៀក ធុំក្លិនដោយច្រមុះ លិទ្ធរសដោយអណ្តាត ពាល់ត្រូវផោដ្ឋព្វៈដោយកាយ ដឹងច្បាស់ធម្មារម្មណ៍ដោយចិត្តហើយ មិនកាន់យកនូវនិម្មិត និងអនុព្យញ្ជនៈ រមែងបដិបត្តិដើម្បីសង្រួមចក្ខុន្ទ្រីយ៍ សោតិន្ទ្រីយ៍ ឃានិន្ទ្រីយ៍ ជីវ្ហិន្ទ្រីយ៍ មនិន្ទ្រីយ៍ បើមិនសង្រួមហើយ នឹងជាហេតុអោយអកុសលដ៏លាមក គឺអភិជ្ឈា និងទោមនស្សគ្របសង្កត់បានឈ្មោះថា រមែងដល់នូវការរក្សា និងការសង្រួមនូវឥន្ទ្រីយ៍ទាំងនោះ ។ ភិក្ខុនោះជាអ្នកប្រកបដោយឥន្ទ្រិយសំវរៈដែលជាអរិយៈនេះ រមែងបានសោយសុខ ដែលប្រាសចាកកិលេសចំពោះខ្លួន រមែងមានសេចក្តីដឹងខ្លួនទាំងក្នុងពេលឈានទៅមុខ ថយក្រោយ ក្រឡេកមើល ពេលបត់ចូល លាចេញ គ្រងសង្ឃាដិ បាត្រនិងចីវរ ពេលឆាន់ ផឹក ទំពា លិទ្ធរស ពេលបន្ទោបង់ ពេលដើរ ឈរ អង្គុយ ដេក និយាយ ស្ងៀម ភិក្ខុនោះប្រកបដោយសីលក្ខន្ធជាអរិយៈនេះ ប្រកបដោយឥន្ទ្រិយសំវរៈជាអរិយៈដូច្នេះ និងប្រកបដោយសតិសម្បជញ្ញៈដែលជាអរិយៈនេះ រមែងនៅក្នុងសេនាសនៈដែលស្ងាត់ គឺព្រៃ គល់ឈើ ភ្នំ ញកភ្នំ ល្អាងភ្នំ ព្រៃស្មសាន ព្រៃស្តុក ទីវាល ពំនូកចំបើង ភិក្ខុនោះ នៅព្រៃ រមែងអង្គុយពត់ភ្នែនតាំងកាយអោយត្រង់ តម្រង់ស្មារតីឆ្ពោះទៅរកកម្មដ្ឋាន ភិក្ខុនោះលះសេចក្តីលោភក្នុងលោកហើយ នៅដោយចិត្តដែលប្រាសចាកលោភៈ រមែងជម្រះចិត្តអោយបរិសុទ្ធចាកលោភៈ លះសេចក្តីទោមនស្ស គឺព្យាបាទ មិនប្រទូសរ៉ាយ មានចិត្តករុណាប្រាថ្នាប្រយោជន៍ដល់សត្វទាំងពួង ជម្រះចិត្តអោយបរិសុទ្ធចាកការប្រទូសរ៉ាយ គឺព្យាបាទ លះថីនមិទ្ធៈ ហើយជាអ្នកប្រាសចាកថីនមិទ្ធៈ ដាក់ចិត្តកំណត់យកពន្លឺភ្លឺស្វាង មានសតិសម្បជញ្ញៈ ជម្រះចិត្តអោយបរិសុទ្ធចាកថីនមិទ្ធៈ លះឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចៈ ជាអ្នកមិនរាយមាយ មានចិត្តស្ងប់ក្នុងខាងក្នុង ជម្រះចិត្តអោយបរិសុទ្ធចាកឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចៈ ជាអ្នកឆ្លងផុតវិចិកិច្ឆា មិនមានសេចក្តីសង្ស័យក្នុងកុសលធម៌ទាំងឡាយ ជម្រះចិត្តអោយបរិសុទ្ធចាកវិចិកិច្ឆា។ ភិក្ខុនោះលុះលះនីវរណៈដែលជាគ្រឿងសៅហ្មងចិត្ត ធ្វើអោយទន់ខ្សោយដល់កម្លាំងបញ្ញា៥ប្រការនេះបានហើយ ស្ងាត់ចាកកាម និងអកុសលធម៌ទាំងឡាយ សម្រេចបឋមជ្ឈាន មានវិតក្ក វិចារៈ បីតិ សុខៈ និងឯកគ្គតា ម្នាលឧបាលិ អ្នកយល់សេចក្តីនោះយ៉ាងណា