សង្គ្រាមសៀម-អាណ្ណាម (១៨៣១-១៨៣៤)
សង្គ្រាមសៀម-អាណ្ណាមឆ្នាំ១៨៣១-១៨៣៤ ( ថៃ: อานามสยามยุทธ (พ.ศ. 2374 – พ.ศ. 2377) Vietnamese: Chiến tranh Việt–Xiêm (1831–1834) ) ដែលគេស្គាល់ថាជា សង្គ្រាមសៀម-កម្ពុជាឆ្នាំ១៨៣១-១៨៣៤ ត្រូវបានបញ្ឆេះដោយកម្លាំងឈ្លានពានសៀម ក្រោមការដឹកនាំរបស់ឧត្តមសេនីយចៅឃុនបឌិន ដែលកំពុងប៉ុនប៉ងដណ្តើមយកប្រទេសកម្ពុជា និង កម្ពុជាក្រោម ។ បន្ទាប់ពីជោគជ័យដំបូង និងការបរាជ័យរបស់កងទ័ពខ្មែរនៅសមរភូមិកំពង់ចាមក្នុងឆ្នាំ១៨៣២ ភាពរីកចំរើនរបស់សៀមត្រូវបានវាយលុកនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសវៀតណាម(កម្ពុជាក្រោម)ក្នុងឆ្នាំ១៨៣៣ ដោយកងកម្លាំងយោធានៃរាជវង្សង្វៀន ។ នៅពេលផ្ទុះការបះបោរជាទូទៅនៅកម្ពុជា និងលាវ សៀមបានដកថយ ហើយអាណ្ណាមបានចាកចេញពីកម្ពុជាគ្រប់គ្រង។ [១] [២] [៣] [៤]
| សង្គ្រាមសៀម-អាណ្ណាម (១៨៣១-១៨៣៤) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ផ្នែកនៃសង្គ្រាមសៀម-យួននិងការឈ្លានពានរបស់យួនមកកម្ពុជា | |||||||
 ពណ៌ក្រហមតំណាងឱ្យផ្លូវរបស់កងទ័ពសៀម។ ពណ៌លឿងតំណាងឱ្យប្រទេសវៀតណាម និងកម្ពុជា។ | |||||||
| |||||||
| ភាគីសង្គ្រាម | |||||||
| រាជវង្សង្វៀន (អាណ្ណាម) |  អាណាចក្ររតនៈកោសិន្ទ្រ៍ (សៀម)
| ||||||
| មេបញ្ជាការ និង មេដឹកនាំ | |||||||
| មិញ ម៉ាង ទ្រឿង មិញយ៉ាង ង្វៀន ស៊ួន តុង ភឿកលឿង ផាម ហ៊ីវតាម ឡេ វ៉ាន់ធូយ ផាម វ៉ាន់ឌាន ង្វៀន វ៉ាន់ស៊ួន ទ្រឿង ហ្វុកឌិញ |
ចៅឃុនបឌិន ចៅព្រះយាព្រះក្លាំង ព្រះមហាទេពផម ព្រះរាជាវារិន្ទខាំ
| ||||||
| Units involved | |||||||
| Vietnamese Army | Siamese Army
| ||||||
| កម្លាំង | |||||||
| ~13,000 troops ~35-40 warships |
~50,000 troops ~100 warships | ||||||
| សហេតុភាព និង ការខាងបង់ | |||||||
| unknown | unknown | ||||||
ផ្ទៃក្នុង
