វិគីភីឌា

អាហ្វ្រិក

អាហ្វ្រិក (ភាសាអង់គ្លេស៖ Africa, ភាសាបារាំង៖ Afrique) គឺជា​ទ្វីប​ធំជាងគេ​ទីពីរនៅលើភពផែនដី និងជាទ្វីបដែលមានប្រជាជន​ច្រើនជាងគេ​ទីពីរបន្ទាប់ពី ​ទ្វីបអាស៊ី​។ ទ្វីបអាហ្វ្រិកមាន​ផ្ទៃក្រឡា​ប្រហែល ៣០.៣ លាន​គីឡូម៉ែត្រការ៉េ (ដោយ​រួមបញ្ចូល​ទាំង​បណ្ដា​កោះ​នៅ​ជុំវិញ​ផង) ដែល​គ្របដណ្ដប់​ប្រមាណ ៦% នៃ​ផ្ទៃផែនដី និង ២០% នៃ​ផ្ទៃដី​ពិភពលោក​។[៣] ​ប្រជាជន​ប្រមាណ ១.៤ ពាន់លាន​នាក់[១][២] (គិតត្រឹម​ឆ្នាំ​២០២១) មានវត្តមានរស់នៅលើទ្វីបមួយនេះ ដែលស្មើនឹង ១៤.២% នៃ​ចំនួន​ប្រជាជនសរុបលើ​ពិភពលោក​។ ទោះបីមានឈ្មោះជាទ្វីបដែលសម្បូរធនធានធម្មជាតិច្រើនក៏ដោយក្ដី ក៏ទ្វីបអាហ្រ្វិកនៅតែជាទ្វីបដែលមានភោគទ្រព្យតិចតួចបំផុតបើគិតក្នុងមនុស្សម្នាក់ៗ និងមានភោគទ្រព្យសរុបតិចបំផុតទីពីរ ដោយនៅពីក្រោយតែទ្វីបអូសេអានីប៉ុណ្ណោះ។ វិជ្ជាករបានចោតលើកត្តាជាច្រើនជុំវិញវិបត្តិក្រីក្រនៅអាហ្វ្រិក ដោយកត្តាទាំងនោះរួមមាន៖ កត្ដាភូមិសាស្ត្រ អាកាសធាតុ កុលសម្ព័ន្ធនិយម[៤] អាណានិគមនិយម សង្គ្រាមត្រជាក់[១០] អាណានិគមនិយមបែបថ្មី កង្វះលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ និងអំពើពុករលួយជាដើម។[៤] ថ្វីត្បិតជាដីមានភោគសម្បត្តិទាបមែន តែការពង្រីកវិស័យសេដ្ឋកិច្ចនាពេលថ្មីៗនេះ បូករួមជាមួយចំនួនប្រជាជនវ័យក្មេងដ៏ច្រើនបានធ្វើឱ្យទ្វីបអាហ្រ្វិកក្លាយជាទីផ្សារសេដ្ឋកិច្ចដ៏សំខាន់នៅក្នុងបរិបទសកលលោកបច្ចុប្បន្ន។

អាហ្វ្រិក
ផ្ទៃក្រឡា៣០,៣៧០,០០០ គម២ (ទី២)
ចំនួនប្រជាជន១,៣៩៣,៦៦៦,៤៤៤[១][២] (២០២១, ទី២)
សន្ទភាពប្រជាជន៤៦.១/គម២ (២០២១)
ប្រទេស៥៤+២*+៥** (*ជម្លោះ) (**ដែនដី) (list of countries)
Dependencies
ភាសា១២៥០–៣០០០ ភាសា
ល្វែងម៉ោងUTC-១ ទៅ UTC+៤
ទីក្រុងសំខាន់ៗទីប្រជុំជនធំៗប្រចាំទ្វីប៖
គែរ • ឡាកូស • គីនស្យាសា • ចូហានណេសបួរ • លូអង់ដា • ខាទូម • ដាអេសសាឡាម • អាប៊ីច្សង់ • អាឡិចសង់ឌ្រី • គីហ្កាលី • ណៃរ៉ូប៊ី • អាល់ហ្សែរ • កាប់ថោន • កាណូ • ដាការ • កាសាប្លង់កា • អាឌីសអាបាបា • កំប៉ាឡា

