អាណាចក្រអយុធ្យា

អយុធ្យា (ថៃ: อยุธยา, ការបញ្ចេញសំឡេងសៀម: [ʔajúttʰajaː] [អៃយុត្ថៃយ៉ា]) គឺជារាជអាណាចក្រសៀមដែលមានអត្ថិភាពពីឆ្នាំ១៣៥១ ដល់ ១៧៦៧។ អាណាចក្រអយុធ្យារាក់ទាក់ស្វាគមចំពោះឈ្មួញបរទេស រួមមានចិន យួន ពួកឥណ្ឌា ជប៉ុន និង ពួកពែរ្ស ហើយក្រោយមក ព័រទុយហ្កាល់ ពួកអេស្ប៉ាញ ណេដឺឡន និង បារាំង ដោយអនុញ្ញាតឱ្យពួកជនបរទេសទាំងនោះតាំងជាភូមិៗនៅខាងក្រៅកំពែងរាជធានី ដែលត្រូវបានគេហៅថា អយុធ្យា ដូចគ្នា។

អាណាចក្រអយុធ្យា อาณาจักรอยุธยา
១៣៥១–១៧៦៧
ទង់ជ័យ ត្រា
ផែនទីអាស៊ីគ្នេយ៍នៅសតវត្សទី១៥: ស្វាយខៀវ: រាជអាណាចក្រអយុធ្យា ត្រួយចេកដិត: លានដំរី ស្វាយ: លានស្រែ ទឹកក្រូច: រាជអាណាចក្រសុខោទ័យ ក្រហម: កម្វុជទេឝ លឿង: ចាម្បា ខៀវ: មហាវៀត
ធានី	អយុធ្យា (១៣៥១-១៤៦៣) ពិឞ្ណុលោក (១៤៦៣-១៤៨៨) អយុធ្យា (១៤៦៣-១៦៦៦) លពបុរី (១៦៦៦-១៦៨៨) អយុធ្យា (១៦៨៨-១៧៦៧)
ភាសាទូទៅ	សៀមអយុធ្យា
សាសនា	ភាគច្រើន: ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ភាគតិច: ព្រហ្មញ្ញសាសនា កាតូលិករ៉ូម ឥស្លាមស៊ីអ៊ីត ឥស្លាមសុនីត
រដ្ឋាភិបាល	រាជាធិបតេយ្យសក្ដិភូមិដែលមានចតុស្ដម្ភជាអង្គនីតិប្រតិបត្តិ។
សម្ដេចព្រះ
▪ ១៣៥០–៦៩	ឧទង
▪ ១៥៩០–១៦០៥	នរេឝ្វរ
▪ ១៦៥៦–៨៨	នារាយណ៍
▪ ១៧៥៨–៦៧	ឯកទឝ
នីតិបញ្ញត្តិ	ព្រះមហាក្សត្រ
សម័យកាលប្រវត្តិសាស្រ្ត	យុគកណ្ដាល និង បុនវុឌ្ឍិ
▪ ឧទងឡើងសោយរាជ្យនៅអយុធ្យា	១៣៥១
▪ សហភាពបុគ្គលជាមួយរាជអាណាចក្រសុខោទ័យ	១៤៣៨
▪ រដ្ឋចំណុះរាជវង្សតោនងូ	១៥៦៤, ១៥៦៩
▪ បញ្ចូលជាមួយសុខោទ័យ និងឯករាជ្យពីតោនងូ	១៥៨៣, ១៥៨៤
▪ យុទ្ធហត្ថីរវាងនរេឝ្វរ និង ម៉ុងគ្រីស្វា	១៥៩៣
▪ End of Sukhothai Dynasty	1629
▪ ការដួលរលំអយុធ្យានៅឆ្នាំ១៧៦៧	១៧៦៧
Preceded by Succeeded by នគរលវ រាជអាណាចក្រនគរឝ្រីធម៌រាជ រាជអាណាចក្រធនបុរី
ឥឡូវជាផ្នែកនៃ	ថៃ លាវ កម្ពុជា ម៉ាឡេស៊ី មីយ៉ាន់ម៉ា ចិន

ក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំមួយ វាត្រូវបានពិពណ៌នាដោយពួកឈ្មួញបរទេសថាជាទីក្រុងមួយក្នុងចំណោមទីក្រុងធំៗ និង មានភោគទ្រព្យដ៏សំបូរបែបបំផុតនៅទិសបូព៌ា។ រាជវាំងនៃស្ដេចនារាយណ៍ (១៦៥៦-៨៨) មានចំណងមេត្រីភាពយ៉ាងរឹងមាំជាមួយព្រះបាទល្វីទី១៦នៅបារាំង ដែលពួកឯកអគ្គរាជទូតបារាំងបានប្រៀបធៀបទីក្រុងនេះទាំងទំហំ និង ភាពស្ដុកស្ដម្ភទៅនឹងក្រុងប៉ារីស។

ជិតដល់ឆ្នាំ១៥៥០ បណ្ដារដ្ឋចំណុះរបស់អាណាចក្រនេះរួមមានបណ្ដារដ្ឋបុរីភាគខ្លះនៅទៀបកោះម៉ាឡេ សុខោទ័យ និង ភាគខ្លះនៃប្រទេសកម្ពុជា។

នៅក្នុងការរៀបរាប់របស់ពួកបរទេស អយុធ្យាត្រូវបានពួកគេហៅថាសៀម ប៉ុន្តែប្រភពជាច្រើននិយាយថាអ្នកនៅអយុធ្យាហៅខ្លួនឯងថា ទ័យ និងអាណាចក្ររបស់ខ្លួនថា ក្រុងទ័យ (กรุงไท)។

ទិដ្ឋភាពប្រវត្តិសាស្ត្រទូទៅ

ដើមកំណើត

ពុទ្ធរូបទ្រង់ភ្នែនបិទមាស 19 ម៉ែត្រs (62 ft) ដ៏ធំមហិមានៅវត្តពន័ញជើងពេលខាងក្រោយៗចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៣២៤ មកម៉្លេះ មុនការចុះកាលបរិច្ឆេទនៃការបង្កើតក្រុងនេះទៅទៀត

តាមរយៈកំណែដែលគេទទួលស្គាល់ភាគច្រើនបំផុតអំពីកំណកំណើតនៃអាណាចក្រនេះ ថាវាជារដ្ឋទ័យតាំងនៅឯអយុធ្យាតាមដងទន្លេចៅព្រះញាមួយដែលបានផុសឡើងដំបូងគេ ក្បែរនគរលវ (នៅសម័យនោះ ស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់កម្វុជទេឝនៅឡើយ) និង សុវណ៌ភូមិ។ ប្រភពមួយនិយាយថានៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទីដប់បួន ដោយសារតែមានការគំរាមកំហែងពីរោគឆ្លងរាតត្បាត ព្រះចៅឧទងបានរើព្រះរាជវាំងទៅខាងត្បូងទៅកាន់វាលទំនាបលិចទឹកនៅឯទន្លេចៅព្រះញានៅលើកោះមួយហ៊ុំព័ទ្ធដោយទន្លេជាច្រើន។ ឈ្មោះនៃទីក្រុងបានបង្ហាញនូវឥទ្ធិពលព្រហ្មញ្ញសាសនាក្នុងតំបន់នេះដែលវាជាការបន្លឺសព្ទបែបទៃយនៃឈ្មោះទីក្រុងអយុធ្យារបស់ឥណ្ឌាដ៏ល្បីរន្ទឺ។ ក្រុងនេះត្រូវបានគេគិតថាមានជាប់ទាក់ទងទៅនឹងវីរកថាជាតិរបស់ទៃយ រាមកេរ្តិ៍ ដែលជាកំណែភាសាសៀមនៃរឿង រាមាយាណ ។