កែប្រែទាំងសៀម និងវៀតណាមបានលេចចេញជាមហាអំណាចចម្បងនៅឥណ្ឌូចិន [៥] នៅដើមសតវត្សទី១៩ ហើយកាន់តែស្វែងរកការត្រួតត្រាកម្ពុជា និងឡាវ ក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ពួកគេដើម្បីទទួលបានអនុត្តរភាពលើអាងទន្លេមេគង្គក្រោម។ ការតស៊ូផ្ទៃក្នុងរវាងបក្សពួកនៃព្រះរាជវង្សានុវង្សខ្មែរក្នុងយុគអន្ធកាលកម្ពុជា បានធ្វើឱ្យសៀម និងវៀតណាម ធ្វើអន្តរាគមន៍យ៉ាងចាស់ដៃពីភាគីផ្ទុយគ្នា ដើម្បីពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនមកលើកម្ពុជា។ ពួកគេបានប្រកាន់យកទំនៀមទម្លាប់នៃការចាប់សមាជិករាជវង្សខ្មែរធ្វើជាចំណាប់ខ្មាំង ជ្រៀតជ្រែកក្នុងគោលនយោបាយអាពាហ៍ពិពាហ៍ មានឥទ្ធិពល និងរៀបចំអ្នកការពាររបស់ពួកគេ និងទាមទារភាពស្មោះត្រង់។ [៦]
នៅឆ្នាំ១៨០៦ អង្គចន្ទទី២ ត្រូវបានសៀមលើកឲ្យសោយរាជ្យ ប៉ុន្តែនៅទីបំផុតព្រះអង្គបានក្លាយជាអ្នកនិយមយួន។ ព្រះអង្គមិនបានចូលរួមពិធីបុណ្យសពរបស់ស្តេចសៀមពុទ្ធយ៉តហ្វាចុឡាលោក(រាមាទី១) ក្នុងឆ្នាំ១៨០៩ [៧] ហើយបានបញ្ជូនប្អូនប្រុសរបស់ព្រះអង្គព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួន និងព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម ទៅបាងកកជំនួសព្រះអង្គ។ ព្រះបាទពុទ្ធលើសឡានភាល័យ (រាមាទី២) ទ្រង់បានតាំងព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួនជាឧបរាជ និងព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម ព្រះឧយោរាជ ដូច្នេះដាក់ព្រះអង្គម្ចាស់ទាំងពីរឱ្យស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សៀម។ នៅឆ្នាំ១៨១១ ព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួនបានបះបោរប្រឆាំងនឹងព្រះអង្គម្ចាស់អង្គចន្ទ។ នោះនាំឱ្យមានការបះបោរទូទាំងប្រទេស ។ រាជការសៀមបានបញ្ជូនចៅព្រះយ៉ា អភ័យភូធរ ឲ្យដឹកនាំទ័ពទៅក្រុងឧដុង្គហើយដោះស្រាយបញ្ហា។ ពេលមកដល់នៃកងទ័ពសៀមដែលគាំទ្រព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួន ព្រះបាទអង្គចន្ទបានភៀសខ្លួនទៅព្រៃនរគ [៨] ក្រោមការការពាររបស់អាណ្ណាម។ ព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម និង ព្រះអង្គឌួងជាប្អូនរបស់ព្រះបាទអង្គចន្ទ ក៏បានចូលរួមជាមួយសៀមដែរ។ យមរាជណយ បានដុតបំផ្លាញឧដុង្គ និង រាជធានីភ្នំពេញ [៩] ហើយយកព្រះអង្គម្ចាស់ អង្គស្ងួន អង្គឥម និងអង្គឌួង ទៅបាងកក។ ព្រះចៅអធិរាជយ៉ាឡុង