ព្រះរាជាណាចក្រវៀងច័ន្ទន៍
ព្រះរាជាណាចក្រវៀងចន្ទន៍ ត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ១៧០៧ ដែលជាលទ្ធផលនៃការបំបែក ព្រះរាជាណាចក្រឡានឆាង ។ រាជាណាចក្រនេះជាចំណុះរបស់ភូមាចាប់ពីឆ្នាំ១៧៦៥ ដល់ឆ្នាំ១៨២៤។ [១] បន្ទាប់មកបានក្លាយជាចំណុះ សៀម រហូតដល់ឆ្នាំ១៨២៨ នៅពេលដែលត្រូវបានវាយគ្រប់គ្រងដោយសៀម។
ប្រវត្តិសាស្ត្រ កែប្រែ
នៅឆ្នាំ១៧៧៩ ក្រោមរជ្ជកាលព្រះបាទសេដ្ឋាធិរ័ត្នទី២ នៃនគរឡានឆាង, គីតសារ័ត្ន ដែលជារជ្ជទាយាទនៃស្តេច សុរិយាវង្សា បានប្រកាសបំបែកខ្លួននៅ ទីក្រុងហ្លួងព្រះបាង ។ ទ្រង់បានលើកទ័ពទៅក្រុងវៀងចន្ទន៍ ដើម្បីវាយលុកព្រះបាទសេដ្ឋាធិរ័ត្ន។ ព្រះបាទសេដ្ឋាធិរ័ត្នទី២ បានបែរទៅសុំជំនួយក្រុងអយុធ្យា។ កងទ័ពសៀមបានជួយការពារក្រុងវៀងច័ន្ទ ប៉ុន្តែមិនអាចបញ្ឈប់ គីតសារ័ត្នដើម្បីបង្កើតនគររបស់ខ្លួនបានទេ។ គីតសារ័ត្ន បានគ្រងរាជ្យនៅឆ្នាំ១៧០៧ ដោយបានបង្កើតព្រះរាជាណាចក្រហ្លួងព្រះបាង ធ្វើឲ្យនគរឡានឆាងក្លាយទៅជាព្រះរាជាណាចក្រវៀងចន្ទន៍។ រាជាណាចក្រ ចំប៉ាសាក់ និង មឿងភួន ក៏បានបំបែករដ្ឋក្នុងកំឡុងឆ្នាំបន្តបន្ទាប់។
នៅឆ្នាំ១៧៧៣ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ត្រូវបានវាយប្រហារដោយកងកម្លាំងហ្លួងព្រះបាង។ ព្រះបាទ អង្គប៊ុន បានទាក់ទង រាជវង្សគន់បោង សុំជំនួយ ដោយបានប្រែក្លាយនគរវៀងចន្ទន៍ទៅជាចំណុះស្តេចភូមា។ ទង្វើនេះធ្វើឲ្យរាជការក្រុងធនបុរីខឹងសម្បារជាខ្លាំង។ បន្ទាប់ពី សង្គ្រាមភូមា-សៀមឆ្នាំ ១៧៧៥-៧៦ ព្រះបាទ តាក់ស៊ីន បានបញ្ជូនឧត្តមសេនីយ ប្រាយ៉ាចក្រី (ស្តេចរា មាទី១) ឱ្យវាយលុកទីក្រុងវៀងចន្ទន៍។ នៅឆ្នាំ១៧៧៩ កងទ័ពសៀមបានដុតបំផ្លាញទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ ហើយទីក្រុងនេះត្រូវបានសៀមលួចប្លន់ជាមួយនឹងប្រតិមាព្រះពុទ្ធរូបសំខាន់ៗជាច្រើន រួមទាំង ព្រះពុទ្ធព្រះកែវមរកត ផងដែរ ដែលត្រូវបាននាំយកទៅក្រុងធនបុរី ។ ព្រះបាទអង្គប៊ុន សម្រេចចុះចូលនឹងសៀម ហើយនគរវៀងចន្ទន៍ បានក្លាយជារដ្ឋចំណុះរបស់សៀម។ ស្តេចអង្គប៊ុន បានបះបោរប្រឆាំងសៀមម្ដងទៀត។ នៅឆ្នាំ១៧៨១ ទ្រងត្រូវសៀមចាប់បាន និងប្រហារជីវិតចោល។
