រ៉ន់កុន់
រ៉ន់កុន់ (ភាសាភូមា៖ ရန်ကုန်; MLCTS: Rangoon; រ៉ន់កុន់; សញ្ញាសំលេងអន្តរជាតិ៖ [jàɴɡòʊɴ]; ក៏ត្រូវបានស្គាល់ដោយ រ៉ង់ហ្គូន បកប្រែជាចំពាក្យ៖ «ចុងជម្លោះ») គឺរដ្ឋធានីចាស់នៃភូមា និងទីរួមរដ្ឋតំបន់រ៉ន់កុន់។ រដ្ឋធានីនេះត្រូវបានគេប្តូរឈ្មោះជាយុាំងហ្គូននៅឆ្នាំ ១៩៨៩[១] ទោះជារដ្ឋាភិបាលយោធាបានផ្លាស់ប្តូររដ្ឋធានីដល់ទីក្រុងណៃពិដោជាផ្លូវការនៅឆ្នាំ២០០៦ យ៉ាំងហ្គូន ដោយដោយចំនួនប្រជាជនជាង៧លាននាក់ តជាទីក្រុងធំបំផុត ហើយមជ្ឈមណ្ឌលពាណិជ្ជកម្មសំខាន់បំផុត។
ប្រវត្តិសាស្ត្រ
កែប្រែប្រវត្តិដើម
កែប្រែយ៉ាំងហ្គោនត្រូវបានបង្កើតឡើងជា ដាហ្គន នៅដើមសតវត្សរ៍ទី ១១ ( គ.ស ១០២៨-១០៤៣ ) ដោយ ជនជាតិមន ដែលរស់នៅក្រោមភូមានៅពេលនោះ។ ដាហ្គោនបានក្លាយជាទីសក្ការៈបូជាសក្ការៈបូជាដ៏សំខាន់មួយដោយចាប់ផ្តើមនៅសតវត្សរ៍ទី ១៤ ក្នុងកំឡុងពេល នគរហង្សាវត្តី ។ អភិបាលក្រុងដាហ្គនដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់រួមមានព្រះនាង មហាឌឺវី ដែលបានគ្រប់គ្រងទីក្រុងពីឆ្នាំ ១៣៦៤ ដល់ឆ្នាំ ១៣៩២ និងចៅស្រីរបស់នាងឈ្មោះ ស៊ីនសៅពួ ដែលក្រោយមកក្លាយជា មហាក្សត្រិយានី ស្រីតែម្នាក់គត់ នៅក្នុង ប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា ។ ព្រះមហាក្សត្រិយានីសៅពូបានសាងសង់វិមានមួយនៅក្បែរ វត្ត Shwedagonនៅក្នុងទីក្រុងនេះនៅក្នុង 1460 និងបានចំណាយជីវិតពាក់កណ្តាលចូលនិវត្តន៍របស់ព្រះនាងនៅឯវិមាននោះរហូតដល់ទ្រង់ចូលទិវង្គត់នៅឆ្នាំ 1471.