ទ្វីប​នេះត្រូវ​បាន​ព័ទ្ធជុំវិញ​ដោយសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេនៅប៉ែក​ខាងជើង ព្រែកជីកស៊ុយអេ និងសមុទ្រក្រហមនៅ​ភាគឦសាន្ត មហាសមុទ្រឥណ្ឌានៅ​ភាគអាគ្នេយ៍ និង មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិកនៅភាគ​ខាងលិច​។ ទ្វីបអាហ្វ្រិកមានរដ្ឋចំនួន ៥៤ ប្រទេស (ទទួលស្គាល់ដោយ អសប ទាំងអស់) បូករួមទាំងកោះម៉ាដាហ្កាស្កា និងប្រជុំកោះ​ចំណុះ​ជាច្រើន​ទៀត​។ អាល់ហ្សេរីគឺជាប្រទេសធំជាងគេនៅទ្វីបអាហ្រ្វិកបើគិតតាមទំហំផ្ទៃដី រីឯនីហ្សេរីយ៉ាជាប្រទេសដែលមានចំនួនប្រជាជនច្រើនបំផុតប្រចាំទ្វីបនេះ។ បណ្ដាប្រទេស​នៃទ្វីបអាហ្វ្រិកចូល​សហការ​គ្នា​តាម​រយៈ​អង្គការសហភាព​អាហ្វ្រិក​ដែល​មាន​ទីស្នាក់ការ​នៅទី​ក្រុងអាឌីសអាបាបា។

អាហ្រ្វិកជាទ្វីបតែមួយគត់ដែលស្ថិតនៅលើខ្សែអេក្វាទ័រ និងមេឌីរីយាងតែមួយ ហើយក៏ជាទ្វីបតែមួយដែរដែលលាតសន្ធឹងពីតំបន់អាកាសធាតុភាគខាងជើងទៅអាកាសធាតុភាគខាងត្បូង។[១១] មួយភាគធំនៃទ្វីបនេះនិងប្រទេសភាគច្រើនមានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងអឌ្ឍគោលខាងជើង ហើយតំបន់និងប្រទេសមួយចំនួនតូចស្ថិតនៅអឌ្ឍគោលខាងត្បូង។ មួយចំណែកធំនៃទ្វីបនេះបានគ្របដណ្ដប់លើតំបន់ត្រូពិច លើកលែងតែសាហារ៉ាខាងលិច អាល់ហ្សេរី លីប៊ី និងអេហ្ស៊ីប ចុងខាងជើងនៃប្រទេសម៉ូរីតានី និងទឹកដីទាំងមូលនៃប្រទេសម៉ារ៉ុក ស៊ីអ៊ូតា មេលីឡា និងប្រទេសទុយនីស៊ី ដោយតំបន់និងប្រទេសខាងលើនេះសុទ្ធតែស្ថិតនៅផ្នែកខាងលើតំបន់ត្រូពិចកក្កដានិវត្តន៍ ពោលគឺនៅតំបន់អាកាសធាតុខាងជើង។ ផ្ទុយទៅវិញ ភាគខាងត្បូងប្រទេសណាមីប៊ី ភាគខាងត្បូងប្រទេសបូតស្វាណា មួយផ្នែកធំនៃប្រទេសអាហ្វ្រិកខាងត្បូង ទឹកដីទាំងមូលនៃរដ្ឋឡេសូតូ និងអេស្វាទីនី និងចុងខាងត្បូងនៃប្រទេសម៉ូសំប៊ិក និងម៉ាដាហ្កាស្កាសុទ្ធតែមានទីតាំងនៅផ្នែកខាងក្រោមនៃតំបន់ត្រូពិចមករានិវត្តន៍ ពោលគឺនៅតំបន់អាកាសធាតុខាងត្បូង។

