វិគីភីឌា

ហ្គោទួគ

ពួក ហ្គោទួគ ទួគ ទួគមេឃា ឬទួគខៀវ គឺជាសហព័ន្ធ ពនេចរ នៃ ប្រជាជនទួគ នៅ អាស៊ីកណ្តាល ក្នុងមជ្ឈិមសម័យ។ ពួកហ្គោទួគ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ ប៊ូមុីន កាហ្កាន់ (ស្លាប់ឆ្នាំ៥៥២) និងកូនប្រុសរបស់គាត់បានស្នងរាជ្យបន្តពី ខាហ្គាន់ណេត រូរ៉ាន ជាមហាអំណាចក្នុងតំបន់ ហើយបានបង្កើត ខាហ្គាន់ណេតទួគទីមួយ ដែលជារាជវង្សមួយក្នុងចំណោមរាជវង្សពនេចរមួយចំនួនដែលនឹងកំណត់អនាគតទីតាំងភូមិសាស្ត្រ វប្បធម៌ និងជំនឿរបស់ ប្រជាជនទួគី ។

𐱅𐰇𐰼𐰜:𐰉𐰆𐰑𐰣

ទួរុគ បូឌុន

គំនូរលើថ្មបង្ហាញពីប្រជាជនហ្គោទួគនៅប្រទេសម៉ុងហ្គោលី

បច្ចុប្បន្ន (ពីស.វទី៦ទៅ៨)[១]

ចំនួនប្រជាជនសរុប
ជាបុព្វបុរសនៃប្រជាជនទួគមួយចំនួន
តំបន់ដែលមានប្រជាជនរស់នៅច្រើន
អាស៊ីកណ្តាល និង អាស៊ីខាងកើត
ភាសា
ទួគចាស់[២]
សាសនា
តេងគ្រី
ជាតិពន្ធដែលពាក់ព័ន្ធ
ទួហ្គេស, តូគុស អូហ្គុស, យើនីសី កៀហ្គី, សឺយ៉ានតួ, សាតួ[៣]
𐱅𐰇𐰼𐰜:𐰉𐰆𐰑𐰣

ទួរុគ បូឌុន

គំនូរលើថ្មបង្ហាញពីប្រជាជនហ្គោទួគនៅប្រទេសម៉ុងហ្គោលី

បច្ចុប្បន្ន (ពីស.វទី៦ទៅ៨)[១]

ចំនួនប្រជាជនសរុប
ជាបុព្វបុរសនៃប្រជាជនទួគមួយចំនួន
តំបន់ដែលមានប្រជាជនរស់នៅច្រើន
អាស៊ីកណ្តាល និង អាស៊ីខាងកើត
ភាសា
ទួគចាស់[៤]
សាសនា
តេងគ្រី
ជាតិពន្ធដែលពាក់ព័ន្ធ
ទួហ្គេស, តូគុស អូហ្គុស, យើនីសី កៀហ្គី, សឺយ៉ានតួ, សាតួ[៥]

និរុត្តិសាស្ត្រ

កែប្រែ

ប្រភពដើម

កែប្រែ
 
រូបភាពពិធីបុណ្យសពរបស់ជនជាតិទួគសក់វែងនៅវាលស្មៅកាហ្សាក់ស្ថាន។ កៅអីបុណ្យសព មីហូ ប្រហែលឆ្នាំ៥៧០។ [៦]

និយាយឲ្យចំ ឈ្មោះទូទៅថា "ហ្គោទួគ" បានកើតចេញពីការអានខុសនៃពាក្យ "ហ្គោគ" ដែលមានន័យថា អាស៊ីណា ដែលជាត្រកូលគ្រប់គ្រងនៃក្រុមជាតិពន្ធដែលហៅខ្លួនឯងថា : ជាភាសាទួគចាស់បញ្ជាក់ថាជា 𐱅𐰇𐰼𐰜 ទួរុគ ឬ 𐰚𐰇𐰜:𐱅𐰇𐰼𐰜 ហ្គោគ ទួរុគ ឬ 𐱅𐰇𐰼𐰚 ទួគ។ វាត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថាឈ្មោះ ទួគ Türk ត្រូវបានបំបែកចេញមកពីពាក្យកម្លាយ ទួគចាស់ [៧] 𐱅𐰇𐰼𐰜 Türük / Törük ដែលមានន័យថា 'បានបង្កើត, កើត' ។ [៨]

ពួកគេ​ត្រូវ​បាន​គេ​ស្គាល់​នៅ​ក្នុង​ប្រភព​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ​ចិន​មជ្ឈិមសម័យ ​ថា​ជា Tūjué (ភាសាចិន:突厥) សរសេរឡើងវិញជា ភាសាចិន កណ្តាលក្នុងទម្រង់អក្សរឡាតាំង៖ * dwət-kuɑt > tɦut-kyat ). [៩]

ឈ្មោះដែលជនជាតិផ្សេងហៅក៏ត្រូវបានកត់ត្រាជាភាសាអាស៊ីកណ្តាលផ្សេងទៀតផងដែរ ដូចជា សុកឌៀ * Türkit ~ Türküt, tr'wkt, trwkt, turkt > trwkc, trukč ; ខូតាន សាកា Ttūrka / Ttrūka, រូរ៉ាន to̤ro̤x / türǖg និង ទីបេចាស់ Drugu ។ [៩] [១០]

និយមន័យ

កែប្រែ

យោងតាមប្រភពចិន Tūjué មានន័យថា " មួកចម្បាំង " ដែលត្រូវបានគេរាយការណ៍ថាដោយសារតែរូបរាងរបស់ ភ្នំអាល់តៃ ជាកន្លែងដែលពួកគេរស់នៅគឺស្រដៀងទៅនឹងមួកប្រយុទ្ធ។ [១១] រ៉ូណា តាស (១៩៩១) បានចង្អុលទៅពាក្យ ខូតាន សាកា tturakä "គម្រប" ដែលកម្លាយទៅជា "មួក" ជាប្រភពមួយដែលអាចមានលទ្ធភាពសម្រាប់និរុត្តិសាស្ត្រប្រជាប្រិយនេះ ប៉ុន្តែ Golden គិតថាការតភ្ជាប់នេះតម្រូវឱ្យមានទិន្នន័យបន្ថែមទៀត។ [១២]