ការសញ្ជ័យ និង ការវាតទីនិយម

អយុធ្យាបង្ហាញនៅក្នុងផែនទីផ្វ្រាម៉ាវរ៉ូនៃពិភពលោក (រ.១៤៥០) ស្ថិតក្រោមឈ្មោះថា "Scierno" យកចេញពីភាសាពែរ្ស "Shahr-I-Naw" មានន័យថា "ទីក្រុងថ្មី"

អយុធ្យាបានចាប់ផ្ដើមមានអនុត្តរភាពដោយការសញ្ជ័យបណ្ដាអាណាចក្រ និង មឿងភាគខាងជើងដូចជា សុខោទ័យ កំពែងពេជ្រ និង ពិឝ្ណុលោក។ មុនចុងសតវត្សទីដប់ប្រាំ អយុធ្យាបានផ្ដើមការវាយប្រហារទៅលើអង្គរ ដែលជាមហាអំណាចធំតាំងពីបុរាណកាលក្នុងតំបន់។ ឥទ្ធិពលរបស់អង្គរនៅទីបំផុត ក៏បានសាបរលាបចេញពីវាលទំនាបទន្លេចៅព្រះញា កាលណោះអយុធ្យាក៏បានក្លាយជាមហាអំណាចធំថ្មីជំនួសអង្គរវិញ។

រាជអាណាចក្រអយុធ្យាដែលកំពុងតែលេចត្រដែតឡើងមួយនេះមានអំណាចកាន់តែ ធំឡើងទៅៗ។ ទំនាក់ទំនងរវាងអយុធ្យា និង លានស្រែកាន់តែអាក្រក់ឡើងចាប់តាំងពីពួកអយុធ្យាគាំទ្រដល់ការបះបោររបស់ថៅឆូយនៅឆ្នាំ១៤៥១ លោកយុត្តិតធិរ៉ាជាអភិជនម្នាក់នៃរាជអាណាចក្រសុខោទ័យដែលលោកមានការប៉ះទង្គិចគ្នាជាច្រើនលើកជាមួយព្រះបាទបរមត្រៃលោកនាថនោះ ក៏បានចូលថ្វាយខ្លួនបំរើដល់ព្រះបាទតិលោករាជ។ យុត្តិតធិរ៉ាបានជំរុញអោយបរមត្រៃលោកនាថចូលលុកលុយពិឝ្ណុលោក ដោយបញ្ឆេះភ្លើងសង្គ្រាមអយុធ្យា-លានស្រែលើជ្រលងចៅព្រះញាភាគខាងលើ (រាជអាណាចក្រសុខោទ័យ)។ ក្នុងឆ្នាំ១៤៦០ ចៅហ្វាយស្រុកឆេល្យីងបានចុះចាញ់ព្រះបាទតិលោករាជ។ បរមត្រៃលោកនាថ ក្រោយមកបានប្រើប្រាស់យុទ្ធសាស្ត្រថ្មី ហើយផ្ដោតលើការធ្វើសង្គ្រាមជាមួយលានស្រែដោយរើរាជធានីទៅកាន់ពិឝ្ណុលោកវិញ។ លានស្រែបានរងការវាយបកវិញ ហើយតិលោករាជនៅទីបំផុតបានព្យាយាមស្វែងរកសន្តិភាពក្នុងឆ្នាំ១៤៧៥។

យ៉ាងណាមិញ រាជអាណាចក្រអយុធ្យាមិនមែនជារដ្ឋឯកភាពមួយនៅឡើយទេ ផ្ទុយទៅវិញវាគ្រាន់តែជាបំណះនៃក្សត្របុរីគ្រប់គ្រងពីពឹងខ្លួន និង ជាបណ្ដាខែត្រសួយដែលមានស្វាមីភក្ដិទៅនឹងព្រះចៅអយុធ្យាដែលស្ថិតក្រោម ប្រព័ន្ធមណ្ឌល តាមពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះបានលើកឡើង។ ក្សត្របុរីទាំងនេះប្រហែលត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយព្រះរាជវង្សនៃអយុធ្យា រឺ ដោយអ្នកគ្រប់គ្រងប្រចាំតំបន់ដែលមានកងទ័ពឯករាជ្យផ្ទាល់ខ្លួន ហើយមានភារកិច្ចជួយដល់រាជធានីនៅពេលដែលសង្គ្រាម រឺ ការលុកលុយណាមួយបានកើតមានឡើង។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ធ្លាប់មានភស្តុតាងថាមានការបះបោរក្នុងតំបន់ម្ដងម្កាល ដឹកនាំដោយអម្ចាស់ រឺ ក្សត្រតាមតំបន់បានផ្ទុះឡើង។ អយុធ្យាក៏បានបង្ក្រាបការបះបោរទាំងនោះរាបទាបអស់ទៅ។

ផែនទីបារាំង១៦៨៦ អំពីសៀម

ដោយសារកង្វះច្បាប់ឡើងសោយរាជ្យ និង ផ្នត់គំនិតនៃគុណូបការាធិបតេយ្យជាធំផងនោះ ពេលណាមានការឡើងស្នងរាជ្យតែងមានជំលោះ ពួកចៅហ្វាយស្រុកដែលជាខត្តិយវង្ស រឺ ពួកអ្នកមានយសសក្ដិប្រកបដោយឥទ្ធិពលតែងតែអះអាងនូវគុណបំណាច់របស់ខ្លួនរួចហើយបានប្រមែប្រមូលកំលាំងរេហ៍ពល ហើយបរពលទៅកាន់រាជធានីទាមទារសិទ្ធិឡើងសោយរាជ្យ ដោយតាំងខ្លួនឱ្យខ្ពស់ក្នុងរដ្ឋប្រហារបង្ហូរឈាមគ្នាជាច្រើនលើក។

ចំណាប់ផ្ដើមសតវត្សទីដប់ប្រាំ អយុធ្យាបានបង្ហាញនូវចំណាប់អារម្មណ៍លើទៀបកោះម៉ាឡេ ប៉ុន្តែកំពង់ផែពាណិជ្ជកម្មធំៗនៃស៊ុលតនាណាចក្រមល្លកាបានប្រកួតប្រជែងដើម្បីអះអាងអធិបតេយ្យភាពរបស់ខ្លួន។ អយុធ្យាបានផ្ដើមការសញ្ជ័យជាច្រើនលើកប្រឆាំងនឹងមល្លកាតែមិនបានសំរេច ដោយសារតែមល្លកាមានភាពរឹងមាំខាងការទូត និង សេដ្ឋកិច្ចព្រោះមានការជួយពីខាងយោធាមហាមិង។ នៅដើមសតវត្សទីដប់ប្រាំ មេទ័ពជើងទឹករាជវង្សមិង លោកចឹង-ហឺបានបង្កើតមូលដ្ឋានទ័ពដើម្បីធ្វើប្រតិបត្តិការក្នុងទីក្រុងកំពង់ផែនេះ ដោយបង្កើតឡើងជាទីតាំងយុទ្ធសាស្ត្រដែលពួកចិនគ្មានចន្លោះប្រហោងណាមួយអាចចាញ់ពួកសៀមត្រង់ណាឡើយ។ ស្ថិតក្រោមការការពារនេះ មល្លកាបានរុងរឿង ប្រែក្លាយជាបច្ចាមិត្រមួយក្នុងចំណោមបច្ចាមិត្រធំៗរបស់អយុធ្យារហូតដល់ការកាន់កាប់មល្លកាដោយពួកព័រទុយហ្កាល់។