សៀមបានលើក ព្រះនន្ទាសេន ជាបុត្ររបស់អង្គប៊ុន ឲ្យគ្រងរាជ្យបន្ត។ នៅឆ្នាំ១៧៩១ នន្ទាសេនបានបញ្ចុះបញ្ចូលស្តេចរាមាទី១ ថានគរហ្លួងព្រះបាងកំពុងរៀបចំផែនការបះបោរប្រឆាំងនឹងសៀមដោយសម្ងាត់។ ទ្រង់ត្រូវបានសៀមអនុញ្ញាតឱ្យវាយលុកហ្លួងព្រះបាង ហើយដណ្តើមបានទីក្រុងនៅឆ្នាំ១៧៩២។
នៅឆ្នាំ១៧៩១ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ត្រូវបានឈ្លានពានដោយ រាជវង្ស តៃ សឺន របស់វៀតណាម ដើម្បីកំចាត់ពួកអ្នកស្មោះស្ម័គ្រនឹង រាជវង្សឡេ ហើយស្តេចនន្ទាសេនត្រូវភៀសព្រះកាយទៅប្រទេសសៀម។ ទីបំផុតទ្រង់បានចរចារសម្របសម្រួលជាមួយរាជវង្សតៃសឺន។ នៅឆ្នាំ១៧៩៥ ស្តេចនន្ទាសេនត្រូវបានចោទប្រកាន់ថា បានរៀបចំការបះបោរជាមួយចៅហ្វាយខេត្តនគរភ្នំដែលជាជនជាតិឡាវ។ ទ្រង់ត្រូវបានគេទម្លាក់រាជ្យហើយបញ្ជូនទៅទីក្រុងបាងកក។ អនុជរបស់ព្រះអង្គ ព្រះអង្គម្ចាស់ ឥន្ទ្រវង្ស បានឡើងគ្រងរាជ្យបន្ត។
ស្តេចឥន្ទ្រវង្ស សោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ១៨០៤ អនុជរបស់ព្រះអង្គ អនុវង្ស បានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីព្រះអង្គជាមហាក្សត្រក្រុងវៀងចន្ទន៍។ អនុវង្សបានរៀបចំទ័ពដើម្បី បះបោរប្រឆាំងនឹងសៀម ។ នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨២៦ អនុវង្ សបានបញ្ជូនទ័ព ១០ ០០០នាក់ទៅកាន់ក្រុងនានានៃតំបន់ ខ្ពង់រាបកូរ៉ាត ។ ទ្រង់បានវាយយក នគររាជសីមា ក្នុងខែមករា ប៉ុន្តែសៀមបានរៀបចំការវាយបកដ៏ធំមួយយ៉ាងឆាប់រហ័ស។ នៅឆ្នាំ១៨២៧ ទីក្រុងវៀងច័ន្ទត្រូវបានវាយកម្ទេចជាលើកទីពីរដោយកងទ័ពសៀម។ ទីក្រុងនេះត្រូវបានដុតបំផ្លាញ និងត្រូវបានឆក់ប្លន់ទ្រព្យសម្បត្តិស្ទើរតែទាំងអស់ ប្រជារាស្រ្តត្រូវបានកៀរជាឈ្លើយសឹកស្ទើរតែទាំងស្រុង។ ព្រះបាទអនុវង្ស ត្រូវគេចាប់បាន ហើយដាក់ក្នុងទ្រុងដែករហូតដល់សោយទិវង្គត។
