ផេតសារាជ រតនាវង្សា
ព្រះអង្គម្ចាស់ផេតសារាជរតនាវង្សា ឬ សម្តេចចៅមហាឧបរាជភេតសារាជរតនាវង្សា ( Somdej Chao Maha Uparaja Petsaraj Ratanavongsa ) ( លាវ: ສົມເດັຈເຈົ້າ ມຫາ ອຸປຣາຊ ເພັຊຣາຊ ຣັຕນວົງສາ ) (១៩ មករា ១៨៩០ – ១៤ តុលា ១៩៥៩) គឺជា នាយករដ្ឋមន្ត្រីទី 1 នៃហ្លួងព្រះបាង នៅ អាណាព្យាបាលបារាំងនៅប្រទេសឡាវ ពីថ្ងៃទី ២១ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៩៤១ ដល់ថ្ងៃទី ១០ ខែតុលា ឆ្នាំ ១៩៤៥ និង ជាប្រមុខរដ្ឋនៃប្រទេសឡាវចន្លោះថ្ងៃទី ១២ ខែតុលា ឆ្នាំ ១៩៤៥ ដល់ថ្ងៃទី ៤ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៤៦ ។
ព្រះអង្គម្ចាស់ផេតសារាជរតនាវង្សា | |
|---|---|
 | |
| ប្រមុខរដ្ឋឡាវ | |
| ក្នុងការិយាល័យ ១២ តុលា ១៩៤៥ – ២៤ មេសា ១៩៤៦ | |
| មុន | ស្រីស្វាងវង្ស |
| បន្ទាប់ | ស្រីស្វាងវង្ស |
| នាយករដ្ឋមន្ត្រីនៃហ្លួងព្រះបាង | |
| ក្នុងការិយាល័យ ២១ សីហា ១៩៤១ – ១០ តុលា ១៩៤៥ | |
| ព្រះមហាក្សត្រ | ស្រីស្វាងវង្ស |
| មុន | Office created |
| បន្ទាប់ | ផាយ៉ា ខាំម៉ៅ |
| ព័ត៌មានលម្អិតផ្ទាល់ខ្លួន | |
| កើត | Expression error: Unrecognized punctuation character "១". Expression error: Unrecognized punctuation character "១". ហ្លួងព្រះបាង រាជាណាចក្រហ្លួងព្រះបាង |
| ស្លាប់ | Expression error: Unrecognized punctuation character "១". ១៩៥៩ (អាយុ Expression error: Unrecognized punctuation character "១". ឆ្នាំ) ហ្លួងព្រះបាង ព្រះរាជាណាចក្រឡាវ |
| គណបក្សនយោបាយ | ឡាវឥស្សរៈ (1945-1949) |
| ពន្ធភាព | ញីន ខាំវេណេ អាភីនណាផុន យ៉ុងឆៃយុទ្ធ |
ជីវប្រវត្តិ
កែប្រែជីវិតដំបូង
កែប្រែព្រះអង្គម្ចាស់ភេតសារ៉ាត់រតនាវង្សា ប្រសូតនៅថ្ងៃទី 19 ខែមករា ឆ្នាំ 1890 នៅ ព្រះរាជាណាចក្រហ្លួងព្រះបាង ដែលជាកូនប្រុសទីពីររបស់ ឧប៉ៈហាត ប៊ុនខុង និងភរិយាទី 2 គឺព្រះនាងថងស៊ី។ ប្អូនប្រុសរបស់គាត់ម្នាក់គឺ សុវណ្ណភូមា ។ ភរិយាទី ១១ របស់ប៊ុនគង់ គឺជាម្តាយរបស់ សុភានុវង្ស។ ហ្លួងព្រះបាងបានក្លាយជា អាណាព្យាបាលរបស់បារាំង នៅឆ្នាំ 1893 ។ គាត់បានទៅសិក្សានៅអាណានិគម វិទ្យាល័យ ឆាសសេឡុប ឡាបាត់ នៅ ទីក្រុងសៃហ្គន(ព្រៃនគរ) ហើយបានបន្តនៅឆ្នាំ 1905 នៅ វិទ្យាល័យ ម៉នធីញ និងទៅ អាណានិគមអេកូល។ ក្នុងទីក្រុងប៉ារីស។ ព្រះអង្គបានត្រឡប់ទៅប្រទេសលាវវិញក្នុងឆ្នាំ១៩១២ ហើយបានរៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាងញិនខាំវេណេ ក្នុងឆ្នាំ១៩១៣ ហើយចាប់ផ្តើមធ្វើការជាអ្នកបកប្រែឱ្យបិតារបស់ទ្រង់។