បានបញ្ជាឱ្យឡេ វ៉ាន់យៀក ស្ដារព្រះបាទអង្គចន្ទឡើងវិញនៅភ្នំពេញនៅឆ្នាំ១៨១៣។ [១០] ដូច្នេះហើយ កម្ពុជាបានឈានទៅរកការត្រួតត្រារបស់អាណ្ណាម។ ព្រះអង្គម្ចាស់អង្គស្ងួនបានសោយទីវង្គត់នៅទីក្រុងបាងកកក្នុងឆ្នាំ១៨១៦ ហើយបន្សល់ទុកតែប្អូនប្រុសរបស់ព្រះអង្គគឺព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម និងព្រះអង្គឌួង [១១] ជាព្រះអង្គម្ចាស់ខ្មែរនៅទីក្រុងបាងកក។
បន្ទាប់ពីការបរាជ័យដំបូងរបស់ទ្រង់នៅក្នុងការបះបោររបស់ឡាវ នៅឆ្នាំ១៨២៧ ស្តេចអនុវង្ស នៃទីក្រុងវៀងច័ន្ទ បានភៀសខ្លួនទៅខេត្តងេះអាន ក្នុងប្រទេសវៀតណាម។ [១២] អធិរាជមិញម៉ាង ទទួលស្តេចលាវ ហើយចាត់បេសកជនឲ្យនាំស្តេចអនុវង្ស ត្រឡប់ទៅក្រុងវៀងច័ន្ទវិញ ដើម្បីចរចាជាមួយសៀម។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ព្រះបាទអនុវង្ស ក្រោយមកបានវាយឆ្មក់ទ័ពសៀមនៅវៀងចន្ទន៍ ហើយសៀមក៏ជឿជាក់ថា យួនកំពុងគាំទ្រព្រះបាទអនុវង្ស ក្នុងការតស៊ូទប់ទល់នឹងការត្រួតត្រារបស់សៀម។ [១៣]
នៅពេលដែលអនុវង្ស ត្រូវបានចាញ់ម្តងទៀតនៅឆ្នាំ១៨២៨ ហើយបានភៀសខ្លួនទៅសៀងក្វាង ចៅណូយ អ្នកគ្រប់គ្រងមឿងពួន ដែលជាអតីតចៅហ្វាយនាយរបស់អនុវង្ស ដែលក្រោយមកបានក្លាយជាចៅហ្វាយនាយរបស់វៀតណាម [១៤] បានបង្ហាញកន្លែងលាក់ខ្លួនរបស់អនុវង្ស ដល់ ចៅព្រះយ៉ាបឌិន ដែលនាំទៅដល់ ការចាប់យកព្រះអង្គអនុវង្ស។ អធិរាជមិញម៉ាង បានកោះហៅចៅណូយ ទៅកាន់ក្រុងហ្វេ ហើយបានប្រហារជីវិតគាត់។ អធិរាជមិញម៉ាង ក្រោយមកបានបញ្ចូលព្រះរាជាណាចក្រមឿងពួន ឱ្យគ្រប់គ្រងប្រទេសវៀតណាមដោយផ្ទាល់ ហើយវាបានក្លាយជាខេត្តត្រាននិញ ។ [១១]
ឡេ វ៉ាន់យៀក ធ្លាប់ជាជនជាតិចិនកុកងឺដ៏មានឥទ្ធិពលនៃភាគខាងត្បូងវៀតណាម(កម្ពុជាក្រោម) ហើយបានបញ្ចេញឥទ្ធិពលរបស់លោកមកលើកម្ពុជា។ បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់នៅឆ្នាំ១៨៣២ អធិរាជមិញម៉ាង បានថ្កោលទោស ឡេ វ៉ាន់យៀក ពីបទក្បត់ជាតិ និងកាត់ទោសសហការីរបស់លោក។ ឡេ វ៉ាន់ខយ ជាកូនចិញ្ចឹមរបស់ឡេវ៉ាន់យៀក បានដឹកនាំការបះបោរឡេវ៉ាន់ខយ នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៨៣៣ ហើយបានកាន់កាប់ទីក្រុងព្រៃនរគ។ ព្រះបាទចេស្តាបតិន្ទ្រ(រាមាទី៣) ឆ្លៀតឱកាសបញ្ចប់ឥទ្ធិពលយួននៅកម្ពុជា និងក្នុងតំបន់។ រាមាទី៣បានផ្តួចផ្តើមធ្វើយុទ្ធនាការសៀមដើម្បីនាំព្រះអង្គម្ចាស់អង្គអេមមកគ្រងរាជ្យសម្បត្តិកម្ពុជានិងដណ្តើមយកក្រុងព្រៃនរគ ។ [២] [១៥] [១១]