នៅឆ្នាំ ១៧៥៥ ស្តេច អាឡាំងប៉ាយ៉ា ដែលជាស្ថាបនិកនៃ រាជវង្សខនបោនដណ្តើមបានដាហ្គនបន្ថែមការតាំងទីលំនៅជុំវិញវាហើយបានហៅទីក្រុងដែលរីកធំនេះថាយ៉ាំងហ្គោន។ នៅទសវត្សឆ្នាំ ១៧៩០ ក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌាខាងកើត បានបើករោងចក្រមួយនៅទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោន។ ប្រជាជនប៉ាន់ស្មាននៃទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោននៅឆ្នាំ ១៨២៣ មានប្រហែល ៣០.០០០ នាក់។ នេះ របស់ចក្រភពអង់គ្លេស បានចាប់យកទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោក្នុងអំឡុងពេល សង្គ្រាម Anglo-ភូមាជាលើកដំបូង (1824-26), ប៉ុន្តែបានវិលត្រឡប់មកទីក្រុងនេះទៅនឹងច្បាប់ភូមាក្រោយសង្គ្រាម។ ទីក្រុងនេះត្រូវបានបំផ្លាញដោយភ្លើងនៅឆ្នាំ ១៨៤១ ។
អាណានិគមរ៉ង់ហ្គូន (១៨៥២-១៩៤៨)
កែប្រែជនជាតិអង់គ្លេសបានដណ្តើមយកទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោននិង ភូមាក្រោម ទាំងអស់ នៅក្នុង សង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទី ២ ឆ្នាំ ១៨៥២ ហើយបន្ទាប់មកបានផ្លាស់ប្តូរទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនទៅជាមជ្ឈមណ្ឌលពាណិជ្ជកម្មនិងនយោបាយនៃ ភូមាអង់គ្លេស ។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមរបស់អង់គ្លេសបានផ្លាស់ប្តូររាជធានីនៃចក្រភពអង់គ្លេសភូមាពី Moulmein (សម័យបច្ចុប្បន្ន ប់ទំនាក់ទំនងរវាង Mawlamyine ) ដើម្បីយ៉ាំងហ្គោន។ ដោយផ្អែកលើការរចនាដោយវិស្វករកងទ័ពលោកអាឡិចសាន់ដឺហ្វ្រាសឺរអង់គ្លេសបានសាងសង់ទីក្រុងថ្មីមួយនៅលើផែនការក្រឡាចត្រង្គនៅលើដីសណ្តរដែលមានព្រំប្រទល់ខាងកើតទៅដោយ ព្រែកប៉ាហ្សង់ដុង និងខាងត្បូងនិងខាងលិចជាប់នឹង ទន្លេយ៉ាំងហ្គោន ។ យ៉ាំងហ្គោនបានក្លាយជារដ្ឋធានីនៃ ប្រទេសភូមាដែលគ្រប់គ្រងដោយអង់គ្លេស ទាំងអស់ បន្ទាប់ពីអង់គ្លេសបានដណ្តើមបានភូមាខាងលើ ក្នុង សង្រ្គាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទី ៣ ឆ្នាំ ១៨៨៥។ នៅទសវត្សឆ្នាំ ១៨៩០ ចំនួនប្រជាជននិងពាណិជ្ជកម្មកើនឡើងនៅទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនបានផ្តល់កំណើតជាយក្រុងលំនៅដ្ឋានដែលមានភាពរុងរឿងនៅភាគខាងជើងនៃ រាជ ឡុង បឹង (កានដាវី) និង បឹងអ៊ីនយ៉ា ។ ជនជាតិអង់គ្លេសក៏បានបង្កើតមន្ទីរពេទ្យរួមទាំង មន្ទីរពេទ្យទូទៅរ៉ាំងហ្គូន និងមហាវិទ្យាល័យរួមទាំង សាកលវិទ្យាល័យរ៉ង់ហ្គូន ផងដែរ។
អាណានិគមយ៉ាំងហ្គោនដែលមានឧទ្យានធំទូលាយនិងបឹងនិងអគារទំនើប ៗ និងស្ថាបត្យកម្មឈើប្រពៃណីត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា“ ទីក្រុងសួនច្បារនៃបូព៌ា” ។ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី ២០ ទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនមានសេវាកម្មនិងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធសាធារណៈស្មើនឹងទីក្រុងឡុងដ៍។
