អាណាចក្របាកាន
អាណាចក្របាកាន ( ភូមា : ပုဂံခေတ် ) ស្គាល់ជាទូទៅថាជា រាជវង្សបាកាន និង ចក្រភពបាកាន គឺជានគរភូមាដើម្បីធ្វើឱ្យឯកភាពតំបន់ដែលក្រោយមកនឹងបង្កើតបានជាសម័យភូមាទំនើប (មីយ៉ាន់ម៉ា)។ ការគ្រប់គ្រងរយៈពេល ២៥០ ឆ្នាំរបស់បាកាន លើជ្រលងភ្នំឥរ៉ាវតី និងជុំវិញរបស់អាណាចក្រនេះបានពង្រឹងសម្រាប់ការឡើងនៃ ភាសា និង វប្បធម៌ ភូមា ការរីករាលដាលនៃ ជនជាតិភូមា នៅ ភូមាខាងលើ និងការរីកលូតលាស់នៃ ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។នៅភូមា និងនៅ អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក ។ [១]
ជា៣០ឆ្នាំក្រោយមកទៀត ព្រះអនិរុទ្ធបានស្ថាបនាអធិរាជាណាចក្របាកានឡើង ដែលបង្រួបបង្រួមលើកទីមួយនូវតំបន់មួយចំនួនដែលក្រោយមកទៀតបាននឹងបង្កបង្កើតជាភូមាសម័យទំនើបនេះ។ អ្នកស្នងបន្តៗរបស់ព្រះអនិរុទ្ធនៅចុងសតវត្សទី១២ បានពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនទៅខាងត្បូងកាន់តែឆ្ងាយទៅកាន់ទៀបកោះម៉ាឡេលើ យ៉ាងហោចណាស់ក៏ដល់ទន្លេសាល្វឹងនៅភាគខាងកើត ខាងក្រោមព្រំដែនចិនថ្មីៗនេះនៅភាគខាងជើងឆ្ងាយ និងទៅភាគខាងលិច អារ៉ាកានភាគខាងជើង និង ជួរកូនភ្នំឈីន។ (ពង្សាវតារភូមាអះអាងអភិបតេយ្យភាពរបស់បាកានលើដងទន្លេចៅពញាទាំងមូល និងពង្សាវតារសៀមថារួមមានទៀបកោះម៉ាឡេក្រោមចុះមកច្រកសមុទ្រមលក្កាទៅកាន់អាណាចក្របាកាន។) នៅដើមសតវត្សទី១២ បាកានបានផុសឡើងជាមហាអំណាចសំខាន់មួយស្របគ្នាជាមួយអធិរាជាណាចក្រខ្មែរនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ បានទទួលស្គាល់ដោយរាជវង្សស៊ុងចិន និងរាជវង្សចោឡ៊ៈ។ ប្រហែលចូលមកកាន់ពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១៣ ភាគច្រើនបំផុតនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោកស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងខ្លះនៃអធិរាជាណាចក្របាកាន រឺ អធិរាជាណាចក្រខ្មែរ។
អនិរុទ្ធក៏បានអនុវត្តជាបន្តបន្ទាប់នៃកំណែទម្រង់សង្គម សាសនា និង សេដ្ឋកិច្ចសំខាន់ៗដែលបាននឹងមានការប៉ះទង្គិចគ្នាក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា។ កំណែទម្រង់សង្គមនិងសាសនារបស់ព្រះអង្គក្រោយមកបានវិវឌ្ឍទៅជាវប្បធម៌ភូមាសម័យទំនើបនេះ។ ការរីកចម្រើនសំខាន់បំផុតគឺការបញ្ចូលពុទ្ធសាសនាថេរវាទទៅភូមាលើបន្ទាប់ពីការសញ្ជ័យរបស់បាកាននៅនគរថាទងនៅឆ្នាំ១០៥៧។ ដោយបានគាំទ្រដោយការឧបត្ថម្ភរបស់ព្រះរាជា សាលាពុទ្ធសាសនាបន្តិចម្ដងៗផ្សាយទៅដល់ថ្នាក់ភូមិនៅបីសតវត្សក្រោយមក ទោះបីជាការបដិបត្តិតន្ត្រិក មហាយាន ព្រហ្មញ្ញ និងព្រលឹងនិយមដែលនៅសេសពាសពេញយ៉ាងច្រើននៅគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈសង្គមទាំងអស់។
