យ៉ោវស៊ឺលៀន

យ៉ោវស៊ីលៀន រឺ ហ្យ៉ោហ្ស៊ឺហ្លៀន (姚思廉; បានស្លាប់នៅឆ្នាំ ៦៣៧), នាមគួរសម ជៀនជី (簡之), តាមផ្លូវការ ជា ឃុនខាងនៃផ្វឹងឆឹង (豐成康男) គឺជាអ្នករាជការនៃរាជវង្សចិនគឺរាជវង្សសួយ និង រាជវង្សថាង ហើយក៏ជាអ្នកនិពន្ធលេចធ្លោនៃក្រាំងលាំង និង ក្រាំងឆឹន ប្រវត្តិសាស្ត្រផ្លូវការនៃរាជវង្សលាំង និង រាជវង្សឆឹន ដែលមានឪពុករបស់លោក យ៉ោវឆា (姚察) អ្នករាជការនគរឆឹនម្នាក់ បានចាប់ផ្ដើមចងក្រងតែមិនទាន់បញ្ចប់បង្ហើយ។

យ៉ោវស៊ីលៀន

សាវតារ

គេមិនដឹងទេពេលណាយ៉ោវស៊ឺលៀនកើត ទំនងជានៅកំឡុងសម័យរាជវង្សឆឹន។ ឪពុកលោក យ៉ោវឆាគឺជាមន្ត្រីកិច្ចការសាធារណៈសម័យនគរឆឹន និងក្រោយពីការដួលរលំរបស់នគរឆឹនដោយនគរសត្រូវរាជវង្សសួយនៅឆ្នាំ ៥៨៩ យ៉ោវឆាបានរើគ្រួសារពីអ៊ូស្ឈិង (吳興 ក្នុងហ៊ូចុវទំនើប ខេត្តចឺជាំង) ទៅកាន់រាជធានីសួយតាស៊ិង (ឆាងអាន) ដោយបន្តបំរើការជាទីប្រឹក្សានៃអធិរាជបុត្រស្នងរាជ្យនៃអធិរាជសួយវ៉ឹន យ៉ាងយ៉ុង និងអគ្គលេខាធិការនៃទីចាត់ការឯកសារ (秘書省 មីឝ៊ូឝឹង) ដោយមានគោរម្យងារជាអ្នកឧកញ៉ាប៉ីជាំង។ កំឡុងពេលយ៉ោវឆានៅមានជីវិត លោកបានចាប់ផ្ដើមសរសេរប្រវត្តិសាស្ត្រឆឹន និង រាជវង្សស្នងរបស់វា រាជវង្សលាំង ប៉ុន្តែបញ្ចប់បង្ហើយមុនពេលលោកទទួលមរណភាព។

យ៉ោវស៊ឺលៀនបានសិក្សា ក្រាំងហាន ក្រោមការបង្រៀនរបស់ឪពុករបស់លោកនៅពេលលោកនៅក្មេង។ មុនពេលការរលំរលាយនគរឆឹន លោកបានបំរើការជាលេខាធិការរបស់ឆឹនជ័ង (陳莊) ព្រះអង្គម្ចាស់ខួយជី រាជបុត្រមួយអង្គនៃអធិរាជឆឹន ព្រះនាមឆឹនឝ៊ូប៉ោវ។

សម័យរាជវង្សសួយ

ក្រោយពីការដួលរលំរបស់នគរឆឹន យ៉ោវស៊ឺលៀនបានបំរើការជាទីប្រឹក្សាកងទ័ពរាជបុត្រអធិរាជវ៉ឹន យ៉ាងលាំង ព្រះអង្គម្ចាស់ហាន។ នៅក្នុងចំណុចខ្លះ ដោយសារតែមរណភាពរបស់យ៉ោវឆា លោកបានលាលែងពីតំណែងដើម្បីកាន់ទុក្ខមួយរយៈពេល។ លោកក្រោយមកទៀតបានបំរើការជាលេខាធិការនៅក្នុងក្រុមរាជការនៃបញ្ជាការ្យហឿជៀន (河间 ប្រហែលជាប៉ោវទិងទំនើប ខេត្តហឺប៉ី)។ លោកបានសុំព្រះរាជទានពីរាជបុត្ររបស់អធិរាជវ៉ឹន និង ក្សត្រស្នងរាជ្យអធិរាជយ៉ាងបន្តសរសេរប្រវត្តិសាស្ត្រនៃនគរលាំង និង ឆឹនដែលយ៉ោវឆាបានចាប់ផ្ដើមធ្វើ ហើយអធិរាជយ៉ាងក៏បានរាជទាន។ អធិរាជយ៉ាងបានចេញរាជបញ្ជាបន្ថែមឱ្យលោក និងមន្ត្រីរាជការម្នាក់ទៀតស៊ុយហ្ស៊ូជីន (崔祖濬) ដឹកនាំក្រុមអ្នកប្រាជ្ញក្នុងការព្រាងផែនទីនិងប្រវត្តិសាស្ត្រតាមតំបន់នានា។ លោកក្រោយមកបានបំរើជារាជគ្រូម្នាក់នៃព្រះអធិរាជនត្តារបស់អធិរាជយ៉ាង យ៉ាងយ៉ូ ព្រះអង្គម្ចាស់តាយ។