ការរៀបចំរបស់សៀម
កែប្រែព្រះបាទរាមាទី៣ ចាត់ទ័ពសៀមតាមផ្លូវដូចតទៅ៖
- ចៅឃុនបឌិន នឹងដឹកនាំ [១៦] [១៧] កងទ័ពជើងគោកចំនួន ៤០ ០០០ នាក់ ដើម្បីនាំព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម និងព្រះអង្គឌួងមកប្រទេសកម្ពុជា ហើយបន្តទៅដណ្ដើមទីក្រុងសៃហ្គន។
- ចៅព្រះយាព្រះក្លាំង នឹងដឹកនាំកងពលទ័ពថ្មើរជើង១ម៉ឺននាក់ វាយលុកក្រុងពាមបន្ទាយមាស ហើយមកប្រជុំគ្នាជាមួយកងទ័ពដីគោកនៅសៃហ្គន។
- ព្រះមហាទេពផម និង ព្រះរាជាវារិន្ទខាំ នឹងវាយលុកខេត្តសៀងក្វាង និង ងេះអាន តាមរយៈខ្ពង់រាបគោរាជ និងឡាវ។ [២] [១៨]
យុទ្ធនាការយោធា
កែប្រែសៀមឈ្លានពានកម្ពុជា ពាមបន្ទាយមាស និង មាត់ជ្រូក
កែប្រែ
.jpg)
កងទ័ពសៀមទាំងបីបានចាកចេញពីទីក្រុងបាងកកនៅថ្ងៃតែមួយ នៅថ្ងៃទី២៣ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៣៣។ ជួរសំខាន់របស់ចៅពញាបិណ្ឌបាតបានដង្ហែចេញពីបាត់ដំបង ដើម្បីដណ្តើមយក ខេត្តពោធិសាត់ និង កំពង់ឆ្នាំង ។ ព្រះបាទអង្គចន្ទរាជា ទ្រង់ជ្រាបដំណឹងថា សៀមឈ្លានពាន បានរៀបចំទ័ពខ្មែរ ដើម្បីទប់ទល់នឹងសៀម។ ប៉ុន្តែកម្ពុជាអាចប្រមូលទ័ពបានតែ៣០០នាក់ប៉ុណ្ណោះក្នុងរយៈពេលដ៏ខ្លី។ ឧកញ៉ា ចក្រី ឡុង បានដឹកនាំកងទ័ពកម្ពុជា ប្រឆាំងនឹងកងទ័ពសៀម ដែលមានទាហាន ៥០០០នាក់ ក្នុងសមរភូមិកំពង់ចាម នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៣៣។ ចក្រីឡុងចាញ់ហើយភៀសខ្លួនទៅបាភ្នំ ។ [១៨] ក្រោយចាញ់ចក្រីឡុង ស្ដេចអង្គចាន់ និងតុលាការបានភៀសខ្លួននៅថ្ងៃទី៣១ ខែធ្នូ ទៅ ក្រុងឡុង ហ៊ូ ក្នុង ខេត្តវៀងឡុង ។ ពេលនោះ បឌិន បានហែក្បួនទ័ពរបស់ទ្រង់ឆ្លងកាត់ប្រទេសកម្ពុជាដោយមិនមានការតស៊ូទៀតឡើយ។ [១៨] មេទ័ពសៀមបានទុកព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម និងអង្គឌួងមកត្រួតត្រានៅភ្នំពេញ ហើយបន្តទៅបាភ្នំ។