សង្គ្រាមភូមាលើកទីមួយ

អត្ថបទដើម: សង្គ្រាមភូមា-សៀម

ចាប់ផ្ដើមពាក់កណ្ដាលនៃសតវត្សទី១៦ រាជអាណាចក្រនេះបានស្ថិតនៅក្រោមការវាយលុកដដែលជាដដែលដោយរាជវង្សតោនងូភូមា។ សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៥៤៧-៤៩) បានចាប់ផ្ដើមជាមួយការលុកលុយភូមាមួយ និង ការឡោមព័ទ្ធអយុធ្យាបរាជ័យម្ដង។ ការឡោមព័ទ្ធលើកទីពីរ (១៥៦៣-៦៤) បានដឹកនាំដោយព្រះបាទព្រះរៀមអង្គយោធិននព្វរត្នបានបង្ខំព្រះបាទមហាចក្រពត្តិឱ្យចុះចាញ់នៅឆ្នាំ១៥៦៤។ គ្រួសាររាជវង្សត្រូវបានចាប់នាំទៅបារគូ ដោយមានបុត្រាទីពីររបស់ស្ដេចអយុធ្យា មហិន្ទ្រាធិរាជត្រូវបានគេលើកឱ្យសោយរាជ្យជាសាមន្តរាជ។ នៅឆ្នាំ១៥៦៨ មហិន្ទ្រាធិរាជបានបះបោរ នៅពេលព្រះបិតារបស់ទ្រង់រៀបចំយាងត្រឡប់មកពីបារគូវិញជាភិក្ខុភេទ។ ការឡោមព័ទ្ធលើកទីបីជាហេតុនាំអោយមានការកាន់កាប់អយុធ្យានៅឆ្នាំ១៥៦៩ ហើយព្រះរៀមអង្គបានតាំងព្រះមហាធម៌រាជាធិរាជជាស្ដេចចំណុះរបស់ទ្រង់វិញ។

ព្រះចៅនរេឝ្វរចូលទៅកាន់បារគូដែលគ្មានការគ្រប់គ្រងនៅឆ្នាំ១៦០០ គំនូរជញ្ជាំងគូរដោយព្រះញាអនុសចិត្រកូល វត្តសុវន្ទរារាម ឧទ្យានប្រវត្តិសាស្ត្រអយុធ្យា។

ក្រោយពីការសោយទិវង្គតរបស់ព្រះរៀមអង្គនៅឆ្នាំ១៥៨១ ឧបរាជនរេឝ្វរបានប្រកាសឯករាជ្យអយុធ្យានៅឆ្នាំ១៥៨៤។ ពួកទៃយបានវាយបកទៅកាន់ការលុកលុយរបស់ភូមាច្រំដែល (១៥៨៤-១៥៩៣) ដែលវាត្រូវបានបិទបញ្ចប់ដោយការល្បងបារមីលើដំរីរវាងព្រះបាទនរេឝ្វរ និងរជ្ជទាយាទភូមាម៉ុងគ្រីស្វានៅឆ្នាំ១៥៩៣ កំឡុងការឡោមព័ទ្ធអយុធ្យាលើកទីបួនដែលកាលណោះ ព្រះនរេឝ្វរបានប្រហារក្ស័យព្រះជន្មព្រះម៉ុងគ្រីស្វាប្រកបដោយព្រះកិត្តិគុណល្បីរន្ទឺសុះសាយ (គេក៏បានកំណត់ថ្ងៃនោះ ត្រូវនឹង ថ្ងៃ ១៨ មករា ចាត់ទុកថាជាទិវាកងទ័ពទៃយ)។ សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៥៩៤-១៦០៥) គឺជាការវាយប្រហាររបស់ស្យាមទៅលើភូមា ដែលជាហេតុនាំឱ្យទទួលបានការកាន់កាប់តំបន់តនាវឝ្រីរហូតដល់មុំហ៍នៅឆ្នាំ១៥៩៥ ហើយនិងលាននានៅឆ្នាំ១៦០២។ នរេឝ្វរថែមទាំងបានលុកលុយភូមាដីគោករហូតដល់តោនងូនៅឆ្នាំ១៦០០ ប៉ុន្តែត្រូវបានរុញច្រានត្រឡប់មកវិញ។

បន្ទាប់ពីការសោយទិវង្គតរបស់ព្រះចៅនរេឝ្វរនៅឆ្នាំ១៦០៥ តនាវឝ្រីភាគខាងជើង និងលានស្រែបានវិលត្រឡប់ស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់ភូមាវិញនៅឆ្នាំ១៦១៤។

ការប៉ុនប៉ងរបស់រាជអាណាចក្រអយុធ្យាដណ្ដើមយកលានស្រែ និង តនាវស្រីខាងជើងនៅឆ្នាំ១៦៦២-១៦៦៤ បានត្រូវបរាជ័យ។

ការជួញដូរនៅក្រៅប្រទេសបាននាំចូលមកកាន់អយុធ្យាវិញ មិនត្រឹមតែវត្ថុល្អប្រណិតៗប៉ុណ្ណោះនោះទេ តែក៏បាននាំចូលនូវគ្រឿងសស្ត្រាវុធថ្មីៗផងដែរ។ ក្នុងពាក់កណ្ដាលសតវត្សទីដប់ប្រាំពីរ កំឡុងរជ្ជកាលព្រះបាទនារាយណ៍ អយុធ្យាបានក្លាយជារាជអាណាចក្រយ៉ាងសំបូររុងរឿង។ ក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំបី អយុធ្យាបានបាត់ការគ្រប់គ្រងទៅលើបណ្ដាខេត្តនានារបស់ខ្លួន បន្តិចម្ដងៗ។ ចៅហ្វាយស្រុកជាច្រើនបានប្រើអំណាចផ្ទាល់ខ្លួនដោយឯករាជ្យ ហើយការបះបោរនានាប្រឆាំងនឹងរាជធានីក៏បានផ្ទុះឡើង។

សង្គ្រាមភូមាលើកទីពីរ

ក្នុងពាក់កណ្ដាលសតវត្សទីដប់ប្រាំបី អយុធ្យាម្ដងទៀតបានជំពាក់វាក់វិនក្នុងសង្គ្រាមជាច្រើនលើកជាមួយពួកភូមា។ សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៧៥៩-៦០) បានផ្ដើមឡើងដោយរាជវង្សកន្បោនភូមាក៏បានត្រូវបរាជ័យ។ សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៧៦៥-៦៧) បានបណ្ដាលឱ្យមានការលួចឆក់ប្លន់បំផ្លិចបំផ្លាញទីក្រុងអយុធ្យា ហើយទីបញ្ចប់នៃព្រះរាជអាណាចក្រនេះដោយសារតែការសញ្ជ័យក្នុងខែមេសា ឆ្នាំ១៧៦៧។

ខត្តិយភាពរាជអាណាចក្រអយុធ្យា

សូមមើលផងដែរ: រាជាធិបតេយ្យទៃយ

វិកិណ្ណដ្ឋាននៃទីក្រុងអយុធ្យាបុរាណក្រោយការឈ្លានពានរបស់ភូមា។

ព្រះមហាក្សត្រនៃអយុធ្យាគឺជាស្ដេចផ្ដាច់ការដែលមានឋានន្តរសក្ដិសមសាសនា។ អំណាចរបស់ពួកទ្រង់ទាញបានពីមនោគមវិជ្ជានៃព្រហ្មញ្ញសាសនា និងព្រះពុទ្ធសាសនាដូចគ្នាដែរ ក៏ចេញពីលក្ខណៈដឹកនាំពីធម្មជាតិរបស់ទ្រង់ផងដែរ។ ព្រះមហាក្សត្រសុខោទ័យគឺជាការរំលឹកឡើងវិញនៃសិលាចារឹកលេខ១ ដែលបានរកឃើញនៅសុខោទ័យ បានថ្លាថ្លែងថា ព្រះបាទរាមកំហែងនឹងសណ្ដាប់នូវពាក្យបណ្ដឹងនៃអាណាប្រជានុរាស្ត្រដែលបានវាយជួងនៅឯក្លោងទ្វារព្រះរាជវាំង។ ព្រះមហាក្សត្រត្រង់នេះត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាឪពុកដោយប្រជារាស្ត្ររបស់ទ្រង់។