ការនៅដូច្នេះជាការនៅដែលល្អក្រៃលែងជាង និងប្រណិតជាងការនៅក្នុងកាលមុនមែនឬ" ព្រះឧបាលិក្រាបទូលថា យ៉ាងនោះហើយព្រះអង្គ ព្រះអង្គក៏ត្រាស់តទៅទៀតថា "ម្នាលឧបាលិ សាវ័កទាំងឡាយរបស់តថាគតពិចារណាឃើញធម៌នេះមាននៅក្នុងខ្លួន ទើបនៅក្នុងសេនាសនៈដែលស្ងាត់ក្នុងព្រៃ តែថា សាវ័កទាំងនោះនៅមិនទាន់ដល់នូវប្រយោជន៍របស់ខ្លួនដោយលំដាប់នៅឡើយ ម្នាលឧបាលិ ប្រការមួយទៀតភិក្ខុសម្រេចទុតិយឈាន ក្នុងចិត្តមានភាពផូរផង់ មិនមានវិតក្កវិចារៈ ព្រោះវិតក្កវិចារៈស្ងប់ទៅ មានបីតិ និងសុខៈដែលកើតអំពីសមាធិ ម្នាលឧបាលិ អ្នកយល់សេចក្តីនោះយ៉ាងណា ការនៅដូច្នោះប្រណិតជាងការនៅក្នុងកាលមុនមែនឬ" ព្រះឧបាលិក្រាបទូលតបថា យ៉ាងនោះហើយព្រះអង្គ។ "ម្នាលឧបាលិ មួយទៀត ភិក្ខុមានឧបេក្ខា មានសតិសម្បជញ្ញៈ សោយសុខដោយនាមកាយ ព្រោះបីតិអស់ទៅ សម្រេចតតិយឈាន ដែលព្រះអរិយៈទាំងឡាយសរសើរថា អ្នកណាបានឈាននេះ ជាអ្នកមានឧបេក្ខា មានស្មារតីនៅជាសុខ ម្នាលឧបាលិ ការនៅដូច្នេះ ប្រសើរជាងកាលមុនមែនឬ" ព្រះឧបាលិត្ថេរក្រាបទូលថា យ៉ាងនោះហើយព្រះអង្គ...។
នៅក្នុងអដ្ឋកថាបរមត្ថទីបនី និងអដ្ឋកថាមនោរថបូរណីបញ្ជាក់ថា ព្រះឧបាលិបន្ទាប់ពីឧប្បសម្បទាហើយ បានទទួលយកព្រះកម្មដ្ឋានក្នុងសម្នាក់ព្រះសាស្តា ហើយក្រាបទូលសុំទៅនៅក្នុងព្រៃ។ ព្រះសាស្តាត្រាស់ថា "ម្នាលឧបាលិ កាលអ្នកនៅក្នុងព្រៃ អ្នកនឹងធ្វើវិបស្សនាធុរៈអោយចម្រើនតែម្យ៉ាង តែបើអ្នកបដិបត្តិនៅក្នុងសម្នាក់របស់តថាគត ទាំងគន្ថធុរៈ និងវិបស្សនាធុរៈនឹងបរិបូណ៌ ហើយអ្នកនឹងសម្រេចអរហត្តផល បានជាប្រធានផ្នែកទ្រទ្រង់ព្រះវិន័យបិដក" ។
តំណែង កែប្រែ
ព្រះឧបាលិថ្វាយបង្គំទទួលព្រះពុទ្ធតម្រាស់ ហើយតាំងចិត្តចម្រើនវិបស្សនាកម្មដ្ឋាន មិនយូរប៉ុន្មានក៏បានសម្រេចព្រះអរហត្តផល ជាព្រះអរិយបុគ្គលដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា លោកបានរៀនចេះចាំព្រះវិន័យបិដកអំពីព្រះមានព្រះភាគផ្ទាល់ ទើបជាហេតុធ្វើអោយព្រះឧបាលិមានការយល់ និងទ្រទ្រង់ព្រះវិន័យបិដកបានយ៉ាងមាំទាំ និងមានភាពស្ទាត់ជំនាញយ៉ាងខ្លាំង ទាំងជាអ្នកអាចពិចារណារកហេតុផលទាក់ទងនឹងព្រះវិន័យបានយ៉ាងល្អត្រឹមត្រូវ។ លោកបានវិនិច្ឆ័យជម្រះក្តី៣លើកធំៗ ដោយយុត្តិធម៌មិនមានលំអៀង ដែលត្រូវបានព្រះសាស្តាត្រាស់សរសើរ ប្រទានសព្វសាធុការរាល់លើក ហើយទ្រង់តែងតាំងព្រះឧបាលិត្ថេរទុកក្នុងតំណែងដ៏កំពូលជាងភិក្ខុទាំងឡាយ ផ្នែកទ្រទ្រង់នូវព្រះវិន័យ។