នៅឆ្នាំ ៦១៧ នគរសួយត្រូវបានព័ទ្ធជុំវិញដោយការបះបោរដីធ្លី និង អធិរាជយ៉ាងបាននៅជាំងទូ (江都 ស្ថិតក្នុងយ៉ាងចូវសម័យទំនើប ខេត្តជាំងស៊ូ) ដោយទុកឱ្យយ៉ាងយ៉ុវក្នុងនាមស្ដីការនៅឯឆាងអាន នៅពេលមេទ័ពលីហ្យែន អ្នកឧកញ៉ាថាងបានចាប់ផ្ដើមការបះបោរ និង វាយប្រហារឆាងអាន ដោយអះអាងចេតនារបស់លោកថាដើម្បីលើកឱ្យយ៉ាងយ៉ុវជាអធិរាជ។ នៅពេលនោះឆាងអានបានដួលរលំនៅរដូវរងារឆ្នាំ ៦១៧ រាជធានីត្រូវបានគេនិយាយថាមន្ត្រីរបស់ យ៉ាងហ្យទាំងអស់បានរត់គេចខ្លួនអស់ នៅសល់តែហ្យ៉ោហ្ស៊ឺហ្លៀន ដែលនៅជាមួយយ៉ាងហ្យ ហើយខណៈនោះទាហានរបស់លីហ្យែនបានចូលមកដំណាក់របស់យ៉ាងហ្យ បានស្រែកយ៉ាងខែងរ៉ែងថា "អ្នកឧកញ៉ាថាងបានចាប់ផ្ដើមការបះឡើងបស់លោកដើម្បីជួយសង្គ្រោះត្រកូលខត្តិយវង្ស។ ពួកឯងមិនត្រូវខ្វះការគួរសមដល់ព្រះរាជបុត្រឡើយ។" ពួកទាហានក៏បានដកថយទៅវិញ។ លីហ្យែនចាប់អារម្មណ៍ជាមួយពលីកម្មរបស់លោកហ្យ៉ោចំពោះគ្រាលោកនៅតែមានយ៉ាងហ្យចាប់ខ្លួនដោយអ្នកក្រោមបង្គាប់របស់ព្រះអង្គ ហើយបានអនុញ្ញាតឱ្យលោកហ្យ៉ោទៅបានជាគ្នានឹងយ៉ាងហ្យទៅដល់សាលាឆទានឝ៊ូញយ៉ាង (順陽閣) មុនពេលចាកចេញទៅ។ មនុស្សដែលបានឃើញព្រឹត្តិការណ៍នេះបានពោលថា ជនស្លូតត្រង់ក៏មានសេចក្ដីក្លាហានដែរ។ ជននេះជាគំរូស្រាប់។" លីហ្យែនបានប្រកាសឱ្យយ៉ាងហ្យជាអធិរាជ (ជាអធិរាជគង់) ប៉ុន្តែក្រោយពីបានទទួលដំណឹងនៅឆ្នាំ ៦១៨ ថាអធិរាជយ៉ាងបានត្រូវធ្វើឃាតក្នុងរដ្ឋប្រហារមួយនៅហ្ជាំងទូដឹកនាំដោយមេទ័ពហ៊្អីហ្អ្វឹនហ្ហ៊័រហ្ជី ដោយមានយ៉ាងហ្យបានប្រគល់រាជបល្ល័ង្កទៅឱ្យលោក បង្កើតរាជវង្សថាង ហើយក៏បានក្លាយខ្លួនជាអធិរាជកោស៊ូ។