នៅអយុធ្យា យ៉ាងណាក៏ដោយ ទស្សនៈខត្តិយភាពបែបបិតុភាពត្រូវបានសាបសូន្យ។ ព្រះមហាក្សត្រត្រូវបានចាត់ទុកថាជា ចក្រពត្តិ (សំស្ក្រឹត ចក្រវរ្តិន៑) ដែលឆ្លងតាមរយៈការប្រកាន់ខ្ជាប់របស់ទ្រង់ទៅនឹងច្បាប់បង្កើតលោកទាំងមូលពាក់ព័ន្ធជុំវិញទ្រង់។ តាមរយៈបវេណីព្រហ្មញ្ញ ស្ដេចគឺជាអវតារនៃព្រះវិឝ្ណុ អ្នកបំផ្លាញអសុរា ដែលកើតមកជាអ្នកការពារមនុស្ស។ ជំនឿពុទ្ធសាសនាជឿថាក្សត្រគឺជាតួអង្គអ្នកដឹកនាំដ៏ត្រឹមត្រូវ (ភាសាសំស្ក្រឹត: ធម៌រាជា) ដែលសំដៅរកសុខមាលភាពនៃមនុស្សលោក ហើយក៏ជាអ្នកដែលដើរតាមការបង្រៀនរបស់ព្រះពុទ្ធគោត្តមយ៉ាងតឹងរឹងផងដែរ។

ព្រះនាមផ្លូវការរបស់ព្រះមហាក្សត្រគឺជាការឆ្លុះបញ្ចាំងនៃសាសនាអស់ទាំងនោះ: ព្រហ្មញ្ញសាសនា និង ពុទ្ធសាសនា។ ពួកទ្រង់ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាការចាប់កំណើតនៃទេវៈខាងព្រហ្មញ្ញសាសនា: ឥន្ទ្រ ឝិវ រឺ វិឝ្ណុ (រាម)។ ពិធីរាជាភិសេកត្រូវបានដឹកនាំដោយពួកព្រាហ្មណ៍ ដែលគ្រានោះចាត់ទុក ទេវៈព្រហ្មញ្ញ ឝិវជា ម្ចាស់នៃចក្រវាឡ។ យ៉ាងណាមិញ តាមរយៈក្រឹត្យក្រមនេះ ស្ដេចមានភារកិច្ចចុងក្រោយជាអ្នកការពារប្រជារាស្ត្រ និងអ្នកបរិសូន្យនៃសភាវៈអាក្រក់។

តាមរយៈពុទ្ធសាសនា ព្រះមហាក្សត្រត្រូវបានគេជឿថាជាព្រះពោធិសត្វ។ ភារកិច្ចមួយក្នុងចំណោមភារកិច្ច សំខាន់ៗបំផុតនៃព្រះមហាក្សត្រគឺត្រូវកសាងវត្ត រឺ រូបចំលាក់ព្រះពុទ្ធរូបជានិមិត្តសញ្ញានៃភាពរុងរឿង និង សន្តិភាព។

ចំពោះអ្នកស្រុកវិញ ទិដ្ឋភាពផ្សេងមួយទៀតនៃខត្តិយភាពក៏មានភាពស្រដៀងគ្នាទៅនឹង "ម្ចាស់ដី" រឺ "អ្នកដែលគ្រប់គ្រងដី" (ព្រះចៅផែនដី) ដែរ។ តាមរយៈពិធីការក្នុងរាជវាំង ភាសាពិសេស រាជសព្ទ ("ភាសាស្ដេច") ត្រូវបានប្រើដើម្បីទំនាក់ទំនងជាមួយ រឺ និយាយអំពីខត្តិយវង្ស។ នៅអយុធ្យា ក្សត្រត្រូវបានគេនិយាយថាមានអំណាចលើដីអាណាប្រជានុរាស្ត្ររបស់ទ្រង់ តាំងពីពួកអភិជនរហូតដល់ប្រជារាស្ត្រសាមញ្ញ តារយៈប្រព័ន្ធ សក្ដិនា ដែលបានចងក្រងជាក្រមដោយព្រះបាទបរមត្រៃលោកនាថ (១៤៤៨-៨៨)។ ប្រព័ន្ធ សក្ដិនា មានភាពស្រដៀងគ្នាទៅនឹងសក្ដិភូមិនិយម ប៉ុន្តែមិនដូចគ្នាទេ ស្ថិតនៅក្រោមរបបសក្ដិភូមិ ស្ដេចមិនមែនជាម្ចាស់ដីទាំងឡាយឡើយ។ គ្រានោះគ្មានភស្តុតាងរឹងមាំណាមួយដែលថាប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងដីធ្លីនេះបានបញ្ញត្តិនូវសេដ្ឋកិច្ចរាជវាំងផ្លូវការឡើយ ជនជាតិបារាំងផ្វ្រង់ស្វ័រ-ទីម៉ូឡេអុង-ដឺ-ឆ្វេហ្ស៊ី អ្នកដែលបានមកដល់អយុធ្យានៅឆ្នាំ១៦៨៥ បានសរសេរថា "ព្រះមហាក្សត្រកាន់អំណាចផ្ដាច់ការ។ ព្រះអង្គពិតជាព្រះអាទិទេពនៃពួកសៀមមែន: គ្មាននរណាម្នាក់ហ៊ានហៅចំព្រះនាមរបស់ទ្រង់ឡើយ។" ស្មេរសតវត្សទី១៧ ម្នាក់ទៀត ជនជាតិណេដឺឡនយ៉ន់-វ៉ម់-វ្លីតបានកត់សំគាល់ថាស្ដេចសៀមត្រូវបាន "គោរព និង បូជាដោយប្រជានុរាស្ត្ររបស់ទ្រង់ទុកដូចជាព្រះទីពីរ។" ច្បាប់ និង រាជបញ្ជាត្រូវបានចេញដោយព្រះមហាក្សត្រ។ ជួនកាល ព្រះមហាក្សត្រអង្គឯងក៏ជាចៅក្រមកំពូលបំផុតដែលកាត់ក្ដី និងដាក់ទោសនូវបទល្មើសសំខាន់ៗ ដូចជាពួកជនក្បត់ រឺ ពួកអ្នកបះបោរ។