ការបញ្ញត្តសិក្ខាបទរបស់ព្រះសាស្តា កែប្រែ
សម័យមួយព្រះឧបាលិត្ថេរបានចូលទៅគាល់ព្រះសាស្តាក្រាបទូលសួរថា "បពិត្រព្រះមានព្រះភាគ ព្រះអង្គអាស្រ័យអំណាចប្រយោជន៍ប៉ុន្មានយ៉ាង ទើបទ្រង់បញ្ញត្តសិក្ខាបទ ទ្រង់សម្តែងព្រះបាតិមោក្ខដល់សាវកទាំងឡាយ ?" ព្រះសាស្តាត្រាស់ថា "ម្នាលឧបាលិ តថាគតអាស្រ័យអំណាច១០យ៉ាង ទើបបញ្ញត្តសិក្ខាបទ សម្តែងបាតិមោក្ខដល់សាវក" ។
- សង្ឃសុដ្ឋុតាយ ដើម្បីសេចក្តីល្អនៃសង្ឃ។
- សង្ឃផាសុតាយ ដើម្បីការនៅជាសុខនៃសង្ឃ។
- ទុម្មំកូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយ ដើម្បីសង្កត់សង្កិនភិក្ខុដែលទ្រូសសីល។
- បេសលានំ ភិក្ខូនំ ផាសុវិហារាយ ដើម្បីការនៅជាសុខរបស់ភិក្ខុអ្នកមានសីលជាទីស្រឡាញ់។
- ទិដ្ឋិធម្មិកានំ អាសវានំ សំវរាយ ដើម្បីការពារអាសវៈទាំងឡាយ ដែលប្រព្រឹត្តទៅក្នុងបច្ចុប្បន្ន។
- សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតាយ ដើម្បីការពារសេចក្តីទុក្ខដែលនឹងកើតក្នុងកាលខាងមុខ (មានទុក្ខក្នុងនរកជាដើម) ដល់ភិក្ខុមិនបានសង្រួម។
- អប្បសន្នានំ បសាទាយ ដើម្បីសេចក្តីជ្រះថ្លាដល់បុគ្គលដែលនៅមិនទាន់ជ្រះថ្លា។
- បសន្នានំ វា ភិយ្យោភាវាយ ដើម្បីសេចក្តីជ្រះថ្លាក្រៃលែងឡើង ដល់បុគ្គលដែលមានការជ្រះថ្លាហើយ។
- សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា ដើម្បីសេចក្តីតាំងមាំក្នុងព្រះសទ្ធម្ម
- វិនយានុគ្គហាយ ដើម្បីការអនុគ្រោះព្រះវិន័យ។
លទ្ធផលរបស់ព្រះឧបាលិត្ថេរផ្នែកព្រះវិន័យ លោកបានធ្វើប្រយោជន៍យ៉ាងច្រើន ក្នុងការវិនិច្ឆ័យអធិករណ៍ និងប្រៀនប្រដៅភិក្ខុទាំងឡាយអោយយល់ផ្នែកព្រះវិន័យ ។ តែលទ្ធផលរបស់លោក ដែលរាប់ថាជាទី១ និងគង់វង្សជាសេចក្តីសំខាន់ជាប់តមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ គឺការដែលលោកបានរួមជាមួយព្រះអរិយសង្ឃចំនួន ៤៩៩ រូប ធ្វើបឋមសង្គាយនា គឺការប្រជុំសង្ឃរួបរួមព្រះធម៌វិន័យជាគ្រាដំបូង មានព្រះមហាកស្សបត្ថេរជាប្រធាន។ គឺលោកមាននាទីវិសជ្ជនា(ឆ្លើយ ឬដោះស្រាយ) ព្រះវិន័យបិដក កណ្តាលព្រះអរហន្តសាវ័កដែលបានវិជ្ជា៣ និងអភិញ្ញា៦ ចំនួន ៤៩៩ រូប។
យោង កែប្រែ
ព្រះត្រ័យបិដក
សៀវភៅ ព្រះអសីតិមហាសាវក