សុីវត្ថា
ព្រះអង្គម្ចាស់សុីវត្ថា ( ខ្មែរ: ស៊ីវត្ថា ប្រសូតនៅឆ្នាំ 1841 – 31 ខែធ្នូ 1891) គឺជាព្រះអង្គម្ចាស់នៃ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ដែលជាអ្នកប្រជែងដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កដោយរយៈពេលខ្លី។ ព្រះអង្គបានចំណាយពេលពេញមួយជីវិត ដើម្បីប្រយុទ្ធនឹង ព្រះបាទនរោត្តម ជាបងប្អូនរបស់ព្រះអង្គដើម្បីឡើងសោយរាជ្យ។
ស៊ីវត្ថា ជាចៅប្រុសរបស់ព្រះបាទអង្គអេង (១៧៧២-១៧៩៦) និងជាបុត្ររបស់ព្រះបាទ អង្គឌួង ។ ជីវប្រវត្តិរបស់ព្រះអង្គបានកត់ត្រាតែថា ព្រះអង្គមានបុត្រីមួយអង្គព្រះនាមអ្នកអង្គម្ចាស់ (ព្រះអង្គម្ចាស់) ព្រះអង្គដួង រ័ត្នវត្ថា។ ស៊ីវត្ថា មានបងប្អូនបង្កើតពីរនាក់គឺ ព្រះបាទនរោត្តម និង ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ ដោយព្រះបាទនរោត្តម គឺជាអ្នកស្នងរាជសម្បត្តិរបស់ព្រះបិតា។ [១] ពេលដែលព្រះបាទអង្គឌួងសោយទីវង្គត់ ការតស៊ូបន្តបន្ទាប់គ្នាបានកើតឡើង ដោយ ស៊ីវត្ថា ព្យាយាមឡើងកាន់អំណាច នៅដែលព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គ នរោត្តម ត្រូវបានកាន់កាប់ដោយការបះបោរ។ ទីបំផុតព្រះបាទនរោត្តមបានឡើងកាន់អំណាចនៅពេលដែលទ្រង់ទទួលបានការគាំទ្រពី ព្រះស៊ីសុវត្ថិ ។
ការបះបោរ
កែប្រែនៅពេលដែលព្រះបាទនរោត្តម ឡើងសោយរាជ្យជាផ្លូវការនៅឆ្នាំ១៨៦៤ ក្នុងព្រះរាជពិធីគ្រងរាជ្យរួមគ្នាមួយ ដែលគ្រប់គ្រងដោយមន្ត្រី បារាំង និង សៀម ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីវត្ថា ជាថ្មីម្តងទៀតមិនបានលាក់បាំងពីចេតនារបស់ព្រះអង្គក្នុងការទាមទាររាជ្យបល្ល័ង្ករបស់នៃ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ។ រាជបល្ល័ង្ករបស់ព្រះបាទនរោត្តម នឹងមានភាពមិនច្បាស់លាស់បំផុត ប្រសិនបើគ្មានការគាំទ្រពីបារាំង។ ស៊ីសុវត្ថិទំនងជាមានឥរិយាបទដូចស៊ីវត្ថា បើ ស្តេចសៀម អនុញ្ញាតឱ្យទ្រង់ចាកចេញពី ទីក្រុងបាងកក ។ ប្រវត្តិដ៏យូរលង់របស់ ស៊ីវត្ថា នៃការប្រឆាំងព្រះបាទនរោត្តម ដែលនាំឱ្យព្រះអង្គដឹកនាំជីវិតដ៏លំបាកនៅក្នុងតំបន់ដាច់ស្រយាលបំផុតនៃព្រះរាជាណាចក្រ បង្ហាញពីការប្រឆាំងផ្ទាល់ខ្លួនយ៉ាងជ្រាលជ្រៅរវាងព្រះអង្គម្ចាស់ទាំងពីរ។
