ចក្រភពប្រ៊ុយណេ (១៣៦៨-១៨៨៨)

នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃប្រទេសប្រ៊ុយណេ ស៊ុលតង់នៃប្រទេសប្រ៊ុយណេ ( ជ្វា : كسلطان بروني ) ឬសាមញ្ញ ប្រ៊ុយណេ ( /b r uː ˈ n aɪ / broo-NY ) គឺជាស៊ុលតង់ម៉ាឡេ ដែលស្ថិតនៅកណ្តាលប្រទេសប្រ៊ុយណេ នៅលើឆ្នេរសមុទ្រភាគខាងជើងនៃកោះបរនេអូ ក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ប្រ៊ុយណេបានក្លាយជារដ្ឋអធិបតេយ្យមួយនៅជុំវិញសតវត្សទី១៥ នៅពេលដែលវាបានរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងបន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃម៉ាឡាកាទៅជនជាតិព័រទុយហ្គាល់, [១] [២] លាតសន្ធឹងពេញតំបន់ឆ្នេរនៃកោះបរនេអូ និងហ្វីលីពីន មុនពេលវាធ្លាក់ចុះនៅក្នុងសតវត្សទី១៧ និងទី១៨ ។ [៣] អ្នកគ្រប់គ្រងទីមួយ ឬស៊ុលតង់នៃប្រទេសប្រ៊ុយណេ គឺជាមូស្លីម។ វាបានក្លាយជាអាណាព្យាបាលរបស់អង់គ្លេសនៅសតវត្សទី១៩ ។

ចក្រភពប្រ៊ុយណេ
كسلطانن بروني (ជ្វា)
Kesultanan Brunei (រូមី)
១៣៦៨–១៨៨៨
ទង់ជាតិ ស៊ុលតង់នៃប្រទេសប្រ៊ុយណេ
ទង់ជាតិ
វិសាលភាពទឹកដីអតិបរិមានៃចក្រភពប្រ៊ុយណេ (ពណ៌លឿង) ជាមួយនឹងពួកវណ្ណៈអភិជន (ពណ៌លឿងស្រាល) ក្នុងឆ្នាំ ១៥២១។
វិសាលភាពទឹកដីអតិបរិមានៃចក្រភពប្រ៊ុយណេ (ពណ៌លឿង) ជាមួយនឹងពួកវណ្ណៈអភិជន (ពណ៌លឿងស្រាល) ក្នុងឆ្នាំ ១៥២១។
ស្ថានភាព{{#if: | |
  • Vassal of the Majapahit Empire (1368–1408)
  • Sovereign state (1408–1888)
ធានី
ភាសាទូទៅBrunei Malay, Old Malay, Old Tagalog, Arabic and Bornean languages
សាសនា
Sunni Islam
រដ្ឋាភិបាលMonarchy
រូបិយវត្ថុBarter, Cowrie, Piloncitos, and later Brunei pitis
Preceded by
Succeeded by
Majapahit
Sultanate of Sulu
Maynila
Sultanate of Sarawak
Spanish East Indies
Dutch East Indies
Raj of Sarawak
Crown Colony of Labuan
North Borneo
Brunei
សព្វថ្ងៃជាផ្នែកនៃ


ប្រវត្តិវិទ្យា កែប្រែ

ការយល់ដឹងអំពីប្រវត្តិនៃស៊ុលតង់ប្រ៊ុយណេចាស់គឺពិបាកណាស់ ព្រោះវាស្ទើរតែមិនត្រូវបានគេលើកឡើងនៅក្នុងប្រភពសហសម័យនៃសម័យកាលរបស់វា ក៏ដូចជាមានកង្វះខាតនៃភស្តុតាងនៃធម្មជាតិរបស់វា។ មិនមានប្រភពក្នុងស្រុក ឬជនជាតិដើមភាគតិចណាមួយ ដើម្បីផ្តល់ភស្តុតាងសម្រាប់រឿងនេះទេ។ ជា​លទ្ធផល អត្ថបទ​ចិន​ត្រូវ​បាន​គេ​ពឹង​ផ្អែក​លើ​ការ​កសាង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​នៃ​ប្រទេស​ព្រុយណេ​ដើម។ [៥] បនី នៅក្នុងប្រភពរបស់ចិនទំនងជាសំដៅទៅលើ បស្ចិមប្រទេសបរនេអូ ខណៈពេលដែល បនី (婆利) ប្រហែលជាមានទីតាំងនៅ កោះស៊ូម៉ាត្រា ត្រូវបានអះអាងដោយអាជ្ញាធរមូលដ្ឋានដើម្បីសំដៅទៅលើប្រ៊ុយណេផងដែរ។ [៦]