មុន សង្គ្រាមលោកលើកទី ២ ប្រហែល ៥៥% នៃប្រជាជន ៥០០.០០០ នាក់នៅទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនគឺជា ជនជាតិឥណ្ឌា ឬ អាស៊ីខាងត្បូង ហើយមានតែប្រហែលមួយភាគបីប៉ុណ្ណោះដែលជា ជនជាតិ បាម៉ា ការ៉ែន , ប្រទេសចិន , អង់គ្លេសភូមា និងអ្នកផ្សេងទៀតបានធ្វើឡើងនៅសល់។ [ ត្រូវការដកស្រង់ ]
បន្ទាប់ពី សង្គ្រាមលោកលើកទី ១ ទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនបានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលនៃចលនាឯករាជ្យរបស់ភូមាដោយនិស្សិតឆ្វេងនិយមនៅសាកលវិទ្យាល័យរ៉ាំងហ្គោននាំមុខគេ។ ការធ្វើកូដកម្មទូទាំងប្រទេសចំនួនបីប្រឆាំងនឹងការគ្រប់គ្រងរបស់ចក្រភពអង់គ្លេសនៅឆ្នាំ ១៩២០, ១៩៣៦ និង ១៩៣៨ បានចាប់ផ្តើមនៅទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោន។ យ៉ាំងហ្គោនស្ថិតនៅក្រោម ការកាន់កាប់របស់ ជប៉ុន (១៩៤២-៤៥) ហើយបានរងការខូចខាតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរក្នុងកំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី ២ ។ ទីក្រុងនេះត្រូវបាន សម្ព័ន្ធមិត្តដ ណ្តើមយកមកវិញ នៅខែឧសភាឆ្នាំ ១៩៤៥ ទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនបានក្លាយជារដ្ឋធានីនៃសហភាពភូមានៅថ្ងៃទី ៤ ខែមករាឆ្នាំ ១៩៤៨ នៅពេលដែលប្រទេសនេះទទួលបានឯករាជ្យពីការគ្រប់គ្រងរបស់អង់គ្លេស។ [ ត្រូវការដកស្រង់ ]
យ៉ាំងហ្គោនសហសម័យ (១៩៤៨- បច្ចុប្បន្ន )
កែប្រែមិនយូរប៉ុន្មានបន្ទាប់ពីឯករាជ្យរបស់ភូមានៅឆ្នាំ ១៩៤៨ ឈ្មោះផ្លូវនិងឧទ្យានជាច្រើននៅសម័យអាណានិគមត្រូវបានប្តូរទៅជាឈ្មោះភូមាជាតិនិយម។ នៅឆ្នាំ ១៩៨៩ របបយោធាបាន ផ្លាស់ប្តូរឈ្មោះភាសាអង់គ្លេសរបស់ទីក្រុងនេះទៅជា“ យ៉ាំងហ្គោន” រួមជាមួយការផ្លាស់ប្តូរជាច្រើនទៀតនៅក្នុងការសរសេរតាមសូរស័ព្ទភាសាអង់គ្លេសរបស់ឈ្មោះភូមា។ (ការផ្លាស់ប្តូរនេះមិនត្រូវបានទទួលដោយជនជាតិភូមាជាច្រើនដែលចាត់ទុកថារបបយោធាមិនស័ក្តិសមក្នុងការធ្វើឱ្យមានការផ្លាស់ប្តូរនោះទេដោយការបោះពុម្ពផ្សាយនិងការិយាល័យព័ត៌មានជាច្រើនរួមទាំង ប៊ីប៊ីស៊ី និងបរទេសជាពិសេសរួមមានចក្រភពអង់គ្លេសនិងសហរដ្ឋអាមេរិក)
ចាប់តាំងពីទទួលបានឯករាជ្យទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនបានពង្រីកទៅខាងក្រៅ។ រដ្ឋាភិបាលបានកសាងឡើងជាបន្តបន្ទាប់មានដូចជាទីក្រុងរណប Thaketa , Okkalapa ភាគខាងជើង និង ខាងត្បូង Okkalapa នៅឆ្នាំ 1950 នេះដើម្បី Hlaingthaya , Shwepyitha និង ខាងត្បូងព្រះដាកុន ក្នុងឆ្នាំ 1980 ។ សព្វថ្ងៃនេះទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនគ្របដណ្តប់លើផ្ទៃដីជិត ៦០០ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា (២៣០ ម៉ាយការ៉េ) ។