ក្នុងអំឡុងទស្សវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៧០ ដោយឆ្លៀតយកប្រយោជន៍ពីការបះបោរថ្មីប្រឆាំងនឹងអំណាចរបស់នរោត្តម ស៊ីវត្ថា បានវិលត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញយ៉ាងឆាប់រហ័សពី ប្រទេសថៃ ។ ដោយសុំការលើកលែងទោសពីស្តេចសៀមចំពោះការចាកចេញដោយគ្មានការអនុញ្ញាត ស៊ីវត្ថាបានចាកចេញពីទីក្រុងបាងកក ឆ្លងកាត់ ខេត្តបាត់ដំបង យ៉ាងលឿន ហើយធ្វើដំណើរបន្តទៅកាន់តំបន់ខ្ពស់នៃទន្លេមេគង្គ ។ គាត់បានជួបការលំបាកតិចតួចក្នុងការប្រមូលអ្នកគាំទ្រមួយក្រុមធំយ៉ាងឆាប់រហ័ស ហើយចាប់ផ្តើមបង្កជម្លោះជាមួយមន្ត្រីដែលស្មោះត្រង់នឹងព្រះបាទនរោត្តម។ ទ្រង់បានឡោមព័ទ្ធរាជធានី ខេត្តកំពង់ធំ [២] ហើយបានឆ្លងកាត់ខេត្តកំពង់ស្វាយដ៏ច្របូកច្របល់។ កម្លាំងដែលបញ្ជូនតាមបញ្ជារបស់ព្រះបាទនរោត្តម បរាជ័យក្នុងការចាប់ខ្លួនព្រះអង្គ។ នៅចុងឆ្នាំ១៨៧៦ ស៊ីវត្ថានៅតែស្ថិតក្នុងការបះបោរ ដោយវាយលុកនៅក្រៅរដ្ឋាភិបាលរបស់នរោត្តម ហើយបានរអិលថយក្រោយទៅកាន់ទីសក្ការៈរបស់ព្រះអង្គក្នុងចំ នោម ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធមួយនៅជាប់សង្គមកម្ពុជា។
បារាំងបានបដិសេធក្នុងការជួយព្រះបាទនរោត្តមទម្លាក់ការបះបោររបស់ស៊ីវត្ថារហូតដល់ស្តេចបានបញ្ចប់សន្ធិសញ្ញាដែលគាំទ្រការកែទម្រង់ជាច្រើន។ ដល់ខែមករា ឆ្នាំ១៨៧៧ សន្ធិសញ្ញាត្រូវបានបញ្ចប់ ហើយនៅថ្ងៃទី១៥ ខែមករា ព្រះបាទនរោត្តមបានប្រកាសកំណែទម្រង់ជាបន្តបន្ទាប់ក្រោមសន្ធិសញ្ញាថ្មី។ ជាថ្នូរនឹងការត្រឡប់មកវិញ បារាំងបានលុតជង្គង់ចុះឡើងដើម្បីកម្ចាត់ការបះបោររបស់លោក ស៊ីវត្ថា។ ការបះបោររបស់ ស៊ីវត្ថា បានអូសបន្លាយរហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៨៥-១៨៨៦ ដោយមានជំនួយពីព្រះអង្គម្ចាស់ខ្មែរ ដួងចក្រ ដែលជាបុត្ររបស់នរោត្តម។ វាជាកិត្យានុភាពរបស់នរោត្តម ដែលនាំឱ្យការតស៊ូរបស់ ស៊ីវត្ថា ដល់ទីបញ្ចប់។ ស៊ីវត្ថា លាក់ខ្លួននៅព្រំប្រទល់ភូមិភាគឦសាននៃរាជាណាចក្រ មានការរំខាន ប៉ុន្តែគ្មានអ្វីទៀតទេ។
ក្រោយពីបាត់បង់ជីវិតអស់មួយជីវិត ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីវត្ថា បានសោយទិវង្គតនៅខែធ្នូ ឆ្នាំ ១៨៩១។ បន្ទាប់ពីការបរាជ័យនៃកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់គាត់នៅឆ្នាំ 1885-1886 អ្នកដើរតាមរបស់គាត់កាន់តែតិចទៅ ៗ ថយចុះដល់ដៃគូមួយចំនួននៅពេលគាត់ស្លាប់។ ក្នុងឆ្នាំបញ្ចប់នៃជីវិតរបស់លោក ស៊ីវត្ថា បានចូលទៅក្នុងការចរចាដោយស្ទាក់ស្ទើរ និងមិនទាន់ចប់ជាមួយបារាំង។ ដោយមានការធុញទ្រាន់នឹងការរស់នៅក្នុងចំណោមពួក កុលសម្ព័ន្ធភ្នំដែលមិនសូវស៊ីវិល័យនៅក្នុងព្រៃនៃភាគឦសាននៃប្រទេសកម្ពុជា ស៊ី វត្ថា នៅទីបំផុតបានដាក់ពាក្យទៅជនជាតិបារាំង។ ទោះជាយ៉ាងណា ព្រះអង្គបានបញ្ជាក់យ៉ាងខ្លាំងចំពោះការបដិសេធមិនចុះចូលចំពោះព្រះបាទនរោត្តម ជាបងប្អូនរបស់ព្រះអង្គ។