ទ្វីបអាហ្រ្វិកជាដែនដីដែលមានជីវចម្រុះខ្ពស់ និងជាទ្វីបដែលមានមហាសត្តនិករច្រើនជាងគេ។ ក៏ប៉ុន្តែ ទ្វីបអាហ្រ្វិកក៏ទទួលរងនូវផលប៉ះពាល់ផ្នែកបរិស្ថានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរផងដែររួមមាន៖ វាលលំហកម្ម ការកាប់បំផ្លាញព្រៃឈើ កង្វះទឹក និងការបំពុលជាដើម។ ស្ថានភាពបរិស្ថាននៅទ្វីបមួយនេះត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថានឹងកាន់តែមានលក្ខណៈធ្ងន់ធ្ងរជាមុន ជាពិសេសនៅពេលដែលបាតុភូតបម្រែបម្រួលអាកាសធាតុកំពុងតែរីកសកម្មនៅទូទាំងសកលលោក។ ក្រុមប្រឹក្សាអន្តររដ្ឋាភិបាលនៃអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកបម្រែបម្រួលអាកាសធាតុបានកំណត់ថា អាហ្រ្វិកជាទ្វីបដែលងាយរងគ្រោះបំផុតដោយបម្រែបម្រួលអាកាសធាតុ។[១២][១៣]

ទ្វីបអាហ្វ្រិមានប្រវត្តិសាស្រ្តវែងឆ្ងាយ ស្មុគស្មាញ ហើយជារឿយៗមិនសូវត្រូវបានសហគមន៍ប្រវត្តិសាស្ត្រពិភពលោកឱ្យតម្លៃប៉ុន្មានទេ។[១៤] តំបន់អាហ្រ្វិកខាងកើតត្រូវបានគេទទួលស្គាល់យ៉ាងទូលំទូលាយថាជាទីដើមកំណើតនៃមនុស្សលោក និងក្រុមអូមីនីដេ។ មនុស្សដំបូងបំផុត និងបុព្វបុរសរបស់ពួកគេត្រូវបានឧប្បតិដ្ឋាននៅប្រមាណ ៧ លានឆ្នាំមុន (សូមអាន​អត្តបទអំពី មនុស្ស)។ សំណល់គ្រោងឆ្អឹងអូម៉ូសាព្យាងបុរាណៗត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងប្រទេសអេត្យូពី អាហ្វ្រិកខាងត្បូង និងប្រទេសម៉ារ៉ុក ហើយអូម៉ូសាព្យាងជាទូទៅត្រូវបានគេជឿថាមានដើមកំណើតនៅប្រមាណ ៣៥០,០០០ ទៅ ២៦០,០០០ ឆ្នាំមុនមកម៉្លេះ។[២១] ទ្វីបអាហ្រ្វិកក៏ត្រូវបាននរវិទូចាត់ទុកថាជាទ្វីបដែលមានហ្សែនចម្រុះជាងគេផងដែរ ដែលជាលទ្ធផលនៃវត្តមានមនុស្សរស់នៅយូរជាងគេ។

អរិយធម៌​មនុស្ស​សម័យដើមដូចជា​ អេហ្ស៊ីប​បុរាណ និង​ការតាចបាន​លេចឡើង​នៅ​តំបន់អាហ្វ្រិក​ខាងជើង។ ក្រោយពីឆ្លងកាត់ប្រវត្តិដ៏យូរអន្លាយ បូករួមជាមួយការធ្វើចំណាកស្រុក និងពាណិជ្ជកម្មនានា ទ្វីបអាហ្រ្វិកបានក្លាយជាទឹកដីដែលមានជាតិសាសន៍ វប្បធម៌ និងភាសាចម្រុះច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់។ ក្នុងរយៈពេល ៤០០ ឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ឥទ្ធិពលអរិយធម៌អឺរ៉ុបបានហូរចូលទ្វីបនេះដោយចាប់ផ្តើមនៅសតវត្សទី ១៦ នៅពេលដែលអឺរ៉ុបបានចូលធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយជនជាតិដើមអាហ្វ្រិក ដែលជាលទ្ធផល ពាណិជ្ជកម្មទាសករឆ្លងអាត្លង់ទិកក៏បានកើតមានឡើង និងនាំឱ្យមានវត្តមានជនជាតិអាហ្រ្វិកជាច្រើននៅទ្វីបអាមេរិក។ ចាប់ពីចុងសតវត្សទី ១៩ ដល់ដើមសតវត្សទី ២០ ប្រជាជាតិអឺរ៉ុបបានដាក់អាណានិគមលើទឹកដីនៃទ្វីបអាហ្រ្វិកស្ទើរតែទាំងអស់ ដោយមានតែប្រទេសអេត្យូពី និងលីបេរីយ៉ាប៉ុណ្ណោះដែលជារដ្ឋឯករាជ្យ។[២២] រដ្ឋបច្ចុប្បន្ននៅទ្វីបអាហ្រ្វិកភាគច្រើនបានកើតចេញពីដំណើរដកអាណានិគមកិច្ចក្រោយចប់សង្គ្រាមលោកលើកទី២។