ហ្គោទួគ មានន័យថា "ទួគមេឃា",[ត្រូវការអំណះអំណាង] ឬពេលខ្លះ "ទួគមេឃា" (មានន័យថា ដោយសារតែ មេឃពណ៌ខៀវ ត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹង អាណាចក្រមេឃា )។ នេះគឺស្របជាមួយនឹង "ការគោរពនៃការគ្រប់គ្រងដែលបានតែងតាំងនៅស្ថានសួគ៌" ដែលជាធាតុកើតឡើងដដែលៗនៃវប្បធម៌នយោបាយអាល់តៃ ហើយដូច្នេះប្រហែលជាត្រូវបានបង្កប់ដោយពួកហ្គោទួគ ពីបុព្វបុរសមុនរបស់ពួកគេនៅក្នុងប្រទេសម៉ុងហ្គោលី។ [១៣] ការបកស្រាយបែបប្រពៃណីនៃ "ខៀវ" ក្នុងការផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងប្រជាជនគឺបូព៌ា ដូចដែលវាត្រូវបានគេប្រើនៅក្នុង ប្រព័ន្ធទិស នៃអាស៊ីកណ្តាល។ ដូច្នេះមានន័យថា "ទួរគីនៃបូព៌ា" ។ [១៤] ឈ្មោះនៃ កុលសម័្ពន្ធអាស៊ីណា ដែលកំពុងគ្រប់គ្រងអាចមកពីពាក្យ ខូតាន សាកា សម្រាប់ "ពណ៌ខៀវជ្រៅ", āššɪna ។ [១៥]

យោងតាម វចនានុក្រមបេតិកភណ្ឌអាមេរិច ពាក្យទួគមានន័យថា "ខ្លាំង" នៅក្នុងភាសាទួគចាស់ [១៦] ទោះបីជា Gerhard Doerfer គាំទ្រទ្រឹស្ដីនេះក៏ដោយ Gerard Clauson ចង្អុលបង្ហាញថា "ពាក្យ ទួគ មិនត្រូវបានប្រើក្នុងន័យទូទៅនៃ 'ខ្លាំង'" ហើយថានាម ទួគ មានន័យថា "ចំណុចកំពូលនៃភាពចាស់ទុំ" (នៃផ្លែឈើមួយ។ មនុស្ស។ល។) ប៉ុន្តែច្រើនតែប្រើជា [គុណនាម] មានន័យថា (ផ្លែឈើ) 'គ្រាន់តែទុំពេញលេញ'; (របស់មនុស្ស) 'នៅក្នុងជីវិតបឋម, ក្មេង, និងរឹងមាំ'"។ [១៧]

ឈ្មោះនេះត្រូវបានប្រើសម្រាប់តែពួកហ្គោទួគសម្រាប់សម្តៅលើក្រុមខ្លួន អាណាចក្រ និងប្រជារាស្រ្តខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះ។ ក្រុមហ្គោទួគ មិនបានចាត់ទុកក្រុមនិយាយទួគីផ្សេងទៀតដូចជា អ៊ុយហ្គឺ ទីឡេ និង កៀហ្គី ជាជនជាតិទួគីទេ។ នៅក្នុង សិលាចារឹកអូខុន អក្សរ តូគុស អូហ្គុស និង យើនីសី កៀហ្គី មិនត្រូវបានគេហៅថា ទួគទេ។ ស្រដៀងគ្នានេះដែរ ជនជាតិអ៊ុយហ្គឺ បានហៅខ្លួនឯងថាអ៊ុយហ្គឺ ហើយបានប្រើពាក្យ ទួគ ទាំងស្រុងសម្រាប់ពួកហ្គោទួគ ដែលពួកគេបានបង្ហាញថាជាជនបរទេសជាសត្រូវនៅក្នុងសិលាចារឹករាជវង្សរបស់ពួកគេ។ ជនជាតិកាហ្សា ប្រហែលជាបានរក្សាប្រពៃណីហ្គោទួគ ឱ្យនៅរស់ដោយអះអាងថាមានដើមកំណើតពីពួកអាស៊ីណា ។ នៅពេលដែលមេដឹកនាំកុលសម្ព័ន្ធបានកសាងខាណេតរបស់ពួកគេ គ្រប់គ្រងលើកុលសម្ព័ន្ធចម្រុះ និងសហព័ន្ធកុលសម្ព័ន្ធ ប្រជាជនទាំងមូលបានកំណត់អត្តសញ្ញាណខ្លួនឯងជានយោបាយជាមួយនឹងអ្នកដឹកនាំ។ ទួគ បានក្លាយជាការកំណត់សម្រាប់ប្រជារាស្រ្តទាំងអស់នៃចក្រភពទួរគី។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ កុលសម្ព័ន្ធក្រោមបង្គាប់ និងបណ្តុំកុលសម្ព័ន្ធនៅតែរក្សាឈ្មោះដើម អត្តសញ្ញាណ និងរចនាសម្ព័ន្ធសង្គម។ ការចងចាំរបស់ពួកហ្គោទួគ និងអាស៊ីណា បានរសាត់ទៅនៅដើមនៃសហស្សវត្សរ៍។ ពួក ការ៉ាខានីត កូឆូ អ៊ុយហ្គឺ និង សែលជូក មិនបានអះអាងតំណពូជពង្សពីពួកហ្គោទួគទេ។ [១៨] [១៩] [២០]

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

កែប្រែ

ប្រភពដើម

កែប្រែ
 
ឈុតបរបាញ់ពីសម័យហ្គោទួគពី ឆាហ្កាន់កា តំបន់ អាល់តៃ សតវត្សទី៥-៦ នៃគ.ស [២១]
 
អ្នកជិះសេះទួគី ( ផ្នូរអាន់ចៀ ឆ្នាំ ៥៧៩ គ.ស.)។ [២២] [២៣]

អ្នកគ្រប់គ្រងហ្គោទួគ មានប្រភពមកពី កុលសម្ព័ន្ធអាស៊ីណា ដែលត្រូវបានបញ្ជាក់ជាលើកដំបូងនៅឆ្នាំ៤៣៩ ។ សៀវភៅស្វេ បានរាយការណ៍ថានៅឆ្នាំនោះនៅថ្ងៃទី១៨ ខែតុលា ស្តេចទួបា អធិរាជ តៃវូនៃនគរវុីភាគខាងជើង បានផ្តួលរំលំ ជូគូ មូជៀន នៃនគរ លៀងភាគខាងជើង នៅ កាន់ស៊ូ ភាគខាងកើត [២៤] នៅពេលដែល គ្រួសារអាស៊ីណា បានភៀសខ្លួនពីភាគពាយ័ព្យទៅ ខាកានណេតរូរ៉ាន នៅតំបន់ជុំវិញ កៅឆាង ។ [២៥]