សេដ្ឋកិច្ចរបស់បាកានដំបូងត្រូវពឹងផ្អែកលើអាងទឹកកសិកម្មក្យូកស៊េភាគឦសាននៃរាជធានីនេះ និងស្រុកមិនប៊ុនៃខាងត្បូងបាកានដែលពួកភូមាបានសាងសង់ទំនប់ថ្មីៗនិងប្រឡាយវាងជាច្រើនមួយចំនួនធំ។ វាក៏មានប្រយោជន៍ដោយសារពាណិជ្ជកម្មខាងក្រៅឆ្លងកាត់ឆ្នេររបស់វា។ ភោគទ្រព្យនៃនគរនេះត្រូវបានបូជាដើម្បីកសាងវត្តពុទ្ធសាសនាជាង១០ ០០០ នៅក្នុងតំបន់រាជធានីបាកានរវាងសតវត្សទី១១ និង ១៣ (ក្នុងនោះមាន៣០០០វត្ត នៅសេសសល់ដល់សម័យបច្ចុប្បន្ននេះ)។ ពួកអ្នកមានបានបរិច្ចាគដីអត់បង់ពន្ធទៅឱ្យពួកអ្នកកាន់អំណាចសាសនា។
ភាសានិងវប្បធម៌ភូមាបន្តិចម្ដងៗបានគ្របលើនៅដងទន្លេឥរាវតីភាគខាងលើ ដែលលុបលើធម្មនិយមព្យូ មន និង បាលី នៅចុងសតវត្សទី១២។ នៅពេលក្រោយមក ពួកមេដឹកនាំភូមានៃនគរនេះមិនត្រូវបានគេចោទសួរឡើយ។ ពួកព្យូបានសន្មតជាតិពន្ធុភាពភូមាដ៏ច្រើននៅភូមាលើ។ ភាសាភូមា ភ្លាមភាសាកំណើតក្រៅមួយ ជាភាសាស្ពាននៃនគរនេះ។
នគរនេះបានចូលទៅកាន់ការធ្លាក់ចុះនៅសតវត្សទី១៣ ជាការកើនឡើងបន្តនៃទ្រព្យសម្បត្តិសាសនាមិនបាច់ពន្ធ នៅទសវត្សឆ្នាំ១២៨០ ពីរភាគបីនៃដីធ្លីវប្បភាពភូមាលើត្រូវបានផ្ទេរអោយសាសនា ដែលបានមានឥទ្ធិពលសមត្ថភាពរបស់ស្ដេចដើម្បីទទួលបានភក្ដីភាពពីពួកអ្នកបម្រើក្នុងរាជវាំងនិងពួកអ្នកបម្រើការយោធា។ នេះបាននាំទៅដល់រង្វង់ចលាចលដ៏កាចសាហាវនិងការប្រណាំងប្រជែងគ្នាមកពីខាងក្រៅដោយពួកមន ម៉ុងហ៊្គោល និង ឝាន។ ការចាប់ផ្ដើមនៅដើមសតវត្សទី១៣ ពួកឝានបានចាប់ផ្ដើមគូសវង់ចក្រភពបាកានចាប់ពីខាងជើង និង ខាងកើត។ ពួកម៉ុងហ៊្គោល ដែលបានសញ្ជ័យយូនណាន អតីតស្រុកកំណើតនៃពួកភូមានៅឆ្នាំ១២៥៣ បានចាប់ផ្ដើមការលុកលុយរបស់ខ្លួននៅភូមានៅឆ្នាំ១២៧៧ និង នៅឆ្នាំ១២៨៧ បានលួចប្លន់បំផ្លិចបំផ្លាញបាកាន ដែលបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រង២៥០ឆ្នាំរបស់រាជាណាចក្របាកាននៅឯដងទន្លេឥរាវតី និង បរិមណ្ឌលរបស់ខ្លួន។ ការដឹកនាំរបស់បាកាននៅភូមាកណ្ដាលបានមកដប់ឆ្នាំចុងក្រោយនៅឆ្នាំ១២៩៧ នៅពេលនោះបាកានត្រូវបានផ្ដួលរំលំដោយម្យិនហ្សេន។ [២]