បម្រើការរដ្ឋាភិបាល៖ ១៩១៤-១៩៤១
កែប្រែនៅឆ្នាំ 1914 គាត់បានក្លាយជាស្មៀននៅការិយាល័យអភិបាលបារាំងនៅ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ ។ ពីរឆ្នាំក្រោយមក គាត់ត្រូវបានដំឡើងឋានៈជាជំនួយការលេខាអភិបាលបារាំង។ នៅឆ្នាំ 1919 ព្រះអង្គបានទទួលគោរម្យងារជា សម្ដេចចៅ រតនៈភគិណយ ដែលជាឋានន្តរស័ក្តិរបស់បិតាព្រះអង្គ និងជាឋានៈខ្ពស់បំផុតមួយក្នុងប្រទេស។ នៅឆ្នាំដដែលនោះ លោកត្រូវបានតែងតាំងជានាយកកិច្ចការជនជាតិដើមភាគតិចនៃប្រទេសឡាវ ដែលប្រតិបត្តិការក្រោម អភិបាលបារាំងនៅប្រទេសឡាវ ។
ក្នុងនាមជា ឧបរាជ ចុងក្រោយរបស់ប្រទេស គាត់បានក្លាយជាឥស្សរជនឈានមុខគេនៃប្រទេសឡាវសម័យទំនើប។ ទ្រង់បានបង្កើតប្រព័ន្ធឋានន្តរស័ក្តិ និងឋានន្តរស័ក្តិនៃមុខងារស៊ីវិល ផែនការដំឡើងឋានៈ និងប្រាក់សោធននិវត្តន៍ ហើយបានបង្កើតសភាប្រឹក្សាឡាវ រៀបចំក្រុមប្រឹក្សាប្រឹក្សារបស់ព្រះមហាក្សត្រឡើងវិញ។ គាត់បានរៀបចំប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលរបស់បព្វជិតព្រះពុទ្ធសាសនាឡើងវិញ ហើយបានបង្កើតប្រព័ន្ធសាលាសម្រាប់អប់រំព្រះសង្ឃជា ភាសាបាលី ។ ព្រះអង្គបានបង្កើតវិទ្យាស្ថានច្បាប់ និងរដ្ឋបាល ដើម្បីបណ្ដុះបណ្ដាលមន្ត្រីកម្រិតបឋមសិក្សា (សាមៀន) ដែលនឹងឡើងជណ្ដើរដូចជា ភឿង វៃ ចៅមឿង និងចៅខឿងជាបន្តបន្ទាប់។ គាត់បានបង្កើតច្បាប់ដើម្បីផ្តល់រង្វាន់ ចាត់តាំងឡើងវិញ និងលើកកម្ពស់មន្ត្រីរាជការដែលសក្តិសម ហើយបានបង្កើតប្រព័ន្ធតុលាការ រួមមានក្រមរដ្ឋប្បវេណី និងក្រមព្រហ្មទណ្ឌ។
ការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន និងឡាវឥស្សរៈ: 1941-1957
កែប្រែ
គាត់ បានដើរតួយ៉ាងលេចធ្លោក្នុងនយោបាយឡាវ មុន និងក្រោយការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន។ គាត់គឺជានាយករដ្ឋមន្ត្រីនៃហ្លួងប្រាបាង ដែលចាប់ផ្តើមនៅខែសីហា ឆ្នាំ 1941 [១] ឡើងយ៉ាងលេចធ្លោក្រោមការសន្យាសម្រាប់អំណាចពីប្រទេសជប៉ុន។ ពីឆ្នាំ 1941 ដល់ 1945 គាត់បានព្យាយាមដាក់ជំនួសមន្ត្រីនៅប្រទេសឡាវ និងវៀតណាម ប៉ុន្តែនៅក្នុងតំបន់នៃប្រទេសវៀតណាម ការតស៊ូពី បុព្វបុរស ក្នុងស្រុកគឺខ្លាំងពេក។
នៅខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៤៥ ជប៉ុនបានផ្តួលរំលំការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង នៅ ឥណ្ឌូចិន ទាំងអស់ រួមទាំងឡាវផងដែរ។ នៅថ្ងៃទី 8 ខែមេសា ឆ្នាំ 1945 ព្រះបាទ ស្រីស្វាងវង្ស បានប្រកាស - ក្រោមសម្ពាធរបស់ជប៉ុន និងតាមការជំរុញរបស់ គាត់ - ថានគររបស់គាត់មិនមែនជាអាណាព្យាបាលរបស់បារាំងទៀតទេ។ មិនយូរប៉ុន្មានក្រោយមក នៅថ្ងៃទី 28 ខែសីហា ឆ្នាំ 1945 ជប៉ុនបានចុះចាញ់ ។
នៅក្នុងអំណាចបន្តបន្ទាប់ទៀត ភេតសារ៉ាត់បានផ្លាស់ទៅបង្រួបបង្រួមខេត្តភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសលាវជាមួយនឹងហ្លួងព្រះបាង។ ប្រការនេះធ្វើឱ្យគាត់មានគំនិតផ្ទុយពីស្តេចស្រីស្វាងវង្សដែលគាំទ្របារាំងដែលបានយល់ព្រមជាមួយបារាំងថាគាត់មានបំណងចង់ឱ្យប្រទេសនេះត្រឡប់ទៅជាអតីតអាណានិគមបារាំងវិញ។ គាត់ បានផ្ញើទូរលេខមួយទៅកាន់អភិបាលខេត្តឡាវទាំងអស់ដោយជូនដំណឹងដល់ពួកគេថា ការចុះចាញ់របស់ជប៉ុនមិនប៉ះពាល់ដល់ឋានៈប្រទេសឡាវជាឯករាជ្យទេ ហើយព្រមានពួកគេឱ្យទប់ទល់នឹងអន្តរាគមន៍ពីបរទេសណាមួយ។ នៅថ្ងៃទី ១៥ ខែកញ្ញា គាត់បានប្រកាសជាអាណាចក្រលាវឯកភាព ដែលនាំឱ្យព្រះមហាក្សត្រទម្លាក់ព្រះអង្គចេញពីតំណែងជានាយករដ្ឋមន្ត្រីនៅថ្ងៃទី ១០ ខែតុលា។
រូបគាត់ និងអ្នកជាតិនិយមឡាវដទៃទៀតបន្ទាប់មកបានបង្កើតចលនា ឡាវឥស្សរៈ ( ឡាវសេរី ) ហើយបានគ្រប់គ្រងប្រទេស។ សភាបណ្ដោះអាសន្នរបស់ឡាវឥស្សរៈ ក្រោមឈ្មោះ ភេតសារ៉ាត់ បានប្រកាសតែងតាំងព្រះមហាក្សត្រ និងតែងតាំង ភេតសារ៉ាត់ ជា "ប្រមុខរដ្ឋ"។ នៅពេលបារាំងបានកាន់កាប់ឡាវវិញ ភេតសារ៉ាត់បានភៀសខ្លួននៅខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៤៦ ទៅកាន់ ប្រទេសថៃ ជាកន្លែងដែលគាត់បានដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលឡាវឥស្សរាដែលកំពុងនិរទេសខ្លួន។ ក្រុមនេះត្រូវបានរំលាយនៅឆ្នាំ 1949 ហើយអតីតសមាជិករបស់ខ្លួនត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យត្រឡប់ទៅប្រទេសឡាវវិញក្រោមការលើកលែងទោស។
ត្រឡប់មកវិញ៖ ១៩៥៧-១៩៥៩