ក្នុងអំឡុង ការគ្រប់គ្រងផ្តាច់ខ្លួនរបស់លោក នេវីន (១៩៦២-៨៨) ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនៅយ៉ាំងហ្គោនបានយ៉ាប់យ៉ឺនដោយសារការថែទាំមិនបានល្អនិងមិនបានតាមចំនួនប្រជាជនកើនឡើង។ ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៩០ គោលនយោបាយទីផ្សារបើកចំហរបស់រដ្ឋាភិបាលយោធាបានទាក់ទាញការវិនិយោគក្នុងស្រុកនិងបរទេសដោយនាំមកនូវភាពទំនើបនៃហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធទីក្រុង។ អ្នករស់នៅទីក្រុងខាងក្នុងមួយចំនួនត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរទីលំនៅដោយបង្ខំទៅទីក្រុងរណបថ្មី។ អគារសម័យអាណានិគម-ជាច្រើនត្រូវបានគេវាយកម្ទេចចោលរយៈពេលដើម្បីធ្វើឱ្យផ្លូវសម្រាប់ការកើនឡើងខ្ពស់សណ្ឋាគារអគារការិយាល័យនិងដើរផ្សារផ្សារ ឈានមុខគេរបស់រដ្ឋាភិបាលទីក្រុងនេះទៅកន្លែងដែលប្រហែលរយៈពេលអាណានិគមអគារគួរឱ្យកត់សម្គាល់ 200 ដែលស្ថិតក្រោម បញ្ជីបេតិកភណ្ឌទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោន នៅឆ្នាំ 1996 កម្មវិធីសាងសង់ធំ ៗ បានបណ្តាលឱ្យមានស្ពានថ្មីចំនួនប្រាំមួយនិងផ្លូវហាយវេថ្មីចំនួនប្រាំដែលតភ្ជាប់ទីក្រុងទៅប្រទេសឧស្សាហកម្មរបស់ខ្លួន។ យ៉ាងណាក៏ដោយទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនភាគច្រើននៅតែគ្មានសេវាកម្មក្រុងជាមូលដ្ឋានដូចជាអគ្គិសនី ២៤ ម៉ោងនិងការប្រមូលសំរាមជាប្រចាំ។
យ៉ាំងហ្គោនបានក្លាយជាជនជាតិដើមភាគតិចភូមាច្រើនក្នុងការតុបតែងខ្លួនជាជនជាតិភាគតិចតាំងពីមានឯករាជ្យភាព។ បន្ទាប់ពីឯករាជ្យជនជាតិអាស៊ីខាងត្បូងនិងអង់គ្លេស-ភូមាជាច្រើនបានចាកចេញ។ ជនជាតិអាស៊ីខាងត្បូងជាច្រើនទៀតត្រូវបានបង្ខំឱ្យចាកចេញក្នុងកំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៦០ ដោយរដ្ឋាភិបាលមិនប្រកាន់ពូជសាសន៍របស់លោកនេវីន។ យ៉ាងណាក៏ដោយសហគមន៍អាស៊ីខាងត្បូងនិងចិនដែលមានទំហំធំនៅតែមាននៅក្នុងទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោន។ ជនជាតិអង់គ្លេស-ភូមាបានបាត់ខ្លួនយ៉ាងមានប្រសិទ្ធភាពដោយបានចាកចេញពីប្រទេសឬរៀបការជាមួយក្រុមភូមាដទៃទៀត។
យ៉ាំងហ្គោនជាមជ្ឈមណ្ឌលនៃការតវ៉ាប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាលសំខាន់ក្នុង ឆ្នាំ 1974 , 1988 និង 2007 ។ ជាពិសេស ការបះបោរ ៨៨៨៨ បាន បណ្តាលឱ្យមនុស្សរាប់រយនាក់ស្លាប់បើមិនមានជនស៊ីវិលភូមារាប់ពាន់នាក់ទេពួកគេភាគច្រើននៅយ៉ាននួនដែលមានមនុស្សរាប់សែននាក់បានជន់លិចតាមផ្លូវនៅអតីតរាជធានី។ នេះជា បដិវត្តព្រះសង្ឃ បាញ់មហាជនឃើញនិងការប្រើប្រាស់ crematoria ក្នុង Yangoon ដោយរដ្ឋាភិបាលភូមាដើម្បីលុបពីបទឧក្រិដ្ឋកម្មភស្តុតាងប្រឆាំងនឹងព្រះសង្ឃរបស់ខ្លួនក្រុមអ្នកតវ៉ាដែលគ្មានអាវុធអ្នកកាសែតនិងសិស្ស។
