យ៉ា ឡុង
ស្ដេចយ៉ា ឡុង (Vietnamese: Gia Long; ៨ ខែកុម្ភៈ ១៧៦២ - ៣ ខែកុម្ភៈ ១៨២០) ឬង្វៀន អ័ញ (Vietnamese: Nguyễn Ánh) ជាក្សត្រទី១របស់យួននៅក្រោមរាជវង្សង្វៀនពីគ.ស. ១៨០២ ដល់ គ.ស. ១៨២០ ។
| យ៉ា ឡុង | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ស្តេចវៀតណាម ខេត្ត តាយថាញ់
ប៊ិញថាញ់បា  | |||||
| រជ្ជកាល | ១៨០៦-១៨៣៤ | ||||
| រាជ្យមុន | ស្តេចវៀតណាម | ||||
| រាជ្យបន្ត | មិញ ម៉ាង | ||||
| |||||
| ប្រសូត | ១៧៩២ | ||||
| សុគត | ថ្ងៃទី ៨ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៧៦២
Phu Xuan , Dang Trong , Dai Viet | ||||
| សាសនា | ព្រះពុទ្ធសាសនា និងក្រុងឧដុង្គ | ||||
ឪពុក លោក Nguyen Phuc Luan ម្តាយ ង្វៀន ធីហៀន សាសនា លទ្ធិខុងជឺ ង្វៀន អ័ញ គឺជាចៅប្រុសរបស់ព្រះអម្ចាស់ ង្វៀន ហ្វ៊ុកឃ័ត (Nguyễn Phúc Khoát) ជា ចៅទួត ព្រះអម្ចាស់ ង្វៀន (Chúa Nguyễn) នៅដាងត្រុង ។ បន្ទាប់ពីគ្រួសាររបស់ព្រះអម្ចាស់ ង្វៀន ត្រូវបានផ្តួលរំលំ ដោយកងទ័ពតីសឺន (Tây Sơn) ក្នុងឆ្នាំ១៧៧៧ គាត់បានភៀសខ្លួនហើយចាប់ផ្តើមសង្រ្គាម២៥ឆ្នាំជាមួយតីសឺនដើម្បីស្ដារបល្ល័ង្ក ។ ដំបូង ង្វៀន អ័ញ បានរងបរាជ័យធំៗជាច្រើន នៅចំណុចមួយ គាត់ត្រូវភៀសខ្លួនទៅសៀម ហើយរស់នៅនិរទេសនៅទីនោះរយៈពេលបីឆ្នាំ ។ ដើម្បីច្បាំងជាមួយតីសឺន គាត់បានស្នើសុំជំនួយបរទេសម្តងហើយម្តងទៀត រួមទាំងការអញ្ជើញកងទ័ពសៀមឱ្យវាយលុកភាគខាងត្បូង ដោយសន្យាកាត់ដីនិងបង់សួយសារអាករអញ្ជើញកងទ័ពបារាំង និងដឹកជញ្ជូនអង្ករចំនួន ៥០០,០០០ផោនដើម្បីជួយដល់កងទ័ពថ័ញកំពុងកាន់កាប់ភាគខាងជើង ។
នៅ ឆ្នាំ 1787 គាត់បានត្រឡប់មកវិញហើយរក្សា ភាគខាងត្បូង ។ ក្រោយមកនៅពេលដែល Tay Son បានចុះខ្សោយបន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់របស់ស្តេច Quang Trung ក្នុង ឆ្នាំ 1792 នោះ Nguyen Anh បានចាប់ផ្តើមវាយលុករាជវង្ស Tay Son ហើយនៅឆ្នាំ 1802 បានកម្ចាត់ Tay Son ឡើងសោយរាជ្យ ហើយ បានបង្កើត រាជវង្សង្វៀន ។ បង្រួបបង្រួមប្រទេស និងបានបញ្ចប់។ សង្គ្រាមស៊ីវិលរាប់សតវត្សនៅប្រទេសវៀតណាម។ រជ្ជកាលរបស់ Gia Long បានប្រើឈ្មោះជាផ្លូវការថា វៀតណាម ។ គាត់ក៏បានសម្រេចចិត្តដាក់រាជធានីនៅអតីតរាជធានីរបស់ Nguyen Lords Phu Xuan (Hue)។ [7] ទឹកដីនៃប្រទេសវៀតណាមក្នុងសម័យរបស់ Gia Long មានលក្ខណៈជាមូលដ្ឋានដូចសព្វថ្ងៃនេះ ដោយលាតសន្ធឹងពីព្រំដែនជាមួយ ប្រទេសចិន ទៅកាន់ ឈូងសមុទ្រថៃ រួមទាំង ប្រជុំកោះ Hoang Sa និង Truong Sa ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ តំបន់ Trung ត្រូវបានរួមតូចដោយសារតែ Gia Long បានកាត់ផ្តាច់ តំបន់ Tran Ninh ដែលមានទំហំប្រហែល 45,000 គីឡូម៉ែត្រការ៉េ ហើយឥឡូវនេះ ជាទឹកដី នៃ ប្រទេសឡាវ ទៅកាន់ នគរ Van Tuong ដើម្បីទទួលបានការគាំទ្ររបស់ពួកគេក្នុងសង្រ្គាមជាមួយរាជវង្ស Tay Son ។ [8]
ក្នុងកិច្ចការបរទេស គាត់គឺជាអ្នកត្រួសត្រាយផ្លូវសម្រាប់ អន្តរាគមន៍ របស់បារាំង នៅ វៀតណាម ដោយបានអញ្ជើញបារាំងឱ្យជួយ សាងសង់ បន្ទាយធំៗ បណ្តុះបណ្តាល កងទ័ព និងអត់ធ្មត់ក្នុង ការផ្សាយដំណឹងល្អកាតូលិកនៅប្រទេសវៀតណាម ។ បើនិយាយពីកិច្ចការក្នុងស្រុក វៀតណាមក្នុងសម័យ Gia Long មិនមានស្ថិរភាពទេ ដោយសារ Gia Long ដំឡើងពន្ធ និងបង្ខំពលកម្មខ្លាំងពេក ប្រជាជនមិនពេញចិត្ត។ [9] ក្នុងរយៈពេលត្រឹមតែ 18 ឆ្នាំ ការបះបោរប្រហែល 90 បានផ្ទុះឡើងទូទាំងប្រទេស។ [10] Gia Long ក៏បានលុបចោល កំណែទម្រង់ រីកចម្រើន នៃ រាជវង្សតៃសឺន ដើម្បីជំនួសពួកគេដោយការអនុវត្តគោលនយោបាយអភិបាលកិច្ចសក្តិភូមិដែលមានលក្ខណៈអភិរក្សនិយម ជាធម្មតាហាមឃាត់ ឈ្មួញ វៀតណាម ពីការជួញដូរជាមួយបរទេស [10] 11] បង្កើត ច្បាប់របស់រាជវង្ស ផងដែរ គេស្គាល់ថាជា "ច្បាប់របស់ Gia Long" ស្ទើរតែចម្លងពីច្បាប់នៃ រាជវង្ស Qing ( ប្រទេសចិន ) ដូច្នេះវាមានភាពសាហាវឃោរឃៅ និងមិនមានការរីកចម្រើនដូច ច្បាប់ Hong Duc នៃ រាជវង្ស Le ក្រោយនោះ ទេ ។ [12] គោលនយោបាយអភិរក្សគឺជាហេតុផលដែលនាំឱ្យវៀតណាមក្នុងសម័យរាជវង្សង្វៀនបន្តិចម្តងៗចាប់ផ្តើមនៅទ្រឹង ថយក្រោយ មិនអាចសម្របខ្លួនទៅនឹងយុគសម័យថ្មី ហើយត្រូវបាន ឈ្លានពានដោយ អាណាចក្របារាំង កន្លះសតវត្សក្រោយមក។