បន្ថែមលើប្រព័ន្ធ សក្ដិនា នវានុវត្តន៍ស្ថាប័នជាច្រើនផ្សេងៗនៃព្រះបាទបរមត្រៃលោកនាថបានចែងតំណែង ឧបរាជ ជាធម្មតាត្រូវបានកាន់ដោយព្រះរាជបុត្រាជាន់ខ្ពស់ រឺ ក៏ព្រះភាតាបង្កើត ក្នុងបំណងធ្វើនិយតកម្មទៅនឹងរបៀបរបបការឡើងសោយរាជ្យដ៏ពិបាកខ្លាំងចំពោះរាជវង្សពហុពន្ធភាព។ ក្នុងការអនុវត្ត មានការប៉ះទង្គិចជាប់មកជាមួយរវាងព្រះរាជា និង ឧបរាជ ហើយការឡើងសោយរាជ្យតែងមានជំលោះជាញឹកញាប់។ យ៉ាងណាក៏ដោយ វាបង្ហាញឱ្យឃើញថាអំណាចរាជបល្លង្កអយុធ្យាមានដែនកំណត់។ អនុត្តរភាពនៃស្ដេចអយុធ្យា តែងតែពឹងផ្អែកលើលក្ខខណ្ឌអំណោយទាននៃព្រះជន្ម និង អ្នកដង្ហែតាមទ្រង់។ ដោយគ្មានអ្នកគាំទ្រ រដ្ឋប្រហារបង្ហូរឈាមបានកើតឡើងពីសម័យមួយទៅសម័យមួយ។ តួអង្គដែលមានឥទ្ធិពលបំផុតក្នុងរាជធានីតែងតែជាពួកមេទ័ព រឺ មន្ត្រីនៃក្រុម ក្រឡាហោម។ កំឡុងសតវត្សចុងក្រោយនៃអយុធ្យា ការប្រយុទ្ធបង្ហូរឈាមចំណោមព្រះអង្គម្ចាស់ និង មេទ័ព មានបំណងប៉ងយករាជបល្លង្ក បានញាំញីរំខានដល់ព្រះរាជវាំង។

ការអភិវឌ្ឍសង្គម និង នយោបាយ

អត្ថបទដើម: មណ្ឌល (អាស៊ីអាគ្នេយ៍)

គំនូរនៃអយុធ្យា បានបង្គាប់បញ្ជាដោយក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌាខាងកើតនៃណេដឺឡន អាំស្ទែដាំ

កំណែទំរង់នៃព្រះបាទបរមត្រៃលោកនាថ (រជ.១៤៤៨-១៤៨៨) បានតំកល់ព្រះមហាក្សត្រអយុធ្យានៅចំកណ្ដាលនៃឋានានុក្រមសង្គម និងនយោបាយជាន់ខ្ពស់ដែលបានពង្រីកទូទាំងអាណាចក្រ។ ប្រសិនបើជាកង្វះភស្តុតាងក៏ដោយ វាត្រូវបានគេយល់ថានៅក្នុងរាជអាណាចក្រអយុធ្យា ឯកតាគ្រឹះនៃអង្គការសង្គមគឺជាសហគមន៍នៃភូមិផ្សំឡើងដោយគ្រួសារធំៗជាច្រើនគ្រួ។ សិទ្ធិទទួលដីធ្លីស្ថិតនៅជាមួយមេ ដែលកាន់កាប់ដីធ្លីក្នុងនាមតំណាងឱ្យសហគមន៍ ទោះបីយ៉ាងណាក្ដី ម្ចាស់កម្មសិទ្ធិដែលជាកសិករពេញចិត្តក្នុងការប្រើប្រាស់ដីធ្លីដរាបណាពួកគេនៅតែអាចអាស្រ័យផលពីវាបានជានិច្ច។ ពួកម្ចាស់ដីបានក្លាយជាអាមាត្យ និងពួកអាជ្ញាហ្លួងនៅតាមក្រុងតូចៗជាបន្តបន្ទាប់។ ព្រះមហាក្សត្រនៅទីបំផុតត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ថាជាអវតារនៃព្រះឝិវ រឺ វិឝ្ណុ និងបានក្លាយជាបុគ្គលជាទីសក្ការបូជានៃការបដិបត្តិលទ្ធិនយោបាយ-សាសនាជាធិបតីលើពួកព្រហ្មណ៍បារគូក្នុងរាជវាំង ភាគនៃបរិវារវាំងខាងពុទ្ធនិយម។ ក្នុងបរិបទពុទ្ធនិយម ទេវរាជ គឺជាព្រះពោធិសត្វ។ ជំនឿខាងទេវរាជភាពមានជាទូទៅរហូតចូលមកដល់សតវត្សទីដប់ប្រាំបី ទោះបីយ៉ាងណានៅពេលនោះការជំពាក់វាក់វិនខាងសាសនានៃជំនឿនេះត្រូវបានរឹតត្បឹតកុំឱ្យមានផលប៉ះពាល់។

ដោយមានដីធ្លីបំរុងទុកយ៉ាងធំទូលាយនៅទំនេរសំរាប់ការដាំដុះ អាណាចក្រនេះបានពឹងផ្អែកលើលទ្ធកម្ម និង ការក្ដោបក្ដាប់កំលាំងមនុស្សឱ្យសមល្មមសំរាប់ការងារ និង ការការពារដីស្រែ។ ការងើបឡើងយ៉ាងត្រដាបត្រដួសនៃអយុធ្យាបានតំរូវឱ្យមានការធ្វើសង្គ្រាមជានិច្ច ហើយខណៈពេលនោះ គ្មានភាគីណាមួយនៅក្នុងតំបន់មានភាពជឿនលឿនខាងបច្ចេកវិទ្យាឡើយ លទ្ធផលនៃការប្រយុទ្ធគ្នាជាធម្មតាត្រូវកំណត់ដោយទំហំនៃកងទ័ព។ បន្ទាប់ពីការធ្វើយុទ្ធនាការសឹកទទួលបានជ័យជំនះម្ដងៗ អយុធ្យាបានផាត់កៀររាស្ត្រទាំងនោះមកកាន់ទឹកដីរបស់ខ្លួន ដែលជាកន្លែងពួកគេត្រូវបានធ្វើសមានកម្ម និងបញ្ចូលទៅជាកំលាំងពលកម្ម។ រាមាធិបតីទី២ (រជ.១៤៩១-១៥២៩) បានបង្កើតប្រព័ន្ធកំណែនស្ថិតនៅក្រោមប្រព័ន្ធនេះ ដែលពួកវៃស្សគ្រប់គ្នាត្រូវចុះឈ្មោះជាព្រៃ (អ្នកបំរើ) ជាមួយពួក ចៅនាយ។ នៅពេលសង្គ្រាមផ្ទុះឡើង ពួកព្រៃជាបុរសត្រូវបានគេកែនឱ្យធ្វើទាហាន។ នៅពីលើពួក ព្រៃ គឺ នាយ ដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះការបំរើកងទ័ព ការងារកំណែនលើកិច្ចការងារសាធារណៈ និងទទួលខុសត្រូវលើដីធ្លីនៃពួកមន្ត្រីដែលមន្ត្រីនោះបានចាត់តាំងគេ។ ពួក ព្រៃសួយ (ไพร่ส่วย) បំពេញកាតព្វកិច្ចពលកម្មជំនួសការបង់ពន្ធ។ បើសិនជាគេយល់ថាការងារនោះជាការងារបង្ខិតបង្ខំនៅក្រោមលោក នាយ ដែលខ្លួនមិនពេញចិត្ត គេអាចលក់ខ្លួនជា ទាសៈ ទៅកាន់លោក នាយ ដែលគេពេញចិត្តជាង ហើយនាយនោះក្រោយមកបង់ថ្លៃសំណងចំពោះការខាតបង់កំលាំងពលកម្មកំណែន។ ស្ទើរតែ មួយភាគបីនៃការផ្គត់ផ្គង់កំលាំងមនុស្សមកទល់នឹងសតវត្សទីដប់ប្រាំបួនសំបូរទៅដោយពួក ព្រៃ។