យោងតាម សៀវភៅចូវ និង ប្រវត្តិសាស្រ្តនៃរាជវង្សភាគខាងជើង កុលសម្ព័ន្ធអាស៊ីណា គឺជាធាតុផ្សំនៃសម្ព័ន្ធ សុងនូ [១១] ជាពិសេស កុលសម្ព័ន្ធសុងនូខាងជើង [២៦] [២៧] ឬ សុងនូភាគខាងត្បូង "ដែលបានតាំងទីលំនៅតាមបណ្តោយ ព្រំដែនចិនភាគខាងជើង" នេះបើយោងតាម លោក Edwin G. Pulleyblank ។ [២៨] ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ទស្សនៈនេះត្រូវបានជំទាស់។ [២៥] ហ្គោទួគ ក៏ត្រូវបានគេសន្មតថាមានប្រភពមកពីរដ្ឋសួ ដែលមិនច្បាស់លាស់ (索國) ( MC : * sâk ) ដែលស្ថិតនៅភាគខាងជើងនៃពួក សុងនូ ហើយត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយពួក សាកាស [២៩] ឬ ស៊ានប៉ី [៣០] ។ [៣១] [១១] [២៨] យោងតាម សៀវភៅស្វេ និង តុងឌៀន ពួកគេត្រូវមានកំណើតជា "ពូកកាត់អម្បូរហ៊ូ (មនុស្សព្រៃ)" (雜胡) មកពី ពីងលៀង (平涼) ដែលឥឡូវនេះនៅ កាន់ស៊ូ ភាគពាយព្យនៃប្រទេសចិន ។ ដោយចង្អុលទៅលើការពាក់ព័ន្ធរបស់ពួកអាស៊ីណា ជាមួយ កុលសម្ព័ន្ធ ភាគខាងជើងនៃពួក សុងនូ ជាលទ្ធផលមានបុព្វបុរសពាក់ព័ន្ធនឹងពួកសុងនូ [៣២] [៣៣] [៣៤] ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ Lee and Kuang (2017) បញ្ជាក់ថា ប្រភពរបស់ចិនមិនពណ៌នា ពួកហ្គោទួគ ដែលដឹកនាំដោយអាស៊ីណា ថាកើតមកពីពួកទីងលីង ឬជាកម្មសិទ្ធិរបស់សហព័ន្ធ ទេលឡេ ទេ។ [៣៥]

ប្រភព​របស់​ចិន​បាន​ភ្ជាប់ ​ជនជាតិ​ហ៊ូ ​នៅ​ព្រំប្រទល់​ខាងជើង​របស់​ពួកគេ​ទៅនឹង​ពួកសុងនូ ដូច​ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ក្រិច​-​រ៉ូម៉ាំង​បាន​ហៅពួក ប៉ាណូអាវ៉ា ហ៊ុន និង ​ជនជាតិ​ហុងគ្រី ​ថាជាពួក « ​ស៊ី​ធៀ ​»​។ ការ​លើក​ឡើង​បែប​នេះ​គឺ​ជា​ការសម្គាល់ភូមិសាស្រ្ត​ទូទៅ ដែល​បង្កប់​ន័យ​ពី​ដើម​កំណើត​ភូមិសាស្ត្រ​ស្រដៀង​គ្នា និង​របៀប​រស់​នៅ​បែប​ពនេចរ ប៉ុន្តែ​មិន​ជាប់​ពាក់ព័ន្ធ​ផ្ទាល់​ឡើយ។ [៣៦] [ ទំព័រ ត្រូវការ ]

ជាផ្នែកមួយនៃ ខាហ្គាណេត រូរ៉ាន ដែលជានគរចម្រុះសាសន៍ ជនជាតិទួគ រស់នៅជាច្រើនជំនាន់នៅភាគខាងជើងនៃ ភ្នំអាល់តៃ ជាកន្លែងដែលពួកគេ "ធ្វើការលើលោហៈធាតុសម្រាប់ពួករូរ៉ាន" ។ [៣៧] យោងតាម លោក Denis Sinor ការឡើងកាន់អំណាចនៃត្រកូលអាស៊ីណា តំណាងឱ្យ 'បដិវត្តខាងក្នុង' នៅក្នុង ខាហ្គាណេត រូរ៉ាន ជាជាងការធ្វើសញ្ជ័យខាងក្រៅ។ [៣៨]

យោងតាមលោក Charles Holcombe ប្រជាជនទួគដំបូងមានភាពខុសប្លែកគ្នា ហើយឈ្មោះជាច្រើនរបស់មេដឹកនាំទួគ រួមទាំងស្ថាបនិកទាំងពីរ មិនមានលក្ខណៈទួគសូម្បីតែបន្តិច។ [៣៩] នេះត្រូវបានគាំទ្រដោយភស្តុតាងពី សិលាចារឹកអូខុន ដែលរួមមាន មេពាក្យមិនមែនជាភាសាទួគមួយចំនួន ដែលអាចជាតំណាងឱ្យភាសា អ៊ូរ៉ាល់ ឬ យេនីស៊ា ។ [៣៦] [៤០] Peter Benjamin Golden ចង្អុលបង្ហាញថា khaghans នៃ Turkic Khaganate, Ashina ដែលមានដើមកំណើតមិនច្បាស់លាស់បានទទួលយកឋានៈ អ៊ីរ៉ង់ និង Tokharian (ឬមិនមែន Altaic ) ។ [១៤] អ្នកជំនាញខាងទួរគីអាល្លឺម៉ង់ W.-E. Scharlapp ចង្អុល​បង្ហាញ​ថា ពាក្យ​សាមញ្ញ​ជា​ច្រើន​នៅ​ក្នុង​តួគី​គឺ​ជា ​ភាសា​អ៊ីរ៉ង់ ​ដើម​កំណើត។ [៤១] ភាសាអ្វីក៏ដោយដែល Ashina អាចនិយាយដើមដំបូង ពួកគេ និងអ្នកដែលពួកគេបានគ្រប់គ្រងទាំងអស់នឹងនិយាយ Turkic ក្នុងគ្រាមភាសាផ្សេងៗគ្នា និងបង្កើតក្នុងន័យទូលំទូលាយដែលជាវប្បធម៌ទូទៅ។ [១៤] [៤២]

ការពង្រីកខ្លួន

កែប្រែ
𐱅𐰇𐰼𐰜:𐰉𐰆𐰑𐰣

ទួរុគ បូឌុន

 
គំនូរលើថ្មបង្ហាញពីប្រជាជនហ្គោទួគនៅប្រទេសម៉ុងហ្គោលី

បច្ចុប្បន្ន (ពីស.វទី៦ទៅ៨)[១]

ចំនួនប្រជាជនសរុប
ជាបុព្វបុរសនៃប្រជាជនទួគមួយចំនួន
តំបន់ដែលមានប្រជាជនរស់នៅច្រើន
អាស៊ីកណ្តាល និង អាស៊ីខាងកើត
ភាសា
ទួគចាស់[៤៣]
សាសនា
តេងគ្រី
ជាតិពន្ធដែលពាក់ព័ន្ធ
ទួហ្គេស, តូគុស អូហ្គុស, យើនីសី កៀហ្គី, សឺយ៉ានតួ, សាតួ[៤៤]