កងនាវារបស់ព្រះក្លាំង បានទៅដល់ពាមបន្ទាយមាស ក្នុងខែមករា ឆ្នាំ១៨៣៤ ។ យួនដែលជាប់ជំពាក់នឹងការបះបោររបស់ឡេវ៉ាន់ខយត្រូវចាប់បានដោយមិនបានត្រៀមខ្លួន ហើយសៀមក៏ចាប់បានហាទៀងយ៉ាងលឿន។ [១៩] បន្ទាប់មកព្រះក្លាំង បានបើកសំពៅរបស់គាត់ឡើងតាមព្រែកវិញតេ ហើយក៏យកចូវដុក ក្នុង ខេត្តមាត់ជ្រូក យ៉ាងលឿន។ បឌិន ដែលបានទៅដល់បាភ្នំ បានបញ្ជូនប្អូនថ្លៃរបស់លោកចៅព្រះយានគររាជសីមា អោយនាំទាហាន ៧០០០ នាក់ ឆ្ពោះទៅទិសខាងកើតកាត់ស្រុកបាភ្នំ ដោយផ្ទាល់ទៅកាន់ព្រៃនគរ បឌិនខ្លួនគាត់ក៏បានចូលរួមជាមួយព្រះក្លាំំង នៅចូវដុក ។ បន្ទាប់មក អធិរាជមិញម៉ាង បានបញ្ជាឱ្យទ្រឿងមិញយ៉ាង និង ង្វៀន ស៊ួន ទប់ទល់នឹងការវាយលុករបស់សៀមនៅមាត់ជ្រូក។ [២] [២០] [១៨]
សមរភូមិវ៉ាមណាវ
កែប្រែការដកទ័ពសៀម និងការវាយលុករបស់យួន
កែប្រែរណសិរ្សខាងជើង
កែប្រែផលវិបាក និងបុព្វហេតុនៃសង្រ្គាមឆ្នាំ១៨៤១-១៨៤៥
កែប្រែកងទ័ពសៀមបានត្រឡប់មកវិញនៅខែឧសភាឆ្នាំ១៨៣៤។ សៀមដកថយបានទុកឱ្យវៀតណាមគ្រប់គ្រងទាំងស្រុងលើកម្ពុជា។ វៀតណាមដឹកនាំដោយទ្រឹងមិញយ៉ាងបានបង្កើតភ្នំពេញ ជាទីស្នាក់ការកណ្តាល។ ព្រះបាទអង្គច័ន្ទនៃប្រទេសកម្ពុជាបានសោយទិវង្គតនៅខែមករាឆ្នាំ១៨៣៥។ អង្គចន្ទ មិនមានបុត្រាទេ តែមានបុត្រី៤នាក់; អង្គបែ៉ន អង្គម៉ី អង្គពៅ និងអង្គស្ងួន។ សៀមមានព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម ជាប្អូនរបស់អង្គចន្ទ តែងតាំងជាអភិបាលខេត្តបាត់ដំបង។ ជាមួយព្រះអង្គម្ចាស់អង្គឥម និងអង្គឌួងនៅខាងសៀម ព្រះនាងត្រឹងមិញយ៉ាងបានស្នើឱ្យបង្កើតព្រះអង្គម្ចាស់អង្គម៉ីជាបុត្រីទីពីររបស់អង្គចន្ទជាក្សត្រីគ្រងរាជ្យរបស់កម្ពុជា។ ព្រះនាងអង្គបែ៉ន ដែលជាបុត្រីច្បង ទ្រង់មានព្រះទ័យអាណិតអាសូរចំពោះបុព្វហេតុសៀម និងការពិតថា ព្រះមាតាទ្រង់ជាបុត្រីរបស់ចៅពញាអភ័យភូបែស ដែលសៀមតែងតាំងជាអភិបាលខេត្តបាត់ដំបង។ នៅឆ្នាំ១៨៣៦ វៀតណាមបានបញ្ចូលកម្ពុជាទៅក្នុងការគ្រប់គ្រងផ្ទាល់ ខណៈដែលខេត្តតាយថាញ់ ជាមួយ ទ្រឿងមិញយ៉ាង បានបណ្តាក់ទុនជាមួយចំណងជើង ថា ខេត្តតាយថាញ់ (Hán tự: 鎭西將軍) ។ អភិបាលខេត្ត និងមន្ត្រីវៀតណាមត្រូវបានដំឡើងនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយភាសាចិនដើមកំណើតខ្មែរត្រូវបានបន្សល់ទុកនូវថាមពលតិចតួចបំផុត។