ស្ទើរតែត្រូវបានបោះបង់ចោលទាំងស្រុងដោយអ្នកដើរតាមរបស់គាត់ ហើយស្ទើរតែគ្មានធនធាន គាត់បានទទួលមរណភាពនៅថ្ងៃចុងក្រោយនៃឆ្នាំ 1891 ។ ជីវិតតស៊ូឥតឈប់ឈររបស់ស៊ីវត្ថា មិនដែលនាំឱ្យគាត់ឈានដល់ការផ្តួលរំលំនរោត្តមចេញពីបល្ល័ង្កឡើយ ។ គាំទ្រដោយពួកបារាំង នរោត្តម តែងតែអាចទប់ទល់នឹងការបះបោររបស់ ស៊ី វត្ថា បើទោះបីជាមានការអំពាវនាវដ៏ពេញនិយមពីក្រោយ ឬអំណោយនៃការនិយាយក៏ដោយ។
បរាជ័យ
កែប្រែជនជាតិបារាំងដែលព្យាយាមពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួននៅក្នុង ប្រទេសកម្ពុជា នៅពេលនោះ មានការពេញចិត្តចំពោះការបរាជ័យរបស់លោក ស៊ីវត្ថា ដោយសារតែគាត់ជាអ្នករិះគន់ដោយឥតសំចៃមាត់ចំពោះ អាណានិគមអឺរ៉ុប នៅក្នុងតំបន់។ លោក ស៊ី វត្ថា បានក្លាយជាឥស្សរជនសម្រាប់ការតស៊ូប្រឆាំងនឹងបារាំង។ ការបះបោររបស់ ស៊ីវត្ថា ភាគច្រើនមិនបានជោគជ័យនោះទេ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៨៧ ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងសហភាព ឥណ្ឌូចិន ដែលគ្រប់គ្រងដោយបារាំង។
លោក ស៊ីវត្ថា មកធ្វើជានិមិត្តរូបនៃការប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹង អាណានិគមបារាំង នៅកម្ពុជា។ ប៉ុន្តែការបះបោររបស់ព្រះអង្គភាគច្រើនកើតចេញពីការច្រណែន និងគំនុំចំពោះព្រះអង្គនរោត្តម ជាព្រះអង្គជាព្រះអង្គ ជាជាងការចង់បានឯករាជ្យនៃប្រទេសរបស់ព្រះអង្គពីប្រទេសបារាំង។ ក្នុងសម័យទ្រង់មិនដែលត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាអ្នកតស៊ូទាមទារឯករាជ្យទេ ប៉ុន្តែជាអ្នកបះបោរ ដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កកម្ពុជា។
កូនចៅរបស់ព្រះអង្គដែលជាបុត្រីតែមួយគត់របស់ព្រះអង្គម្ចាស់ក្សត្រីយ៍រ័ត្នវិជ្ជា គង់នៅប្រទេសបារាំងសព្វថ្ងៃក្រោមនាមត្រកូលយសវរា។
- ↑ Osborne, Milton E. (1968). "Beyond Charisma: Princely Politics and the Problem of Political Succession in Cambodia". International Journal 24 (1). DOI:10.2307/40199977.
- ↑ Hansen, Anne Ruth (2007). How to Behave: Buddhism and modernity in colonial Cambodia, 1860-1930. Southeast Asia: Politics, Meaning, and Memory. University of Hawai'i Press. p. 65. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-6109-4. https://archive.org/details/howtobehavebuddh0000hans.