ប្រវត្តិសាស្ត្រ កែប្រែ

ប្រវត្តិសាស្រ្តមុនស៊ុលតង់ កែប្រែ

ការពង្រីក កែប្រែ

បន្ទាប់ពីវត្តមានរបស់ជនជាតិព័រទុយហ្គាល់ បន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃម៉ាឡាកា ពាណិជ្ជករព័រទុយហ្គាល់បានធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាទៀងទាត់ជាមួយប្រ៊ុយណេចាប់ពីឆ្នាំ១៥៣០ ហើយបានពណ៌នារាជធានីនៃប្រទេសប្រ៊ុយណេថាហ៊ុំព័ទ្ធដោយជញ្ជាំងថ្ម[៧] [៨]

ក្នុងអំឡុងពេលគ្រប់គ្រងរបស់បូលគាហ៍ ដែលជាស្តេចស៊ុលតង់ទីប្រាំ ចក្រភពបានគ្រប់គ្រងលើតំបន់ឆ្នេរនៃភាគពាយព្យនៃទីក្រុងបរនេអូ (ប្រទេសប្រ៊ុយណេ សារ៉ាក់វ៉ាក់ និង សាបា នាពេលបច្ចុប្បន្ន) ហើយបានទៅដល់ សេលូដុង ( ទីក្រុងម៉ានីល បច្ចុប្បន្ន) និង ប្រជុំកោះសូលូ រួមទាំងផ្នែកខ្លះនៃកោះមីនដាណាវ[៩] [១០] [១១] [១២] [១៣] [១៤] [១៥] [១៦] នៅសតវត្សទី១៦ ឥទ្ធិពលរបស់ចក្រភពប្រ៊ុយណេបានពង្រីករហូតដល់ដីសណ្ដ ទន្លេកាបួស នៅភាគខាងលិចកាលីម៉ាន់តាន់ ។ ស្តេចស៊ុលតង់ម៉ាឡេនៃសំបាស នៅភាគខាងលិចកាលីម៉ាន់តាន់ និង ស៊ុលតង់ស៊ុលូ នៅភាគខាងត្បូងប្រទេសហ្វីលីពីន ជាពិសេសបានអភិវឌ្ឍទំនាក់ទំនងរាជវង្សជាមួយរាជវង្សប្រ៊ុយណេ។ សូម្បីតែរាជាស មូស្លីមនៃទីក្រុងម៉ានីល រាជាម៉ាតាន់ដា ជាឧទាហរណ៍មានទំនាក់ទំនងគ្រួសារជាមួយស៊ុលតង់ប្រ៊ុយណេ។ ស៊ុលតង់ម៉ាឡេផ្សេងទៀតនៃ ពូនតៀណាក់, សមារិន្រ្ទា រហូតដល់ បានជាម៉ាសិន បានចាត់ទុកស៊ុលតង់នៃប្រទេសប្រ៊ុយណេជា មេដឹកនាំរបស់ពួកគេ ។ ធម្មជាតិពិតនៃទំនាក់ទំនងរបស់ប្រ៊ុយណេជាមួយប្រទេសស៊ុលតង់ម៉ាឡេផ្សេងទៀតនៃឆ្នេរសមុទ្របរនេអូ និងប្រជុំកោះស៊ុលូ នៅតែជាប្រធានបទនៃការសិក្សាថាតើវាជារដ្ឋវាស្សាល សម្ព័ន្ធភាព ឬគ្រាន់តែជាទំនាក់ទំនងក្នុងពិធី។ នយោបាយក្នុងតំបន់ផ្សេងទៀតក៏បានអនុវត្តឥទ្ធិពលរបស់ពួកគេទៅលើស៊ុលតង់ទាំងនេះផងដែរ។ ជាឧទាហរណ៍ ស្តេចស៊ុលតង់នៃបានជា (បានជាម៉ាសិន នាពេលបច្ចុប្បន្ន) ក៏ស្ថិតនៅក្រោមឥទ្ធិពលរបស់ដេមេក នៅជ្វា ផងដែរ។

ចុះថយ កែប្រែ

 
ការ​បាត់​បង់​ទឹក​ដី​ប្រ៊ុយណេ ពី​ឆ្នាំ ១៤០០ ដល់ ១៨៩០។

ការកើនឡើងអំណាចនៃស៊ុលតង់នៃស៊ុលូ ដែលនៅក្បែរនោះបានកើតឡើងដោយសារតែការប្រយុទ្ធគ្នារវាងពួកអភិជនប្រ៊ុយណេ និងស្តេច។ នៅទីបំផុតប្រ៊ុយណេបានបាត់បង់សិទ្ធិអំណាចរបស់ខ្លួនលើ បាជួស ហើយបានធ្លាក់ចូលទៅក្នុងបណ្តុំនៃទឹកដីតាមដងទន្លេដែលគ្រប់គ្រងដោយមេពាក់កណ្តាលស្វយ័ត។ [១៧]