ប្រវត្តិសាស្ត្រ

កែប្រែ
អត្ថបទដើម: ប្រវត្តិសាស្ត្រនៃទ្វីបអាហ្វ្រិក
ព័ត៌មាន​បន្ថែម: ប្រវត្តិសាស្ត្រអាហ្វ្រិកខាងជើង, ប្រវត្តិសាស្ត្រអាហ្វ្រិកខាងលិច, ប្រវត្តិសាស្ត្រអាហ្វ្រិកកណ្ដាល, ប្រវត្តិសាស្ត្រអាហ្វ្រិកខាងកើត, and ប្រវត្តិសាស្ត្រអាហ្វ្រិកភាគខាងត្បូង

បុរេប្រវត្តិ

កែប្រែ
អត្ថបទដើម: ដើមកំណើតមនុស្សសម័យថ្មីៗនៃអាហ្វ្រិក
 
គ្រោងឆ្អឹងប្រភេទមនុស្សបុរាណហៅ អូស្ត្រាឡូពីតេកឺស អាហ្វារិនស៊ីស ដែលអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តដាក់ឈ្មោះសាមញ្ញថា លូស៊ី ត្រូវបានគេរកឃើញនៅថ្ងៃទី២៤ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៤ នៅជ្រលងអាវ៉ាសនៃប្រទេសអេត្យូពី។

ទ្វីបអាហ្រ្វិកត្រូវបានចាត់ទុកដោយបុរាណវិទូភាគច្រើនថាជាទឹកដីដែលមានវត្តមានមនុស្សរស់នៅដ៏ចំណាស់ជាងគេបំផុតនៅលើភពផែនដី ដោយពួកមនុស្សគឺមានប្រភពមកពីទ្វីបនេះឯង។[២៣] ក្នុងអំឡុងពាក់កណ្តាលសតវត្សទី ២០ នរវិទ្យាបានរកឃើញហ្វូស៊ីលជាច្រើន និងភស្តុតាងនៃវត្តមានរបស់មនុស្សដែលមានអាយុកាលប្រមាណ ៧ លានឆ្នាំមុន។[២៤]

ក្រោយការវិវត្តនៃអូម៉ូសាព្យាងនៅប្រមាណ ៣៥០,០០០ ទៅ ២៦០,០០០ ឆ្នាំ ម.ប. (មុនបច្ចុប្បន្ន)[១៦][១៧][១៨][១៩] មនុស្សភាគច្រើនរស់នៅចិញ្ចឹមជីវិតដោយការបរបាញ់សត្វ និងប្រមូលបន្លែផ្លែឈើនៅតាមតំបន់នៃទ្វីបអាហ្វ្រិក។[២៥][២៦] ក្រុមមនុស្សដំបូងទាំងនេះបានផ្លាសទីចេញពីទ្វីបអាហ្រ្វិក ហើយបានទៅតាំងទីលំនៅនៅជុំវិញពិភពលោកនៅប្រមាណ ៥០,០០០ ឆ្នាំ ម.ប. ដោយធ្វើដំណើរចេញតាមច្រកបាបអែលម៉ង់ដេប[២៧][២៨] ច្រកសមុទ្រជីប្រាល់តា[២៩][៣០] និងដីសន្ទះស៊ុយអេ។[៣១]