ព្រះរាជាណាចក្រវៀងច័ន្ទត្រូវបានបំផ្លាញចោល។ ខ្ពង់រាបកូរ៉ាត ត្រូវបានបញ្ចូលជាដែនដីផ្លូវរបស់សៀម។ សៀមបានបែងចែកទឹកដីលាវជាបីតំបន់រដ្ឋបាល។ នៅភាគខាងជើង ស្តេចហ្លួងព្រះបាង និងបន្ទាយទ័ពសៀមតូចមួយបានគ្រប់គ្រងហ្លួងព្រះបាង ស៊ីបសុងបញ្ញា និង ស៊ីបសុងចៅតៃ ។ តំបន់កណ្តាលត្រូវបានគ្រប់គ្រងពី ណង ខៃ ។ តំបន់ភាគខាងត្បូងត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយចំប៉ាសាក់។ ដោយខ្លាចឥទ្ធិពលសៀម វៀតណាមនៅក្រោមរាជវង្សង្វៀនបានបញ្ចូល មឿងភួន ខេត្តខាំមួន និងសុវណ្ណខេត្តចូលក្នុងដែនដីរបស់ខ្លួន ហើយក៏ជាកន្លែងដែលពួកគេបានប្រយុទ្ធជាមួយសៀមក្នុងអំឡុង សង្គ្រាមសៀម-វៀតណាម (១៨៣១-១៨៣៤) ។
សៀមបានបង្ខំឱ្យផ្ទេរប្រជាជនឡាវទៅកាន់ខ្ពង់រាបកូរ៉ាត ដែលបន្សល់ទុកតែមួយភាគប្រាំនៃចំនួនប្រជាជនដើមនៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ។ តាមរយៈទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៣០ ដល់ឆ្នាំ១៨៩០ តំបន់នេះត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញដោយការបះបោរ ចោរប្លន់ ការវាយឆ្មក់ទាសករ និង សង្រ្គាម Haw ។ ភាពទំនេរនៃអំណាចបានអនុញ្ញាតឱ្យបារាំងដែលឥឡូវនេះបានគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជា និងកូសាំងស៊ីនរួចហើយ រុញភាគខាងជើងទៅទន្លេមេគង្គដោយមានក្តីសង្ឃឹមក្នុងការបង្កើតផ្លូវទឹកទៅកាន់ប្រទេសចិន។ ទីបំផុតទីក្រុងវៀងចន្ទន៍បានចូលទៅគ្រប់គ្រងបារាំងនៅឆ្នាំ១៨៩៣។ វាបានក្លាយជារាជធានីនៃអាណាព្យាបាលបារាំងនៃប្រទេសឡាវក្នុងឆ្នាំ១៨៩៩ ។
មហាក្សត្រ កែប្រែ
- សេដ្ឋាធិរ័ត្នទី២ (១៧០៧–១៧៣០)
- អង្គឡុង (១៧៣០-១៧៦៧) (ចំណុះភូមា ១៧៦៥-១៧៦៨)
- អង្គប៊ុន (រជ្ជកាលទី១ ១៧៦៧-១៧៧៨) (ចំណុះភូមា) [១]
- អង្គប៊ុន (រជ្ជកាលទី២ ១៧៨០ ដល់ ២១វិច្ឆិកា ១៧៨១)
- នន្ទាសេន (២១វិច្ឆិកា ១៧៨១ ដល់ ២កុម្ភៈ ១៧៩៥)
- ឥន្ទ្រវង្ស (សេដ្ឋាធិរ័ត្នទី៣) (២កុម្ភៈ ១៧៩៥ ដល់ ៧កុម្ភៈ ១៨០៥ ឡើងគ្រងរាជ្យនៅថ្ងៃទី ២៣ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៧៩៥)
- អនុវង្ស (៧ កុម្ភៈ ១៨០៥ ដល់ ១២ វិច្ឆិកា ១៨២៨)
ឯកសារយោង កែប្រែ
- ↑ ១,០ ១,១ The Cambridge history of South East Asia: From c. 1500 to c. 1800. p. 238. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-66370-0.