ទោះបីជា ខាហ្កាន់ណេតហ្គោទួគ ធ្លាប់បានផ្តល់ការគាំទ្រដល់រាជវង្សថាងនៅដើមដំបូងនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលកំឡុងការដួលរលំនៃ រាជវង្សស្វី ក៏ដោយ ជម្លោះរវាងពួកហ្គោទួគ និងថាង ទីបំផុតបានផ្ទុះឡើងនៅពេលដែលនគរថាងកំពុងបង្រួបបង្រួម ប្រទេសចិនជាបណ្តើរៗ ។ ពួកហ្គោទួគ បានចាប់ផ្តើមវាយលុក និងវាយឆ្មក់ព្រំដែនភាគខាងជើងនៃចក្រភពថាង ហើយបានលើកទ័ពសំខាន់របស់ពួកគេចំនួន ១០០ ០០០ នាក់ទៅកាន់ ទីក្រុងឆាងអាន ដែលជារាជធានីនៃចក្រភព ។ អធិរាជតៃសុង នៃ ថាង ថ្វីបើធនធានមានកម្រិត បានវាយបកឲ្យពួកហ្គោទួគដកថយទៅវិញ។ ក្រោយមកអធិរាជតៃសុង បានបញ្ជូនកងទ័ពរបស់ទ្រង់ទៅម៉ុងហ្គោលី ហើយបានកម្ចាត់កម្លាំងសំខាន់នៃកងទ័ពហ្គោទួគនៅក្នុង សមរភូមិយិនសាន បួនឆ្នាំក្រោយមក ហើយបានចាប់យក អ៊ីលីគ ខាហ្កាន់ នៅឆ្នាំ ៦៣០នៃគ.ស.។ [៤៥] ជាមួយនឹងការចុះចូលនៃកុលសម្ព័ន្ធទួគី ថាងបានដណ្តើមយក ខ្ពង់រាបម៉ុងហ្គោលី ។ ចាប់​ពី​ពេល​នោះ​មក ពួក​ទួគ​ខាង​កើត​ត្រូវ​បាន​ចាប់បញ្ជូល​ទៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។ [៤៥]

ការធ្វើសញ្ជ័យដោយពួកថាង

កែប្រែ

ទោះបីជា ខាហ្កាន់ណេតហ្គោទួគ ធ្លាប់បានផ្តល់ការគាំទ្រដល់រាជវង្សថាងនៅដើមដំបូងនៃសង្រ្គាមស៊ីវិលកំឡុងការដួលរលំនៃ រាជវង្សស្វី ក៏ដោយ ជម្លោះរវាងពួកហ្គោទួគ និងថាង ទីបំផុតបានផ្ទុះឡើងនៅពេលដែលនគរថាងកំពុងបង្រួបបង្រួម ប្រទេសចិនជាបណ្តើរៗ ។ ពួកហ្គោទួគ បានចាប់ផ្តើមវាយលុក និងវាយឆ្មក់ព្រំដែនភាគខាងជើងនៃចក្រភពថាង ហើយបានលើកទ័ពសំខាន់របស់ពួកគេចំនួន ១០០ ០០០ នាក់ទៅកាន់ ទីក្រុងឆាងអាន ដែលជារាជធានីនៃចក្រភព ។ អធិរាជតៃសុង នៃ ថាង ថ្វីបើធនធានមានកម្រិត បានវាយបកឲ្យពួកហ្គោទួគដកថយទៅវិញ។ ក្រោយមកអធិរាជតៃសុង បានបញ្ជូនកងទ័ពរបស់ទ្រង់ទៅម៉ុងហ្គោលី ហើយបានកម្ចាត់កម្លាំងសំខាន់នៃកងទ័ពហ្គោទួគនៅក្នុង សមរភូមិយិនសាន បួនឆ្នាំក្រោយមក ហើយបានចាប់យក អ៊ីលីគ ខាហ្កាន់ នៅឆ្នាំ ៦៣០នៃគ.ស.។ [៤៥] ជាមួយនឹងការចុះចូលនៃកុលសម្ព័ន្ធទួគី ថាងបានដណ្តើមយក ខ្ពង់រាបម៉ុងហ្គោលី ។ ចាប់​ពី​ពេល​នោះ​មក ពួក​ទួគ​ខាង​កើត​ត្រូវ​បាន​ចាប់បញ្ជូល​ទៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ចិន។ [៤៥]

បន្ទាប់ពីការជជែកដេញដោលគ្នាយ៉ាងខ្លាំងក្លា អធិរាជតៃសុង បានសម្រេចចិត្តលើកលែងទោសដល់ពួកអភិជនហ្គោទួគ ហើយបានផ្តល់ឱ្យពួកគេនូវមុខតំណែងជាឆ្មាំអធិរាជ។ [៤៦] ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ សំណើនេះត្រូវបានបញ្ចប់ដោយផែនការសម្រាប់ការធ្វើឃាតព្រះចៅអធិរាជ។ នៅថ្ងៃទី១៩ ខែឧសភា ឆ្នាំ៦៣៩ [៤៧] អាស៊ីណា ជីសេស្វាយ និងកុលសម្ព័ន្ធរបស់គាត់បានវាយប្រហារដោយផ្ទាល់ទៅលើអធិរាជតៃសុងនៃថាង នៅវិមានជីឆេង (, នៅ ស្រុកលីនយូ បាវជី ខេត្តសានស៊ី នាពេលបច្ចុប្បន្ន) ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ពួកគេមិនបានសម្រេចជោគជ័យ ហើយរត់ទៅភាគខាងជើង ប៉ុន្តែត្រូវបានអ្នកដេញតាមចាប់បាននៅជិត ទន្លេវុី ហើយត្រូវបានសម្លាប់ចោល។ អាស៊ីណា ហេស៊ានហ្គូ ត្រូវបាននិរទេសទៅ លីងពាវ ។ [៤៨] បន្ទាប់ពីការវាយឆ្មក់មិនបានសម្រេចរបស់ អាស៊ីណា ហេស៊ានហ្គូអាស៊ីណា ហេស៊ានហ្គូ នៅថ្ងៃទី១៣ ខែសីហា ឆ្នាំ៦៣៩ [៤៩] អធិរាជតៃសុង បានដំឡើង ឈីលីប៊ី ខាន់ ហើយបានបញ្ជាឱ្យប្រជាជនទួគីដែលបានតាំងទីលំនៅឲ្យទៅតាមគាត់ភាគខាងជើងនៃ ទន្លេលឿង ដើម្បីតាំងលំនៅរវាង មហាកំផែងនៃប្រទេសចិន និង វាលខ្សាច់កូប៊ី ។ [៥០] ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ មេទ័ពហ្គោទួគជាច្រើននៅតែស្មោះត្រង់ក្នុងការបម្រើចក្រភពថាង។