កំឡុងសម័យរាជវង្សថាង

បន្ទាប់ពីការបង្កើតរាជវង្សថាង ហ្យ៉ោវហ្ស៊ឺហ្លៀនបានបំរើជាវិញ្ញូជននៅដំណាក់ព្រះរាជបុត្ររបស់អធិរាជកោស៊ូ និងមេទ័ពនាំមុខគេលីឝ៊ឺមិន ព្រះអង្គម្ចាស់ឈិន។ ក្រោយមក នៅពេលលីឝ៊ឺមិននៅក្នុងយុទ្ធនាការមួយប្រឆាំងនឹងមេដឹកនាំបះបោរកសិករម្នាក់ ហ្ស្ឈីហ្យ្វែនហ្ឡាង ព្រះអង្គម្ចាស់លូ លីឝ៊ឺមិនបានពិភាក្សាគ្នាជាមួយអ្នកដទៃទៀតអំពីព្រឹត្តិការកំឡុងរាជវង្សសួយ និងបានពោលថា "ហ្យ៉ោហ្ស៊ឺហ្លៀនហ៊ានក្រោកឈរទល់នឹងផ្លែដាវដើម្បីបង្ហាញសេចក្ដីស្មោះត្រង់ ហើយទង្វើនេះវាពិតជាកំរមានណាស់ទោះបីតាំងពីបុរាណរៀងមកក៏ដោយក៏គ្មានរឿងដូច្នោះឡើយ។" នៅសម័យនោះ លោកហ្យ៉ោវមិនបាននៅជាមួយទ្រង់ទេ ប៉ុន្តែលោកក៏នៅឡួយ៉ាងដែរ។ លីឝ៊ឺមិនបានបញ្ជូនអ្នកនាំពាក្យទៅឡួយ៉ាងដើម្បីជូនរង្វាន់ដល់លោកហ្យ៉ោជាក្រណាត់សូត្រ ដោយពោលថា "ខ្ញុំនៅតែចងចាំសេចក្ដីស្មោះត្រង់ និងភាពត្រឹមត្រូវរបស់លោក ហើយឥឡូវនេះខ្ញុំនឹងប្រគល់រង្វាន់ឱ្យលោកចំពោះគុណធម៌ទាំងនេះរបស់លោក។"

នៅឆ្នាំ ៦២៦ លីឝ៊ឺមិន ក្រោយមកបានជាប់ក្នុងការប្រជែងកំលាំងគ្នាជាមួយព្រះភាតារបស់ទ្រង់ លីហ្ជានឆ្ហ្រឹង ម្កុដរាជកុមារ ហើយបានលបស្ទាក់វាយប្រហារសំលាប់លីហ្ជានឆ្ហ្រឹង និង ព្រះភាតាម្នាក់ទៀតដែលគាំទ្រលីហ្ជានឆ្ហ្រឹង លីហ្យ្វែនជី ព្រះអង្គម្ចាស់ហ្ស្ឈី នៅទ្វារហ្ឈ្វែនហ៊្វ្អូ។ ទ្រង់ក្រោយមកទៀតបានបង្ខំអធិរាជកោស៊ូតែងតាំងទ្រង់ជារាជបុត្រស្នងរាជ្យបានសំរេច និងHe then effectively forced Emperor Gaozu to create him crown prince and then yield the throne to him (as Emperor Taizong). Yao became an imperial scholar at the institute Hongwen Pavilion (弘文館). Emperor Taizong had him continue the compilation of the histories of Liang and Chen, under supervision by the chancellor Wei Zheng. Yao, taking in also commentaries that had been written by Xie Gui (謝炅) and Gu Yewang (顧野王), completed the works in 636, and Emperor Taizong awarded him with silk and promoted him to be Tongzhi Sanqi Changshi (通直散騎常侍), a senior advisor at the examination bureau of government (門下省, Menxia Sheng). It was said that Yao was faithful and gave honest advice whenever needed. In 632, for example, there was an occasion when Emperor Taizong was about to visit the summer palace Jiucheng Palace (九成宮, in modern Baoji, Shaanxi), when Yao argued against it, opining that visiting secondary palaces was something that Qin Shi Huang and Emperor Wu of Han did, not what rulers who were even better regarded—the legendary Emperor Yao, Emperor Shun, Yu the Great, and Tang of Shang did. Emperor Taizong, while citing that he was going to Jiucheng Palace to avoid an asthma attack, nevertheless awarded Yao with silk. In 635, he created Yao the Baron of Fengcheng. Yao died in 637 and was buried with honor, near the tomb of Emperor Taizong's wife Empress Zhangsun, where Emperor Taizong himself would eventually be buried. His grandson Yao Shu would later serve as a chancellor during the reign of Emperor Taizong's daughter-in-law Wu Zetian.