ទ្រព្យសម្បត្តិ ឋានៈ និងឥទ្ធិពលនយោបាយមានទំនាក់ទំនងគ្នាទៅវិញទៅមក។ ព្រះមហាក្សត្របានចាត់ចែងដីស្រែទៅឱ្យពួកមន្ត្រីវាំង ចៅហ្វាយស្រុក មេទ័ព ជាការតបស្នងដល់ការបំរើរាជការរបស់ពួកគេ អនុលោមទៅតាមប្រព័ន្ធ សក្ដិនា។ ទំហំការបែងចែករបស់មន្ត្រីនីមួយៗត្រូវបានកំណត់ដោយចំនួនពួក ព្រៃ ដែលគេអាចបញ្ជាឱ្យទៅធ្វើការលើដីនោះ។ ចំនួននៃកំលាំងមនុស្ស ប្រធានពិសេសម្នាក់ រឺ​ មន្ត្រីម្នាក់ អាចបញ្ជាអាស្រ័យទៅតាមឋានៈរបស់គេទាក់ទងនឹងអ្នកផ្សេងៗក្នុងឋានានុក្រម និង ទ្រព្យសម្បត្តិរបស់គេ។ នៅចុងកំពូលនៃឋានានុក្រម គឺព្រះមហាក្សត្រដែលជានិមិត្តរូបម្ចាស់ដីធំបំផុតរបស់អាណាចក្រនេះ តាមទ្រឹស្ដីទ្រង់បានត្រួតត្រាលើការបំរើរាជការរបស់ពួក ព្រៃ ដ៏ច្រើនបំផុត ដែលពួកនោះត្រូវគេហៅថា ព្រៃហ្លួង បានបង់ពន្ធដោយ ការបំរើកងទ័ពហ្លួង ហើយនិងការបំរើការលើដីព្រះរាជទ្រព្យ។

គូរដោយលោកយ៉ូហានណិស-ភ្វីងប៊នស៍អំពីអយុធ្យា រ.១៦៦៥

យ៉ាងណាក៏ដោយ ការជ្រើសរើសកងទ័ពបានពឹងផ្អែកលើ នាយ រឺ មន្តីនាយ ពួកមន្ត្រីដែលត្រួតត្រាលើពួក ព្រៃសាម។ ពួកមន្ត្រីទាំងនេះត្រូវទទួលព្រមតាមរាជបញ្ជារបស់ព្រះរាជានៅពេលសង្គ្រាមផ្ទុះឡើង។ ពួកមន្ត្រី ដោយហេតុនេះបានក្លាយជាតួអង្គគន្លឹះក្នុងនយោបាយរបស់នគរ។ យ៉ាងហោចណាស់មានមន្ត្រីពីររូបបានរៀបចំធ្វើរដ្ឋប្រហារដណ្ដើមរាជបល្លង្កគ្នា ខណៈពេលមានការតស៊ូបង្ហូរឈាមគ្នារវាងព្រះមហាក្សត្រ និង ពួកមន្ត្រីរបស់ទ្រង់ ដែលបន្តបន្ទាប់ធ្វើឱ្យមានការបោសសំអាតពួកមន្ត្រីវាំងតែងត្រូវគេមើលឃើញជានិច្ចកាល។

ព្រះបាទត្រៃលោក នៅដើមសតវត្សទីដប់ប្រាំមួយបានបង្កើតឱ្យមានការបែងចែកដីធ្លី និង ពួក ព្រៃ ឱ្យច្បាស់លាស់សំរាប់មន្ត្រីហ្លួងគ្រប់ជាន់ថ្នាក់តាមឋានានុក្រម ដោយហេតុនេះហើយការកំណត់រចនាសម្ព័ន្ធសង្គមក្នុងប្រទេសមានជារៀងដរាបដល់ការដាក់បញ្ចូលបៀវត្ស៍សំរាប់មន្ត្រីរាជការក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំបួន។

ប្រព័ន្ធនេះគ្មានវិសាលភាពណាមួយទៅដល់ព្រះសង្ឃឡើយ ដែលមនុស្សគ្រប់វណ្ណៈទាំងអស់អាចចូលបួសរៀនបាន បូករួមទាំងពួកអនិកជនចិនផង។ វត្តជាច្រើនបានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលអប់រំ និងវប្បធម៌ស្យាម គ្រាអំឡុងសម័យកាលនេះពួកចិនដំបូងបានចាប់ផ្ដើមតាំងលំនៅក្នុងប្រទេសថៃ ហើយយ៉ាងឆាប់រហ័សពួកគេបានចាប់ផ្ដើមបង្កើតការគ្រប់គ្រងលើជីវភាពសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសនេះ។

ពួកចិនមិនបានជាប់កាតព្វកិច្ចចុះបញ្ជីសំរាប់ភារកិច្ចកំណែនទេ ដូច្នេះពួកគេមានពេលទំនេរដើរហើរជុំវិញនគរតាមចិត្តចង់ និង ភ្ជាប់ខ្លួនទៅនឹងពាណិជ្ជកម្ម។ ជិតដល់សតវត្សទីដប់ប្រាំមួយ ពួកចិនបានកាន់កាប់ពាណិជ្ជកម្មផ្ទៃក្នុងរបស់អយុធ្យា និងបានចាក់រឹសចាក់គល់ក្នុងតំណែងទីសំខាន់ៗខាងសេវារាជការសាធារណៈ និង កងទ័ព។ ភាគច្រើននៃមនុស្សទាំងនេះបានយកប្រពន្ធស្យាមពីព្រោះថាមានស្ត្រីភាគតិចណាស់ដែលបានចាកចេញពីស្រុកចិនមកជាមួយប្រុសៗ។

ព្រះបាទឧទងទទួលខុសត្រូវចំពោះការចងក្រងនៃ ធម៌សាស្ត្រ ក្រមច្បាប់ផ្អែកលើប្រភពឯកសារព្រហ្មញ្ញ និងទំនៀមទំលាប់ថៃពីបុរាណ។ ធម៌សាស្ត្រ នៅតែជាឧបករណ៍ច្បាប់ស្យាមមួយរហូតដល់ចុងសតវត្សទី១៩។ ការិយាធិបតេយ្យមួយពឹងផ្អែកលើឋានានុក្រមនៃមន្ត្រីដែលមានយសសក្ដិត្រូវបានដាក់បញ្ចូល ហើយសង្គមត្រូវបានរៀបចំជាលក្ខណៈប្រទាក់ក្រឡាគ្នា។ យ៉ាងណាមិញ ប្រព័ន្ធវណ្ណៈមិនត្រូវបានគេយកមកប្រើឡើយ។

សតវត្សទីដប់ប្រាំមួយបានបង្ហាញភស្តុតាងការងើបឡើងនៃភូមា ដែលបានរុករានរាតត្បាតជៀងថ្មី និង លាវ ហើយបង្កើតជាសង្គ្រាមលើពួកស្យាម។ នៅឆ្នាំ១៥៦៩​ កងទ័ពភូមា បានចូលរួមនឹងពួកអ្នកបះបោរស្យាម ដែលភាគច្រើនជារាជវង្សានុវង្សស្យាម បានកាន់កាប់ក្រុងអយុធ្យា ហើយបានផាត់កៀរយកព្រះរាជវង្សទាំងមូលបញ្ជូនទៅកាន់ភូមា។ ធម៌រាជា (១៥៦៩-៩០) ចៅហ្វាយស្រុកស្យាមដែលបានជួយភូមា ត្រូវបានតែងតាំងជាស្ដេចចំណុះនៅអយុធ្យា។ ឯករាជ្យស្យាមត្រូវបានស្ដារដោយព្រះរាជបុត្ររបស់ទ្រង់ ព្រះបាទនរេឝ្វរ (១៥៩០-១៦០៥) ដែលបានវាយបកទៅភូមាដោយមិនឱ្យដឹងខ្លួន និងជិតដល់ឆ្នាំ១៦០០ ទ្រង់ក៏បានរុញច្រានពួកភូមាឱ្យចេញពីប្រទេសរបស់ទ្រង់។