 
បំណែកក្បាលនៃ គូល ទីហ្គីន (៦៨៤-៧៣១) ត្រូវបានរកឃើញនៅ ខាសាត ខេត្ត អាខានហ្គៃ ជ្រលង ទន្លេអូរខុន ។ មានទីតាំងនៅ សារមន្ទីរជាតិម៉ុងហ្គោលី ។

ការងើបឡើងវិញ

កែប្រែ

នៅឆ្នាំ៦៧៩ អាស៊ីដ វិនហ្វូ និង អាស៊ីដ ហ្វឹងជី ដែលជាមេដឹកនាំទួគនៃ អាណាព្យាបាលចាន់យូ (單于大都護府) បានប្រកាស អាស៊ីណា នីស៊ូហ្វូ ជាខាហ្កាន់ ហើយបានបះបោរប្រឆាំងនឹងរាជវង្សថាង។ [៥១] នៅឆ្នាំ៦៨០ បុី ស៊ីនជាន បានកម្ចាត់ អាស៊ីណា នីស៊ូហ្វូ និងកងទ័ពរបស់គាត់។ អាស៊ីណា នីស៊ូហ្វូ ត្រូវបានសម្លាប់ដោយបក្សពួករបស់ខ្លួន។ [៥១] អាស៊ីដ វិនហ្វូ បានធ្វើឱ្យ អាស៊ីណា ហ៊្វូនាន ក្លាយជា ខាហ្កាន់ ហើយបានបះបោរម្តងទៀតប្រឆាំងនឹងរាជវង្សថាង។ [៥១] អាស៊ីដ វិនហ្វូ និង អាស៊ីណា ហ៊្វូនាន បានចុះចាញ់នឹង បុី ស៊ីនជាន ។ នៅថ្ងៃទី៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ៦៨១ [៥២] ជនជាតិហ្គោទួគ ៥៤នាក់ ក្នុងនោះមានអាស៊ីដ វិនហ្វូ និងអាស៊ីណា ហ៊្វូនាន ត្រូវបានប្រហារជីវិតជាសាធារណៈនៅផ្សារភាគខាងកើតនៃ ទីក្រុងឆាងអាន ។ [៥១] នៅឆ្នាំ៦៨២ អ៊ីទែរីស ខាហ្កាន់ និង តូនីយូគុគ បានបះបោរនិងកាន់កាប់ ប្រាសាទហ៊ីសា (ភាគពាយព្យនៃ ហូហូត បច្ចុប្បន្ន ម៉ុងហ្គោលីខាងក្នុង ) ជាមួយនឹងបក្សពួកសេសសល់របស់ អាស៊ីណា ហ្វ៊ូនាន ។ [៥៣] ខាហ្កាន់ណេតហ្គោទួគ ដែលបានស្ដារឡើងវិញ បានធ្វើអន្តរាគមន៍ក្នុងសង្គ្រាមរវាងកុលសម្ព័ន្ធថាង និងគីតាន។ [៥៤] ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ បន្ទាប់ពីការស្លាប់របស់ប៊ីល ខាហ្កាន់ ជនជាតិហ្គោទួគ មិនអាចគ្រប់គ្រងកុលសម្ព័ន្ធទួគ ផ្សេងទៀតនៅក្នុងវាលស្មៅបានទេ។ នៅឆ្នាំ៧៤៤ សម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយរាជវង្សថាង ខាហ្កាន់ណេត អ៊ុយហ្គ័រ បានកម្ចាត់ ខាហ្កាន់ណេត ហ្គោទួគ ចុងក្រោយហើយបានគ្រប់គ្រងខ្ពង់រាបម៉ុងហ្គោលី។ [៥៥]

អ្នកគ្រប់គ្រង

កែប្រែ

កុលសម្ព័ន្ធអាស៊ីណា នៃហ្គោទួគ បានគ្រប់គ្រង ខាហ្កាន់ណេតទួគទីមួយ ដែលបន្ទាប់មកបានបំបែកទៅជា ខាហ្កាន់ណេតទួគខាងកើត និង ខាហ្កាន់ណេតទួគខាងលិច ហើយក្រោយមកទៀតគឺ ខាហ្កាន់ណេតទួគទីពីរ ដែលគ្រប់គ្រងភាគច្រើននៃអាស៊ីកណ្តាល និងខ្ពង់រាបម៉ុងហ្គោលី នៅចន្លោះឆ្នាំ ៥៥២ និង៧៤៥។ អ្នកគ្រប់គ្រងត្រូវបានគេដាក់ឈ្មោះថា " ខាហ្កាន់ " (កាហ្គាន់) ។

សាសនា

កែប្រែ

សាសនារបស់ពួកគេគឺពហុនិយម។ ព្រះដ៏អស្ចារ្យគឺជាមេឃ តេងគ្រី ដែលបានចែកចាយដំណើរជីវិតសម្រាប់ដំណើរជីវិត (qut) និងសំណាង (ulug) ហើយមើលលើលំដាប់លោកធាតុនិងសណ្តាប់ធ្នាប់នយោបាយនិងសង្គម។ មនុស្ស​ម្នា​បាន​បួងសួង​ដល់​ទ្រង់ ហើយ​បូជា​ដល់​ទ្រង់ ដោយ​និយម​បូជា​សេះ​ស។ អ្នកគ្រប់គ្រងដែលមកពីទ្រង់ ហើយទទួលបានសិទ្ធិអំណាចពីទ្រង់ ត្រូវបានលើកនៅលើកៅបាំដើម្បីជួបទ្រង់។ តេងគ្រី បានចេញក្រឹត្យ នាំយកសម្ពាធមកលើមនុស្ស និងអនុវត្តការដាក់ទណ្ឌកម្មជាធរមាន ជាញឹកញាប់ដោយការវាយជនល្មើសដោយរន្ទះ។ អំណាចបន្ទាប់បន្សំជាច្រើន - ជួនកាលត្រូវបានគេហៅថាជាអាទិទេព ជួនកាលវិញ្ញាណ ឬនិយាយសាមញ្ញថាពិសិដ្ឋ ហើយស្ទើរតែតែងតែភ្ជាប់ជាមួយតេងគ្រី - គឺផែនដី ភ្នំ ទឹក ទឹកហូរ និងទន្លេ។ ម្ចាស់/អ្នកកាន់កាប់វត្ថុទាំងអស់ ជាពិសេសទឹកដី និងទឹកនៃប្រទេសជាតិ។ ដើមឈើ អ័ក្សលោកធាតុ និងប្រភពនៃជីវិត ភ្លើង និមិត្តសញ្ញានៃគ្រួសារនិង វិញ្ញាណពិសេសនៃគ្រូវេទមន្ត ផ្កាយ ជាពិសេសព្រះអាទិត្យ និងព្រះច័ន្ទ ផ្កាយ Pleiades និង Venus ដែលរូបភាពប្រែប្រួលតាមពេលវេលា។ អ៊ូម៉ាយ ជាមាតាទេពធីតាដែលមិនមានអ្វីក្រៅពីសុក ចំណុចចាប់ផ្តើម និងគ្រោងទ្វារ លក្ខណៈបុគ្គលនៃពេលវេលា ផ្លូវ សេចក្តីប្រាថ្នា ។ល។ វីរបុរស និងបុព្វបុរស បង្កប់នៅក្នុងផ្ទាំងបដា បន្ទះដែលមានសិលាចារឹក និងរូបព្រះ។ និង​វិញ្ញាណ​ត្រាច់ចរ ឬ​តាំង​នៅ​ក្នុង​បិណ្ឌបាត ឬ​ក្នុង​វត្ថុ​បរិសុទ្ធ​គ្រប់​ប្រភេទ។ ថាមពលទាំងនេះ និងកម្លាំងផ្សេងទៀតមានកម្លាំងមិនស្មើគ្នាដែលកើនឡើងនៅពេលដែលវត្ថុប្រមូលផ្តុំ ដូចជាដើមឈើបង្កើតជាព្រៃ ថ្មបង្កើតជាផ្ទាំងថ្ម ព្រួញបង្កើតជាស្រោមព្រួញ និងតំណក់ទឹកបង្កើតជាបឹង។ [៥៦]