សៀមបានពង្រឹង និងរៀបចំខ្លួនសម្រាប់យុទ្ធនាការនាពេលខាងមុខ។ ព្រះក្លាំំង ត្រួតត្រាលើការកសាងថែវធំ និងបន្ទាយចន្ទបុរី។ សមុទ្រសង្គ្រាម, ឆៈជឿងទេរា, បាត់ដំបង និង សៀមរាប សុទ្ធតែត្រូវបានពង្រឹងប្រឆាំងនឹងការលុកលុយដែលអាចកើតមាន។ នៅឆ្នាំ១៨៣៦ ការស្ទង់មតិកម្លាំងពលកម្មត្រូវបានធ្វើឡើងដោយចៅពញាបិនដេចានៅតំបន់ដែលគ្រប់គ្រងដោយសៀមនៃប្រទេសកម្ពុជា និងតំបន់ឥសាន-ឡាវ។ [១៣]
ព្រះអង្គម្ចាស់ អង្គឥម អភិបាលខេត្តបាត់ដំបង បានសម្រេចដកទ័ពទៅភាគីវៀតណាម នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៣៨។ គាត់បានចាប់ខ្លួនមន្ត្រីសៀមនៅបាត់ដំបង ហើយរួមជាមួយនឹងអ្នកស្រុកនោះ និរទេសពួកគេឱ្យទៅរួមរស់ជាមួយទ្រឿងមិញយ៉ាងនៅភ្នំពេញដោយសង្ឃឹមថាវៀតណាមនឹងតាំងគាត់ជាស្តេចកម្ពុជា។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ទ្រឿងមិញយ៉ាងបានចាប់ព្រះអង្គម្ចាស់ អង្គឥម ហើយបញ្ជូនព្រះអង្គទៅក្រុងហ្វេ។ ឧប្បត្តិហេតុនេះបានចាប់ផ្តើមជម្លោះថ្មី។ ចៅបឌិន ប្រញាប់នាំទ័ពទៅបាត់ដំបង ដើម្បីដោះស្រាយស្ថានការណ៍។ នៅឆ្នាំ១៨៤០ ព្រះនាងអង្គបែ៉នត្រូវបានគេរកឃើញថាសហការជាមួយសៀម។ មិញ ម៉ាង បាត់បង់ទំនុកចិត្តទាំងស្រុងលើព្រះនាងខ្មែរ។ ម្ចាស់ក្សត្រីអង្គម៉ី និងបងប្អូនស្រីត្រូវបានទម្លាក់ឋានៈ។ អង្គបែ៉នត្រូវបានកាត់ទោសប្រហារជីវិតដោយលង់ទឹកនៅលង់ហោរ។ [២១] អង្គម៉ី និងបងប្អូនស្រីដែលនៅសេសសល់ត្រូវបានគេដឹកទៅឃុំ វាំងពូឡ័រ ។ [២១]
នៅឆ្នាំ១៨៤០ ជនជាតិដើមកំណើតខ្មែរបានក្រោកឡើងប្រឆាំងនឹងចៅហ្វាយនាយវៀតណាមរបស់ពួកគេ ហើយបានសម្លាប់មន្ត្រីវៀតណាមជាច្រើននៅក្នុងការបះបោររបស់កម្ពុជា (១៨៤០) ។ ចៅហ្វាយខេត្តពោធិសាត់ ចូលទៅគាល់ចៅបឌិននៅបាត់ដំបង សុំជំនួយសៀមប្រឆាំងនឹងយួន។ [១៣] នេះបាននាំឱ្យមានជម្លោះថ្មី;សង្គ្រាមសៀម-យួនឆ្នាំ១៨៤១-១៨៤៥ ។
ឯកសារយោង
កែប្រែ- ↑ The Chong People: A Pearic-Speaking Group of Southeastern Thailand and Their Kin in the Region. 2 January 2017. pp. 106–. ល.ស.ប.អ. 978-1-63323-988-3. https://books.google.com/books?id=8obRDQAAQBAJ&pg=PA106.