កែប្រែនៅខែមីនា ឆ្នាំ 1957 គាត់បានត្រឡប់ទៅ ទីក្រុងវៀងច័ន្ទ វិញ ជាកន្លែងដែលគាត់ទទួលបានការស្វាគមន៍យ៉ាងកក់ក្តៅ។ នៅថ្ងៃទី 10 ខែមេសា ឆ្នាំ 1957 គាត់បានធ្វើដំណើរទៅកាន់ ទីក្រុងហ្លួងព្រះបាង ដោយរថយន្ត ហើយត្រូវបានទទួលដោយហ្វូងមនុស្សយ៉ាងច្រើនកុះករពីប្រជាពលរដ្ឋ មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាល និងសមាជិកប៉ូលីស និងកងទ័ព។ នៅថ្ងៃទី ១៦ ខែមេសា ព្រះអង្គបានចូលគាល់ព្រះមហាក្សត្រ ស្រីសា្វងវង្ស ហើយត្រូវបានប្រគល់ងារចាស់របស់ព្រះអង្គជា ឧបរាជ នៃ ព្រះរាជាណាចក្រលាវ ។ នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ 1957 គាត់បានទៅលេង សំនៀង និង ផុងសាលី ជាកន្លែងដែល សុភានុវង្ស ជានិមិត្តរូបនៃការប្រគល់ខេត្តទាំងពីររបស់ ប៉ៈថេតឡាវ មកវិញ ទៅកាន់ព្រះរាជាណាចក្រឡាវ។
គាត់ត្រូវបានផ្តល់ជូនលំនៅដ្ឋានផ្លូវការរបស់រដ្ឋាភិបាលនៅ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ ប៉ុន្តែគាត់ចូលចិត្តស្នាក់នៅក្នុងវីឡារបស់គាត់ឈ្មោះ សេង កែវ ក្នុង ទីក្រុងហ្លួងព្រះបាង ជាមួយមហេសីថៃរបស់គាត់គឺ ម៉ម អាភីផន ។ នៅដើមខែតុលា ឆ្នាំ 1959 រដ្ឋាភិបាល ភូយ សាណានិកន បានសម្រេចចិត្តប្រើប្រាស់លំនៅដ្ឋានផ្លូវការរបស់ ព្រះអង្គម្ចាស់ភេតសារ៉ាត់រតនាវង្សា នៅ ទីក្រុងវៀងចន្ទន៍ ជាការិយាល័យនាយករដ្ឋមន្ត្រីថ្មី។ ពួកគេបានចាកចេញពីអគារនេះ ហើយបានដឹកជញ្ជូនរបស់របរផ្ទាល់ខ្លួនតាមទូកទៅក្រុង ហ្លួងព្រះបាង ដែលធ្វើឲ្យលោកខកចិត្តយ៉ាងខ្លាំង។ នៅថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៥៩ ព្រះអង្គម្ចាស់ភេតសារ៉ាត់រតនាវង្សា បានធ្លាក់ខ្លួនឈឺទៅមន្ទីរពេទ្យ ដោយមានជំងឺ ដាច់សរសៃឈាមខួរក្បាលធ្ងន់ធ្ងរ ។ វេជ្ជបណ្ឌិតជនជាតិបារាំងម្នាក់បានវះកាត់លើគាត់ ប៉ុន្តែវាយឺតពេលទៅហើយ។ គាត់មិនដែលដឹងខ្លួនឡើងវិញទេ ហើយគាត់បានស្លាប់នៅអាយុ 69 ឆ្នាំ។
មួយផ្នែកដោយសារតែប្រជាប្រិយភាពរបស់គាត់ និងមួយផ្នែកដោយសារតែអំណាច សក្តិ/ សិវៈ របស់គាត់ ប្រជាជនឡាវជាច្រើន ព្យួររូបភាពរបស់គាត់នៅក្នុងផ្ទះរបស់ពួកគេ។
ឯកសារយោង
កែប្រែ- ↑ Evans, Grant (2002). A Short history of Laos, the land in between. Allen & Unwin. http://asc.mcu.ac.th/database/wp-content/uploads/2018/06/A-Short-History-of-Laos.pdf. Archived 2021-02-24 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.