សេនេទិច

កែប្រែ
 
មនុស្សទួគម្នាក់ (កណ្តាល) កាន់ទុក្ខ ព្រះពុទ្ធ ដែលហ៊ុំព័ទ្ធដោយពួក តូចារា ។ គុហា គីហ្សីល មីងហ្គី គុហាម៉ាយ៉ា ៥៥០-៦០០ គ.ស. [៥៧] [៥៨]

ការសិក្សាហ្សែនដែលត្រូវបានបោះពុម្ពផ្សាយនៅក្នុង Nature ក្នុងខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៨ បានពិនិត្យអដ្ឋិធាតុរបស់ឥស្សរជនទាហានទួគបួននាក់ដែលត្រូវបានកប់នៅចន្លោះឆ្នាំ ៣០០ គ.ស និង ៧០០ គ.ស.។ [៥៩] ៥០% នៃសំណាក Y-DNA ជាកម្មសិទ្ធិរបស់ ក្រុម haplogroup R1 នៃអឺរ៉ាស៊ីខាងលិច ខណៈដែល ៥០% ទៀតជាកម្មសិទ្ធិរបស់ក្រុម haplogroups Q និង O ។ [៥៩] សំណាកដែលស្រង់ចេញនៃ mtDNA ជាកម្មសិទ្ធិរបស់ haplogroups នៃអឺរ៉ាស៊ីខាងកើត C4b1, A14 និង A15c ខណៈដែលសំណាកមួយបានផ្ទុកក្រុម H2a នៃអឺរ៉ាស៊ីខាងលិច។ [៥៩] អ្នក​និពន្ធ​បាន​លើកឡើង​ថា ប្រជាជន​ពនេចរ​នៅ​អាស៊ី​កណ្តាល​អាច​ត្រូវ​បាន​ធ្វើឲ្យទៅជាទួគ ដែល​ចាប់​យក​ដោយ​ក្រុម​ឥស្សរជន​ភាគ​តិច​អាស៊ី​បូព៌ា ដែល​ជា​លទ្ធផល​មាន​ការ​កើន​ឡើង​តិចតួច ប៉ុន្តែ​អាច​រក​ឃើញ​បាន​ក្នុង​ពូជពង្ស​អាស៊ី​បូព៌ា។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកនិពន្ធទាំងនេះក៏បានរកឃើញថា បុគ្គលសម័យទួគមានភាពចម្រុះហ្សែនយ៉ាងខ្លាំង ដោយបុគ្គលខ្លះមានដើមកំណើតនៅអឺរ៉ុបខាងលិចទាំងស្រុង។ ដើម្បីពន្យល់ពីភាពចម្រុះនៃពូជពង្សនេះ ពួកគេស្នើថាមានពួកអឺរ៉ាស៊ីខាងលិចដែលចូលមកផងដែរ ផ្លាស់ទីទៅខាងកើតនៅលើវាលស្មៅអឺរ៉ាស៊ីក្នុងកំឡុងសម័យទួគ ដែលបណ្តាលឱ្យមានការលាយបញ្ចូលគ្នា។ [៦០]

ការសិក្សាឆ្នាំ២០២០ បានវិភាគទិន្នន័យហ្សែនពីសំណល់គ្រោងឆ្អឹង ពួកទួគមជ្ឈិមសម័យចំនួន៧ ពីកន្លែងបញ្ចុះសព ខាហ្កាន់ណេតទួគភាគខាងកើត ក្នុងប្រទេសម៉ុងហ្គោលី។ [៦១] អ្នកនិពន្ធបានពណ៌នាសំណាកជនជាតិទួគថាមានភាពចម្រុះខ្លាំង ដែលផ្ទុកជាមធ្យម ៤០% អ៊ឺរ៉ាសៀនខាងលិច និង ៦០% នៃពូជពង្សអឺរ៉ាស៊ីខាងកើត។ ពូជពង្សអឺរ៉ាសៀនខាងលិចនៅក្នុងពួកទួកបានរួមបញ្ចូលគ្នានូវពូជពង្ស Sarmatian -related និង BMAC ខណៈពេលដែលពូជពង្សអឺរ៉ាស៊ីខាងកើតមានទំនាក់ទំនងជាមួយ អាស៊ីបូព៌ាបុរាណ ។ អ្នកនិពន្ធក៏បានសង្កេតឃើញថាពូជពង្ស លោកខាងលិច Steppe Herder នៅក្នុងប្រទេសទួរគីត្រូវបានទទួលមរតកយ៉ាងទូលំទូលាយពីបុព្វបុរសបុរស ដែលត្រូវនឹងការកើនឡើងគួរឱ្យកត់សម្គាល់នៃក្រុម haplogroups របស់ឪពុកដូចជា R និង J ក្នុងអំឡុងពេល Türkic នៅម៉ុងហ្គោលី។ ការលាយបញ្ចូលគ្នារវាងបុព្វបុរសអឺរ៉ាស៊ីខាងកើត និងខាងលិចនៃគំរូទួរគីត្រូវបានចុះកាលបរិច្ឆេទដល់ 500 គ.ស ឬប្រហែល 8 ជំនាន់មុន។ បុរស​បីនាក់​ដែល​មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​ប្រទេស​តួកគី​បាន​ដឹក ​ក្រុម​ឪពុក​ឈ្មោះ J2a និង J1a ពីរ​នាក់​បាន​ផ្ទុក​ក្រុម Haplogroup C-F3830 និង​ម្នាក់​ទៀត​ដឹក R1a-Z93 ។ ក្រុម haplogroups មាតា ដែលត្រូវបានវិភាគត្រូវបានកំណត់ថាជា D4, D2, B4, C4, H1 និង U7 ។