ការលេចឡើងនៃអរិយធម៌មនុស្ស

កែប្រែ

ប្រទេសនៅទ្វីបអាហ្វ្រិក

កែប្រែ

មាន៦១ប្រទេសនៅអាហ្រ្វិក (ខ្លះជាដែនដីរបស់ប្រទេស នៅទ្វីប អីរ៉ុប មាន៥តំបន់

 
តំបន់ទ្វីបអាហ្វ្រិក

អាហ្វ្រិកខាងកើត

កែប្រែ

អាហ្វ្រិកកណ្តាល

កែប្រែ

​អាហ្វ្រិកខាងជើង​

កែប្រែ
លេខរៀង ទង់ជាតិ និង ឈ្មោះប្រទេស ឈ្មោះប្រទេសជាអក្សរអង់គ្លេស អក្សរកាត់ ទីក្រុង ផ្ទៃដី (km2)
១   អាល់ហ្សេរី Algeria ALG Algiers 2,381,740
២ ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស កោះកាណារី Canary Islands
៣ ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស សេយូតា Ceuta
៤   អេហ្ស៊ីប Cairo 1,001,451
៥   លីប៊ី Libya Tripoli 1,759,540
៦ ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស ម៉ាឌីរ៉ា Madeira
៧ ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស ម៉េឡីលឡា Melilla
៨   ម៉ារ៉ុក Morocco
៩   ស៊ូដង់ Sudan
១០ ទំព័រគំរូ:ទិន្នន័យប្រទេស ទុយណេស៊ី Tunisia TUN Tunis 163,610
១១   សាហារ៉ាខាងលិច Western Sahara