- ↑ ២,០ ២,១ ២,២ ២,៣ Viet Nam: A History from Earliest Times to the Present. 17 February 2017. pp. 283–. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-062729-4. https://books.google.com/books?id=C1EjDgAAQBAJ&pg=PA283.
- ↑ A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East [6 volumes]: From the Ancient World to the Modern Middle East. 23 December 2009. pp. 1157–. ល.ស.ប.អ. 978-1-85109-672-5. https://books.google.com/books?id=h5_tSnygvbIC&pg=PA1157.
- ↑ Dictionary of Wars. 31 October 2013. pp. 445–. ល.ស.ប.អ. 978-1-135-95494-9. https://books.google.com/books?id=qTDfAQAAQBAJ&pg=PA445.
- ↑ Freeman, Michael (4 January 2004). Cambodia. Reaktion Books.
- ↑ Thongchai Winichakul (1997). Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation - p.84. University of Hawaii Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-1974-3. https://books.google.com/books?id=TJEK4sHPlUsC.
- ↑ Corfield, Justin (13 October 2009). The History of Cambodia. ABC-CLIO.
- ↑ Cœdès, George (1983). The Making of South East Asia. University of California Press.
- ↑ Prince Damrong Rajanubhab (1916). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๒.
- ↑ Choi Byung Wook (31 May 2018). Southern Vietnam under the Reign of Minh Mang (1820–1841): Central Policies and Local Response. Cornell University Press.
- ↑ ១១,០ ១១,១ ១១,២ Vũ Đức Liêm. "Vietnam at the Khmer Frontier: Boundary Politics, 1802–1847" (PDF). Hanoi National University of Education. Archived from the original (PDF) on វិច្ឆិកា 24, 2020. Retrieved July 2, 2020.
- ↑ Kislenko, Arne (2009). Culture and Customs of Laos. ABC-CLIO.
- ↑ ១៣,០ ១៣,១ ១៣,២ Chao Phraya Thipakorawong (1938). พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร์ รัชชกาลที่ ๓. (posthumous publication)
- ↑ Stuart-Fox, Martin (6 February 2008). Historical Dictionary of Laos. Scarecrow Press. p. 236. https://archive.org/details/historicaldictio00stua.
- ↑ Cambodia: A Shattered Society. 1994. ល.ស.ប.អ. 978-0-520-07052-3. https://books.google.com/books?id=vLk5c5S51FYC.
- ↑ Terwiel, B.J. (2005). Thailand's Political History: From the Fall of Ayutthaya in 1767 to Recent Times. River Books.
- ↑ Molle, François (2003). Thailand's Rice Bowl: Perspectives on Agricultural and Social Change in the Chao Phraya Delta. White Lotus Press.
- ↑ ១៨,០ ១៨,១ ១៨,២ ១៨,៣ Bun Srun Theam. "CAMBODIA IN THE MID-NINETEENTH CENTURY:A QUEST FOR SURVIVAL, 1840-1863" (PDF). Open Research. Retrieved July 2, 2020.
- ↑ International Encyclopedia of Military History. 2004.
- ↑ "Far East Kingdoms - South East Asia". Kessler Associates. Retrieved July 2, 2020.
- ↑ ២១,០ ២១,១ Jacobsen (2008). Lost Goddesses: The Denial of Female Power in Cambodian History. NIAS Press.