នៅចុងបញ្ចប់នៃសតវត្សទី១៧ ប្រ៊ុយណេបានឈានចូលដល់ដំណាក់កាលធ្លាក់ចុះដែលនាំមកដោយជម្លោះផ្ទៃក្នុងលើការស្នងរាជ្យ ការពង្រីកអាណានិគមនៃមហាអំណាចអឺរ៉ុប និងការលួចចម្លង។ [៣] ចក្រភពនេះបានបាត់បង់ទឹកដីជាច្រើនដោយសារតែការមកដល់នៃមហាអំណាចលោកខាងលិចដូចជា អេស្បាញ នៅ ហ្វីលីពីន ហូឡង់ នៅ បរនេអូភាគខាងត្បូង និង អង់គ្លេស នៅ ឡាប៊ួន សារ៉ាវ៉ាក និង បរនេអូខាងជើង ។ នៅ​ឆ្នាំ១៧២៥ ប្រ៊ុយណេ​មាន​ផ្លូវ​ផ្គត់ផ្គង់​ជាច្រើន​របស់​ខ្លួន​ត្រូវ​បាន​គ្រប់គ្រង​ដោយស៊ុលតង់ស៊ុលូ[១៨]

នៅឆ្នាំ១៨៨៨ ស្តេចស៊ុលតង់ហាស់ស៊ីម ចាលីលូលអាឡាមអាប៉ាម៉េដឌិន ក្រោយមកបានអំពាវនាវដល់ចក្រភពអង់គ្លេសឱ្យបញ្ឈប់ការឈ្លានពានបន្ថែមទៀត។ [១៩] ក្នុងឆ្នាំដដែលនោះ អង់គ្លេសបានចុះហត្ថលេខាលើ "សន្ធិសញ្ញាការពារ" ហើយបានធ្វើឱ្យប្រ៊ុយណេក្លាយជាអាណាព្យាបាលរបស់អង់គ្លេស [៣] ដែលមានរយៈពេលរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨៤ នៅពេលដែលប្រ៊ុយណេទទួលបានឯករាជ្យ។ [២០] [២១]

រដ្ឋាភិបាល កែប្រែ

ស្តេចស៊ុលតង់ត្រូវបានបែងចែកទៅជាប្រព័ន្ធដីប្រពៃណីចំនួនបីដែលគេស្គាល់ថាជា កេរ៉ាចាន (ទ្រព្យសម្បត្តិមកុដ) គូរីប៉ាន (ទ្រព្យសម្បត្តិផ្លូវការ) និងទូលីន (កម្មសិទ្ធិឯកជនតំណពូជ) ។ [២២]

ឯកសារយោង កែប្រែ

  1. Holt, Lambton & Lewis 1977.
  2. Andaya & Andaya 2015.
  3. ៣,០ ៣,១ ៣,២ CIA Factbook 2017.
  4. Hussainmiya 2010, pp. 67.
  5. Jamil Al-Sufri 2000.
  6. Kurz, Johannes L. (1 January 2013). "Pre-modern Chinese Sources in the National History of Brunei: The Case of Poli". (published in Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia).
  7. Holt, Lambton & Lewis 1977, pp. 129.
  8. Lach 1994, pp. 580.
  9. Saunders 2013, pp. 60.
  10. Herbert & Milner 1989, pp. 99.
  11. Lea & Milward 2001, pp. 16.
  12. Hicks 2007, pp. 34.
  13. Church 2012, pp. 16.
  14. Eur 2002, pp. 203.
  15. Abdul Majid 2007, pp. 2.
  16. Welman 2013, pp. 8.
  17. (ជាen) A History of Malaysia. New York. 1982. pp. 76–77. ល.ស.ប.អ. 978-0-312-38120-2. https://archive.org/details/historyofmalaysi0000anda/page/76/mode/2up?view=theater. 
  18. Brunei: From the Age of Commerce to the 21st Century. 2015. pp. 39–74. ល.ស.ប.អ. 9789971698188. https://books.google.com/books?id=IfpIBwAAQBAJ&pg=PA40. 
  19. World Atlas 2017.
  20. Abdul Majid 2007.
  21. Sidhu 2009.
  22. McArthur & Horton 1987.