ឃើញតាមដងផ្លូវក្នុងទីក្រុងនេះបង្ហូរឈាមរាល់ពេលដូចដែលក្រុមអ្នកតវ៉ាត្រូវបានបាញ់សម្លាប់ដោយរដ្ឋាភិបាល, គួរកត់សំគាល់បំផុតក្នុងអំឡុងពេល ឆ្នាំ 1988 , និង ឆ្នាំ 2008 ការតវ៉ាទ្រង់ទ្រាយធំ ដែលត្រូវបានគេទាំងពីរបានចាប់ផ្តើមក្នុងទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោខ្លួនវាបង្ហាញពីសារៈសំខាន់របស់ខ្លួនជាមជ្ឈមណ្ឌលវប្បធម៍នៃការ ប្រទេសភូមា ។
នៅខែឧសភាឆ្នាំ ២០០៨ ព្យុះស៊ីក្លូនណាហ្គីសបាន វាយប្រហារទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោន។ ខណៈពេលដែលទីក្រុងនេះមិនមានមនុស្សស្លាប់ទេហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធឧស្សាហកម្ម ៣ ភាគ ៤ នៃទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនត្រូវបានបំផ្លាញឬខូចខាតដោយខាតបង់ប្រមាណ ៨០០ លានដុល្លារអាមេរិក។
នៅខែវិច្ឆិកាឆ្នាំ ២០០៥ រដ្ឋាភិបាលយោធាបានកំណត់ ទីក្រុងណៃពិដោ ចម្ងាយ ៣២០ គីឡូម៉ែត្រ (១៩៩ ម៉ាយល៍) ខាងជើងទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនជារដ្ឋធានីរដ្ឋបាលថ្មីហើយបានផ្លាស់ប្តូររដ្ឋាភិបាលភាគច្រើនទៅទីក្រុងដែលទើបអភិវឌ្developedន៍ថ្មី។ យ៉ាំងហ្គោននៅតែជាទីក្រុងធំជាងគេនិងជាមជ្ឈមណ្ឌលពាណិជ្ជកម្ម សេដ្ឋកិច្ច និងវប្បធម៌ ដ៏សំខាន់បំផុត របស់មីយ៉ាន់ម៉ា។ នៅថ្ងៃទី ៧ ខែឧសភាឆ្នាំ ២០០៥ ការបំផ្ទុះគ្រាប់បែកជាបន្តបន្ទាប់បានកើតឡើងនៅទីក្រុងយ៉ាំងហ្គោនប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ា។ មនុស្ស ១១ នាក់បានស្លាប់នៅក្នុងការវាយប្រហារនេះហើយមនុស្សម្នាក់ក្នុងចំណោម ១៦២ នាក់ដែលរងរបួសគឺជាសមាជិកនៃក្រុម បេសកកម្ម LCMS ទៅកាន់ប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ា។
ភូមិសាស្រ្ត
កែប្រែយុាំងហ្គូន មានទីតាំងស្ថិតនៅផ្នែកខាងក្រោមនៃប្រទេសមីយ៉ាន់ម៉ាចម្ងាយ៣០ គីឡូម៉ែត្រពីឈូងសមុទ្រ Martaban ដែលជាកន្លែងទន្លេយ៉ាំងហ្គោននិងហ្គោនីហូរ។
ទីក្រុងយុាំងហ្គូនមានអាកាសធាតុមូសុងត្រូពិច មានភ្លៀងធ្លាក់ច្រើនចាប់ពីខែឧសភាដល់ខែតុលានិងរដូវប្រាំងមានរយៈពេលពីខែវិច្ឆិកាដល់ខែមេសា។
ទីក្រុងយុាំងហ្គូនជាកំពង់ផែធំជាងគេនៅមីយ៉ាន់ម៉ា ដែលមានទីតាំងនៅចំណុចប្លេយិនយ៉ាងហៅថាយឹង
និងទន្លេប៉ាហ្សាដុង ទីតាំងចំណុចប្រសព្វនៃទន្លេបាហ្គោនាវាអាចចេញ ចូលពីកំពង់ផែនេះដោយសុវត្ថិភាព។
- ↑ ដកស្រង់ពីអត្ថបទវីគីភីឌាភាសាបារាំងថ្ងៃទី៧ ខែកញ្ញាឆ្នាំ២០២១