ការសិក្សាឆ្នាំ២០២៣ ដែលបានចេញផ្សាយនៅក្នុង Journal of Systematics and Evolution បានវិភាគ DNA របស់ ព្រះរាជនីអាស៊ីណា (៥៥១-៥៨២) ដែលជារាជវង្សហ្គោទួគ និងជាកូនចៅនៃស្តេចខាហ្គាន់ ដំបូងគេ ដែលអដ្ឋិធាតុរបស់ទ្រង់ត្រូវបានរកឃើញនៅផ្នូរនៅ ស៊ានយ៉ាង ប្រទេសចិន ។ [៦២] អ្នកនិពន្ធបានកំណត់ថាព្រះរាជនីអាស៊ីណា ស្ថិតនៅក្នុង ក្រុម mtDNA haplogroup F1d អាស៊ីឦសាន្ត។ ប្រហែល៩៦-៩៨% នៃពូជពង្សអូតូសូម របស់ណព្រះនាងនាងមានដើមកំណើត អាស៊ីឦសាន្តបុរាណ ខណៈដែលប្រហែល ២-៤% មានដើមកំណើតអឺរ៉ាស៊ីខាងលិច ដែលបង្ហាញពីសារធាតុផ្សំពីបុរាណ និងមិនមានសារធាតុផ្សំរបស់ចិន (ទន្លេលឿង")។ លទ្ធផល​គឺ​ស្រប​នឹង ​ដើម​កំណើត​អាស៊ី​ខាង​កើត ​នៃ​រាជវង្សអាស៊ីណា និង ខាហ្កាន់ណេតហ្គោទួគ ។ [៦២] ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ពួកអាស៊ីណា មិនបានបង្ហាញពីភាពស្និទ្ធស្នាលហ្សែនជាមួយពួកទួគវាលស្មោងកណ្តាល និងដើមមជ្ឈិមសម័យទេ ដែលបង្ហាញពីកម្រិតខ្ពស់ (ប៉ុន្តែអាចផ្លាស់ប្តូរបាន) នៃពូជពង្សអឺរ៉ាស៊ីខាងលិច ដែលបង្ហាញថាមានរចនាសម្ព័ន្ធរងហ្សែននៅក្នុងចក្រភពទួគ។ ជាឧទាហរណ៍ ពូជពង្សរបស់ជនជាតិទួគនៅដើមមជ្ឈិមសម័យគឺបានមកពីអាស៊ីឦសាន្តបុរាណប្រហែល ៦២% នៃហ្សែនរបស់ពួកគេខណៈដែល ៣៨% ទៀតបានមកពីអឺរ៉ុបខាងលិច ( BMAC និង Afanasievo ) ជាមួយនឹងការលាយបញ្ចូលគ្នាកើតឡើងនៅប្រហែលឆ្នាំ ៥០០ ។

ពួកអាស៊ីណា ត្រូវបានគេរកឃើញថាចែករំលែកតំណពូជទៅនឹងអ្នកគង្វាលក្រោយយុគដែកជាតិ តុងហ្គ៊ូ និងម៉ុងហ្គោល ហើយមានហ្សែនជិតស្និទ្ធនឹងជនជាតិអាស៊ីបូព៌ា ខណៈពេលដែលមានទំនាក់ទំនងមិនដូចគ្នាទៅនឹងក្រុមនិយាយភាសាទួគីផ្សេងៗនៅអាស៊ីកណ្តាល ដែលបង្ហាញពីភាពខុសគ្នានៃហ្សែន និងប្រភពជាច្រើននៃប្រភពប្រជាជនចក្រភពទួគ។ នេះបង្ហាញថាពូជពង្សពួកអាស៊ីណា មានការរួមចំណែកគ្របដណ្តប់លើអ្នកនិយាយភាសាម៉ុងហ្គោលី និងទុងហ្គីស ប៉ុន្តែការរួមចំណែកមានកម្រិតលើប្រជាជនដែលនិយាយភាសាទួគី។ យោងតាមអ្នកនិពន្ធ ការរកឃើញទាំងនេះ "ជាថ្មីម្តងទៀតធ្វើឱ្យមានសុពលភាពគំរូនៃការសាយភាយវប្បធម៌លើគំរូនៃការសាយភាយ demic សម្រាប់ការរីករាលដាលនៃភាសាទួគី" និងបដិសេធ "ប្រភពដើមនៃអឺរ៉ាស៊ីខាងលិច និងសម្មតិកម្មនៃប្រភពដើមច្រើន" នៅក្នុងការពេញចិត្តនៃប្រភពដើមអាស៊ីបូព៌ាសម្រាប់គ្រួសាររាជវង្សពួកអាស៊ីណា។ [៦៣]