​ អាហ្វ្រិកខាងត្បូង

កែប្រែ

អាហ្វ្រិកខាងលិច

កែប្រែ

ឯកសារយោង

កែប្រែ
  1. ↑ ១,០ ១,១ ""World Population prospects – Population division"". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved November 9, 2019.
  2. ↑ ២,០ ២,១ ""Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). population.un.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved November 9, 2019.
  3. ↑ Sayre, April Pulley. (1999) Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
  4. ↑ ៤,០ ៤,១ (1 August 1999)"Why Has Africa Grown Slowly?". Journal of Economic Perspectives 13 (3): 3–22. DOI:10.1257/jep.13.3.3.
  5. ↑ Fwatshak, S. U. (2014). "The Cold War and the Emergence of Economic Divergences: Africa and Asia Compared". Contemporary Africa. Springer. pp. 89–125. អ.វ.ល.:10.1057/9781137444134_5. ល.ស.ប.អ. 978-1-349-49413-2. 
  6. ↑ (1 March 2010)"African Economic Development and Colonial Legacies". Revue internationale de politique de développement (1): 11–32. DOI:10.4000/poldev.78.
  7. ↑ (2004)"Conditioning the Effects of Aid: Cold War Politics, Donor Credibility, and Democracy in Africa". International Organization 58 (2): 409–423. DOI:10.1017/S0020818304582073.
  8. ↑ (1 September 2010)"Post-colonial colonialism: an analysis of international factors and actors marring African socio-economic and political development". Journal of Pan African Studies 3 (10): 62–85. ទំព័រគំរូ:GALE.
  9. ↑ (February 2015)"The political and economic legacy of colonialism in the post-independence African states". International Journal in Commerce, IT & Social Sciences 2 (2): 89–93. DOI:10.4000/poldev.78.
  10. ↑ [៥][៦][៧][៨][៩]
  11. ↑ "Africa. General info". Visual Geography. Archived from the original on 24 មេសា 2011. Retrieved 22 មករា 2023. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  12. ↑ Schneider, S.H.. "19.3.3 Regional vulnerabilities". ជា Parry, M.L.. Chapter 19: Assessing Key Vulnerabilities and the Risk from Climate Change. Climate change 2007: impacts, adaptation, and vulnerability: contribution of Working Group II to the fourth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Cambridge University Press (CUP): Cambridge, UK: Print version: CUP. This version: IPCC website. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-88010-7. http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch19s19-3-3.html។ បានយកមក 23 មករា 2023.  Archived 2013-03-12 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
  13. ↑ Niang, I., O.C. Ruppel, M.A. Abdrabo, A. Essel, C. Lennard, J. Padgham, and P. Urquhart, 2014: Africa. In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Barros, V.R., C.B. Field, D.J. Dokken et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, pp. 1199–1265. https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap22_FINAL.pdf Archived 19 June 2020 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
  14. ↑ "One of Africa's best kept secrets – its history". BBC News. 1 July 2017. https://www.bbc.com/news/world-africa-40420910. 
  15. ↑ "Homo sapiens: University of Utah News Release: 16 February 2005". Archived from the original on 24 តុលា 2007. Retrieved 18 កុម្ភៈ 2010. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  16. ↑ ១៦,០ ១៦,១ (2017)"Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science 358 (6363): 652–655. DOI:10.1126/science.aao6266.
  17. ↑ ១៧,០ ១៧,១ Sample, Ian (7 June 2017). "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian. https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story. 
  18. ↑ ១៨,០ ១៨,១ Zimmer, Carl (10 September 2019). "Scientists Find the Skull of Humanity's Ancestor — on a Computer – By comparing fossils and CT scans, researchers say they have reconstructed the skull of the last common forebear of modern humans.". The New York Times. https://www.nytimes.com/2019/09/10/science/human-ancestor-skull-computer.html. 
  19. ↑ ១៩,០ ១៩,១ "Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species". Nature Communications 10 (1). DOI:10.1038/s41467-019-11213-w.
  20. ↑ (Jan 2022)"Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa". Nature 601 (7894): 579–583. DOI:10.1038/s41586-021-04275-8.
  21. ↑ [១៥][១៦][១៧][១៨][១៩][២០]
  22. ↑ (4 May 2019)"From Crime to Coercion: Policing Dissent in Abeokuta, Nigeria, 1900–1940". The Journal of Imperial and Commonwealth History 47 (3): 474–489. ISSN 0308-6534. DOI:10.1080/03086534.2019.1576833.
  23. ↑ Herrera, Rene J.; Garcia-Bertrand, Ralph (2018). Ancestral DNA, Human Origins, and Migrations. Elsevier Science. pp. 61–. ល.ស.ប.អ. 978-0-12-804128-4. https://books.google.com/books?id=ZF1gDwAAQBAJ&pg=PA61។ បានយកមក 24 មករា 2023. 
  24. ↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Sayre
  25. ↑ Mokhtar, G. (1990) UNESCO General History of Africa, Vol. II, Abridged Edition: Ancient Africa, University of California Press. ISBN 0-85255-092-8
  26. ↑ Eyma, A.K. and C.J. Bennett. (2003) Delts-Man in Yebu: Occasional Volume of the Egyptologists' Electronic Forum No. 1, Universal Publishers. p. 210. ISBN 1-58112-564-X
  27. ↑ Wells, Spencer (December 2002) The Journey of Man Archived 27 April 2011 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. National Geographic
  28. ↑ Oppenheimer, Stephen. The Gates of Grief Archived 30 May 2014 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.. bradshawfoundation.com
  29. ↑ "15. Strait of Gibraltar, Atlantic Ocean/Mediterranean Sea". www.lpi.usra.edu. Archived from the original on 26 មករា 2021. Retrieved 24 មករា 2023.
  30. ↑ (26 June 2018)"Ancient genomes from North Africa evidence prehistoric migrations to the Maghreb from both the Levant and Europe". Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (26): 6774–6779. DOI:10.1073/pnas.1800851115.
  31. ↑ (2005). "Getting "Out of Africa": Sea Crossings, Land Crossings and Culture in the Hominin Migrations". Journal of World Prehistory 19 (2): 119–132. DOI:10.1007/s10963-006-9002-z.
បានពី "https://km.wikipedia.org/w/index.php?title=អាហ្វ្រិក&oldid=290795"