ឯកសារយោង

កែប្រែ
  1. ↑ ១,០ ១,១ ១,២ Altınkılıç, Arzu Emel (2020). "Göktürk giyim kuşamının plastik sanatlarda değerlendirilmesi" (PDF). Journal of Social and Humanities Sciences Research: 1101–1110. Archived (PDF) from the original on 2020-10-24.
  2. ↑ Lloyd, Keith (10 June 2020).
  3. ↑ Xiu Ouyang, (1073), Historical Records of the Five Dynasties, p. 39
  4. ↑ Lloyd, Keith (10 June 2020).
  5. ↑ Xiu Ouyang, (1073), Historical Records of the Five Dynasties, p. 39
  6. ↑ Mierse, William E. (1 December 2022) (ជាen). Artifacts from the Ancient Silk Road. ABC-CLIO. p. 126. ល.ស.ប.អ. 978-1-4408-5829-1. https://books.google.com/books?id=WQuXEAAAQBAJ&pg=PA126. 
  7. ↑ (Bŭlgarska akademii︠a︡ na naukite.
  8. ↑ Faruk Sümer, Oghuzes (Turkmens): History, Tribal organization, Sagas, Turkish World Research Foundation, 1992, p. 16)
  9. ↑ ៩,០ ៩,១ Golden 2011, p. 20.
  10. ↑ Golden 2018, p. 292.
  11. ↑ ១១,០ ១១,១ ១១,២ Li Yanshou (李延寿), History of the Northern Dynasties, Vol. 99. (in Chinese)
  12. ↑ Golden, Peter B.. "Türks and Iranians: Aspects of Türk and Khazaro-Iranian Interaction". Turcologica (105).
  13. ↑ Wink 64.
  14. ↑ ១៤,០ ១៤,១ ១៤,២ Golden 1992. Cite error: Invalid <ref> tag; name "FOOTNOTEGolden1992" defined multiple times with different content
  15. ↑ Findley 2004.
  16. ↑ American Heritage Dictionary (2000). "The American Heritage Dictionary of the English Language: Fourth Edition – "Turk"". bartleby.com. Archived from the original on 2007-01-16. Retrieved 2006-12-07. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  17. ↑ An Etymological Dictionary of Pre-13th Century Turkish. Oxford. 1972. pp. 542–543. ល.ស.ប.អ. 0-19-864112-5. 
  18. ↑ Lee, Joo-Yup (2018). "Some remarks on the Turkicisation of the Mongols in post-Mongol Central Asia and the Qipchaq Steppe". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 71 (2): 128–129. ISSN 0001-6446. DOI:10.1556/062.2018.71.2.1.
  19. ↑ Lee, Joo-Yup; Kuang, Shuntu (18 October 2017).
  20. ↑ Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors, Page 34
  21. ↑ Konstantinov, Nikita; Soenov, Vasilii; Черемисин, Дмитрий. "BATTLE AND HUNTING SCENES IN TURKIC ROCK ART OF THE EARLY MIDDLE AGES IN ALTAI".
  22. ↑ (ជាen) History of Central Asia, The: 4-volume set. 18 April 2018. p. 228. ល.ស.ប.អ. 978-1-83860-868-2. https://books.google.com/books?id=DhiWDwAAQBAJ&pg=RA1-PA228. 
  23. ↑ Yatsenko, Sergey A. (August 2009). "Early Turks: Male Costume in the Chinese Art". Transoxiana 14.
  24. ↑ 永和七年 (太延五年) 九月丙戌 Academia Sinica (in Chinese) Archived 2013-10-16 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
  25. ↑ ២៥,០ ២៥,១ Christian 1998.
  26. ↑ New Book of Tang, vol.
  27. ↑ Xu Elina-Qian, Historical Development of the Pre-Dynastic Khitan, University of Helsinki, 2005
  28. ↑ ២៨,០ ២៨,១ Golden 2018.
  29. ↑ Harmatta, János, (1999), "A türkök eredetmondája", Magyar Nyelv, vol.
  30. ↑ Vásáry, István (2007) Eski İç Asya Tarihi p. 99-100, cited Golden (2018), "The Ethnogonic Tales of the Türks", p. 300
  31. ↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Zhou50
  32. ↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Sui84
  33. ↑ Interpreters in Early Imperial China. 2011. p. 48. ល.ស.ប.អ. 978-90-272-2444-6. 
  34. ↑ Dingling, Gaoju and Tiele. 1988. pp. 39–41. ល.ស.ប.អ. 7-208-00110-3. 
  35. ↑ Lee, Joo-Yup; Kuang, Shuntu (18 October 2017).
  36. ↑ ៣៦,០ ៣៦,១ Sinor 1990. Cite error: Invalid <ref> tag; name "FOOTNOTESinor1990" defined multiple times with different content
  37. ↑ Sima Guang, Zizhi Tongjian, Vol. 159. (in Chinese)
  38. ↑ Sinor 1990, p. 295.
  39. ↑ Holcombe 2001, p. 114.
  40. ↑ Vovin, Alexander.
  41. ↑ Scharlipp, Wolfgang-Ekkehard (1992). Die frühen Türken in Zentralasien. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. p. 18. ល.ស.ប.អ. 3-534-11689-5. "(...) Über die Ethnogenese dieses Stammes ist viel gerätselt worden. Auffallend ist, dass viele zentrale Begriffe iranischen Ursprungs sind. Dies betrifft fast alle Titel (...). Einige Gelehrte wollen auch die Eigenbezeichnung türk auf einen iranischen Ursprung zurückführen und ihn mit dem Wort "Turan", der persischen Bezeichnung für das Land jeneseits des Oxus, in Verbindung bringen." 
  42. ↑ Lev Gumilyov, (1967), Drevnie Turki (Ancient Turks), p. 22-25
  43. ↑ Lloyd, Keith (10 June 2020).
  44. ↑ Xiu Ouyang, (1073), Historical Records of the Five Dynasties, p. 39
  45. ↑ ៤៥,០ ៤៥,១ ៤៥,២ ៤៥,៣ Old book of Tang 舊唐書 Vol.2 & Vol. 67. 945. 
  46. ↑ Old Book of Tang 舊唐書 Vol.2 & Vol.194. 945. 
  47. ↑ 貞觀十三年 四月戊寅 Academia Sinica Archived 2010-05-22 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in Chinese)
  48. ↑ Sima Guang, Zizhi Tongjian, Vol. 195. (in Chinese)
  49. ↑ 貞觀十三年 七月庚戌 Academia Sinica Archived 2010-05-22 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in Chinese)
  50. ↑ Ouyang Xiu et al., New Book of Tang, Vol.
  51. ↑ ៥១,០ ៥១,១ ៥១,២ ៥១,៣ Sima Guang, Zizhi Tongjian, Vol. 202 (in Chinese)
  52. ↑ 開耀元年 十月乙酉 Academia Sinica Archived 2010-05-22 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in Chinese)
  53. ↑ Sima Guang, Zizhi Tongjian, Vol. 203 (in Chinese)
  54. ↑ Old Book of Tang 舊唐書 Vol. 6 & Vol.194. 945. 
  55. ↑ Old Book of Tang 舊唐書 Vol.103，Vol.194 & Vol.195. 945. 
  56. ↑ Asian Mythologies by Yves Bonnefoy, Page 315
  57. ↑ Yatsenko, Sergey A. (2009). "Early Turks: Male Costume in the Chinese Art Second half of the 6th – first half of the 8th cc. (Images of 'Others')". Transoxiana 14.
  58. ↑ Altbuddhistische Kultstätten Chinesisch Turkistan. 1912. p. 180. https://archive.org/details/AltbuddhistischeKultstattenChinesischTurkistan1912/page/n92/mode/1up. 
  59. ↑ ៥៩,០ ៥៩,១ ៥៩,២ Damgaard et al. 2018.
  60. ↑ Damgaard, Peter de Barros (2018). "137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes". Nature 557 (7705): 369–374. ISSN 0028-0836. DOI:10.1038/s41586-018-0094-2.
  61. ↑ Jeong, Choongwon (12 November 2020). "A Dynamic 6,000-Year Genetic History of Eurasia's Eastern Steppe". Cell 183 (4): 890–904.e29. ISSN 0092-8674. DOI:10.1016/j.cell.2020.10.015.
  62. ↑ ៦២,០ ៦២,១ Yang, Xiao-Min (17 January 2023). "Ancient genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate". Journal of Systematics and Evolution 61 (6): 1056–1064. ISSN 1674-4918. DOI:10.1111/jse.12938.
  63. ↑ Meng, Hailiang. "Ancient Genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate". Journal of Systematics and Evolution.
បានពី "https://km.wikipedia.org/w/index.php?title=ហ្គោទួគ&oldid=307013"