ដោយប្ដេជ្ញាចិត្តបង្ការអំពើក្បត់ដូចព្រះបិតារបស់ទ្រង់ ព្រះនរេឝ្វរបានចាប់ផ្ដើមឯកភាពរដ្ឋបាលរបស់ប្រទេសដោយផ្ទាល់ឱ្យស្ថិតនៅក្រោមព្រះរាជវាំងអយុធ្យា។ ព្រះអង្គបានបញ្ចប់ការអនុវត្តឱ្យព្រះអង្គម្ចាស់ខត្តិយវង្សដែលមានឋានៈទៅធ្វើចៅហ្វាយស្រុកតាមខែត្រនានារបស់អយុធ្យា ដោយតែងតាំងមន្ត្រីវាំងជំនួសវិញដែលសង្ឃឹមថាពួកគេអាចអនុវត្តតាមគោលនយោបាយចេញដោយព្រះមហាក្សត្រ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមកពួកព្រះអង្គម្ចាស់ខត្តិយត្រកូលត្រូវបានបង្ខាំងទុកនៅតែក្នុងរាជធានីតែប៉ុណ្ណោះ។ ការដណ្ដើមអំណាចរបស់ពួកទ្រង់បានបន្ត ប៉ុន្តែនៅក្នុងព្រះរាជវាំងវិញដែលស្ថិតក្រោមការឃ្លាំមើលរបស់ព្រះមហាក្សត្រ។

ដើម្បីឱ្យប្រាកដអំណាចរបស់ទ្រង់លើវណ្ណៈពួកចៅហ្វាយស្រុកថ្មី ព្រះបាទនរេឝ្វរបានចេញរាជក្រឹត្យថាពួកវៃស្សៈទាំងឡាយស្ថិតក្រោមអំណាចបំរើការខាង ព្រៃ បានក្លាយជាពួក ព្រៃហ្លួង ដែលនៅកៀកជាប់ផ្ទាល់ទៅនឹងព្រះមហាក្សត្រ ទ្រង់បានបែងចែកសេវាបំរើរបស់ពួកនោះទៅកាន់ពួកមន្ត្រីរបស់ទ្រង់។ វិធានការនេះបានផ្ដល់ឱ្យព្រះមហាក្សត្រនូវភាពផ្ដាច់មុខតាមបែបទ្រឹស្ដីលើកំលាំងមនុស្សទាំងឡាយ ហើយគំនិតនេះបានវិវត្តដូច្នេះតាំងពីព្រះមហាក្សត្រមានបរិចារកិច្ចពីប្រជារាស្ត្រទាំងអស់របស់ព្រះអង្គ ទ្រង់ក៏ជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិលើដីធ្លីទាំងអស់ផងដែរ។ តំណែងក្រមការ និង តំណែងចៅហ្វាយស្រុក ហើយនិងសក្ដិនាដែលជាប់មកនឹងពួកមន្ត្រីទាំងនោះជាធម្មតាគឺជាតំណែងសួរពូជបានកាន់កាប់ដោយពួកគ្រួសារមួយចំនួនដែលមានជាប់សាច់សែលោហិតទៅនឹងព្រះមហាក្សត្រតាមរយៈអាពិហ៍ពិពាហ៍។ ជាការពិត អាពាហ៍ពិពាហ៍ជារឿយៗត្រូវបានប្រើប្រាស់ដោយព្រះមហាក្សត្រស្យាមដើម្បីផ្សារភ្ជាប់សម្ព័ន្ធភាពរវាងពួកទ្រង់ និង បណ្ដាត្រកូលគ្រួសារមានឥទ្ធិពល ជាទំនៀមទំលាប់មួយដែលមានជាទូទៅរៀងរហូតដល់សតវត្សទីដប់ប្រាំបួន។ ជាលទ្ធផលមកវិញនៃគោលនយោបាយនេះ ព្រះមហេសីរបស់ក្សត្រជាធម្មតាមានចំនួនរាប់ផ្លូន។

ទោះបីជាមានកំណែទំរង់របស់ព្រះនរេឝ្វរយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ប្រសិទ្ធិកភាពនៃរាជការ ជាង ១៥០ ឆ្នាំប្លាយបន្ទាប់នៅតែមិនមានស្ថេរភាពដដែល។ អំណាចក្សត្រក្រៅពីដីព្រះរាជទ្រព្យ ទោះបីយ៉ាងណាក្នុងទ្រឹស្ដីដាច់ខាត ដែលក្នុងការអនុវត្តនៅមានកំរិតដោយសារតែភាពធូររលុងនៃរដ្ឋបាលសាធារណៈ។ ឥទ្ធិពលនៃរាជការកណ្ដាល និង ព្រះរាជាមិនមានវិសាលភាពផុតចាកឆ្ងាយពីព្រះរាជធានីឡើយ។ នៅពេលនោះសង្គ្រាមជាមួយពួកភូមាបានផ្ទុះឡើងនៅចុងសតវត្សទីដប់ប្រាំបី បណ្ដាខេត្តនានាបានបោះបង់ចោលព្រះរាជធានីដោយស្រួលៗ។ ខណៈពេលនោះ កងទ័ពជំនួយមិនងាយចូលមកប្រមូលផ្ដុំគ្នាការពាររាជធានីបានឡើយ ដូច្នោះហើយក្រុងអយុធ្យាមិនអាចស៊ូទ្រាំនឹងពួកឈ្លានពានភូមាបានទេ។

សាសនា

ព្រះកេសព្រះពុទ្ធដុះពាសពេញដោយដើមឧទុម្ពរក្នុងវត្តមហាធាតុ ឧទ្យានប្រវត្តិសាស្ត្រអយុធ្យា

សាសនាចំបងនៃអយុធ្យាគឺពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ យ៉ាងណាក្ដី ធាតុផ្សំជាច្រើននៃប្រព័ន្ធនយោបាយ និង សង្គមត្រូវសហប្រតិបត្តិការដោយគម្ពីរព្រហ្មញ្ញសាសនា និងអនុវត្តដោយពួកព្រាហ្មណ៍បារគូ។ តំបន់ជាច្រើនក្នុងព្រះរាជអាណាចក្រ ក៏មានការកាន់ពុទ្ធសាសនាមហាយាន ឥស្លាម និងរងឥទ្ធិពលពីពួកសាសនទូតបារាំងដែលបានមកដល់ប្រទេសនេះឆ្លងតាមរយៈប្រទេសចិនក្នុងសតវត្សទី១៧ តំបន់មួយចំនួនតូចក៏ត្រូវបានប្រែមកកាន់សាសនាកាតូលិករ៉ូមវិញខ្លះដែរ។ ឥទ្ធិពលនៃការបដិបត្តិមហាយាន និង តន្ត្រ ក៏បានបញ្ចូលក្នុងពុទ្ធសាសថេរវាទផងដែរ ដែលវាបង្កើតឱ្យមាននូវប្រពៃណីមួយ ហៅថាថេរវាទតន្ត្រ។

ការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ច

សៀមមិនដែលមានការខ្វះខាតគ្រឿងបរិភោគស្បៀងអាហារច្រើនទេ។ ពួកកសិករបានដាំស្រូវសំរាប់ការហូបចុកផ្ទាល់ខ្លួន និងទុកបង់ពន្ធសួយសារ។ អ្វីៗដែលនៅសល់ពីការប្រើប្រាស់ត្រូវយកទៅទំនុកបំរុងដល់ស្ថាប័នសាសនា។ ចាប់ពីសតវត្សទីដប់បីដល់ទីដប់ប្រាំ យ៉ាងណាមិញ ការប្រែទំរង់គួរឱ្យកត់សំគាល់មួយបានកើតឡើងខាងដំណាំស្រូវរបស់សៀម។ នៅដែនដីខ្ពស់ៗ ទឹកភ្លៀងត្រូវបានបង្គ្រប់ដោយប្រព័ន្ធបញ្ចេញបញ្ចូលទឹក ដើម្បីគ្រប់គ្រងកំរិតទឹកក្នុងស្រែ ពួកសៀមក៏បានសាបព្រួសស្រូវដំណើប ដែលវាជាស្បៀងអាហារមូលដ្ឋាននៅក្នុងតំបន់ភូមិសាស្ត្រខាងជើង និង ឦសាន។ ប៉ុន្តែនៅវាលទំនាបលិចទឹកនៃទន្លេចៅព្រះញា ពួកកសិករងាកទៅរកដាំស្រូវចំរុះផ្សេងៗទៀតដែលហៅថា ស្រូវឡើងទឹក ជាស្រូវខ្សាយបាននាំចូលពីពង្គល ដែលដុះលឿនល្មមលូតទៅលឿនស្របពេលទឹកឡើងនៅក្នុងស្រែនៅដែនដីទំនាប។

ពូជថ្មីនេះដុះលូតលាស់ស្រួល និងបានផលច្រើនលើសលប់ ដែលផលិតបានបរិមាណលើសតំរូវការអាចយកទៅលក់ក្រៅប្រទេសក្នុងតំលៃថោក។ អយុធ្យាបានតាំងនៅទីឆ្ងាយភាគខាងត្បូងបំផុតនៃវាលទំនាបលិចទឹក ដូច្នេះវាបានក្លាយជាចំណុចស្នូលនៃសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ច។ ស្ថិតក្រោមការឧបត្ថម្ភរបស់ព្រះរាជា គូលីកំណែនបានជីកព្រែកជាច្រើនដែលធ្វើឱ្យស្រូវអាចនាំពីស្រុកស្រែជនបទទៅដល់សំពៅរបស់ព្រះមហាក្សត្រដើម្បីនាំចេញទៅចិន។ ជាលំដាប់លំដោយ ដីល្បប់នៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេចៅព្រះញាបានលាតសន្ធឹងនៅចន្លោះសមុទ្រ និង ដីគោកនៅពេលនោះត្រូវបានគេចាត់ទុកថាវាមិនសមនឹងការតាំងទីលំនៅឡើយ ហើយត្រូវបានស្ដាររានយកមក និង ជំនួសមកវិញដោយការដាំដំណាំ។ តាមប្រវេណី ស្ដេចមានរាជកិច្ចប្រារព្ធពិធីសាសនាប្រសិទ្ធិពរដល់ការដាំដំណាំស្រូវ។

ទោះបីជាស្រូវមានច្រើនសំបូរនៅអយុធ្យាក៏ដោយ ក៏ការនាំចេញស្រូវត្រូវបានហាមឃាត់ម្ដងម្កាលដែរ នៅពេលមានទុរ្ភិក្សបានកើតឡើងដោយសារតែកត្តាធម្មជាតិ រឺ ក៏សង្គ្រាម។ ស្រូវជាធម្មតាត្រូវបានដោះដូរយកទំនិញប្រណិតៗ និងគ្រឿងយុទ្ធោបករណ៍ពីពួកលោកខាងលិច ប៉ុន្តែការដាំស្រូវភាគច្រើនទុកសំរាប់ទីផ្សារក្នុងស្រុក និងចំពោះការនាំចេញមិនមានភស្តុតាងណាមួយបានបញ្ជាក់ឡើយ។ ពាណិជ្ជកម្មជាមួយពួកអឺរ៉ុបមានភាពរស់រវើកក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំពីរ។ ជាការពិត ពួកឈ្មួញអឺរ៉ុបបានជួញដូរទំនិញរបស់ពួកគេ ភាគច្រើនមានដូចជា កាំភ្លើងវែង និងកាំភ្លើងធំ ជាមួយផលិតផលពីដីគោកយកចេញពីព្រៃដូចជា ឈើស្ពាន ស្បែកក្ដាន់រមាំង និង ស្រូវអង្ករ។ លោកតូមាំរ-ពីរិះ ជាអ្នកដើរសមុទ្រព័រទុយហ្កាល់ ត្រូវបានវែកញែកនៅសតវត្សទីដប់ប្រាំមួយថា អយុធ្យា រឺ អូឌ្យា សំបូរទៅដោយទំនិញល្អៗ។ ភាគច្រើននៃពួកឈ្មួញបរទេសមកដល់អយុធ្យាជាពួកអឺរ៉ុប និង ចិន ហើយត្រូវបង់ពន្ធឱ្យពួកអាជ្ញាហ្លួង។ ព្រះនគរមានច្រើនលើសលប់ទៅដោយស្រូវ អំបិល ត្រីងៀត ស្រា និង បន្លែបង្ការ។

ពាណិជ្ជកម្មជាមួយពួកបរទេស ភាគច្រើនពួកណេដឺឡនបានឈានដល់ចំណុចកំពូលនៅសតវត្សទីដប់ប្រាំពីរ។ អយុធ្យាបានក្លាយជាគោលដៅសំខាន់សំរាប់ពួកឈ្មួញមកពីជប៉ុន និង ចិន។ វាពិតជាមានហើយ ដែលថាពួកជនបរទេសទាំងប៉ុន្មាននោះបានចូលរួមក្នុងឆាកនយោបាយរបស់ព្រះរាជអាណាចក្រមួយនេះ។ ស្ដេចអយុធ្យាបានជួលពួកទាហានស៊ីឈ្នួលបរទេសជាច្រើនឱ្យចូលធ្វើសង្គ្រាមជាមួយពួកសត្រូវរបស់អាណាចក្រទ្រង់។ យ៉ាងណាមិញ បន្ទាប់ពីការបោសសំអាតពួកបារាំងនៅចុងសតវត្សទីដប់ប្រាំពីរ ពួកអ្នករកស៊ីសំខាន់ជាមួយអយុធ្យាគឺពួកចិន។ ពួកណេដឺឡនមកពីក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌាខាងកើតណេដឺឡន (Vereenigde Oost-Indische Compagnie រឺ VOC) នៅតែមានសកម្មភាពដដែល។ សេដ្ឋកិច្ចរបស់អយុធ្យាបានធ្លាក់ចុះយ៉ាងគំហុកនៅក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំបី រហូតដល់មានការលុកលុយពីភូមាបង្កឱ្យមានការលិចលង់សេដ្ឋកិច្ចអយុធ្យានៅឆ្នាំ១៧៨៨។

ទំនាក់ទំនងជាមួយបស្ចឹមប្រទេស

រក្តិអនុស្សាវរីយ៍នៅលពបុរីបង្ហាញនូវព្រះឆាយាលក្ខណ៍ព្រះបាទនារាយណ៍រាជាជាមួយពួករាជទូតបារាំង

នៅឆ្នាំ១៥១១ ភ្លាមៗក្រោយពីសញ្ជ័យបានមល្លកា ពួកព័រទុយហ្កាល់បានបញ្ជូនគណៈបេសកកម្មការទូតដឹកនាំដោយលោកឌូអាត-ផ្វឺណានឌឹសទៅកាន់រាជវាំងនៃព្រះបាទរាមាធិបតីទី២នៃអយុធ្យា។ ដោយបានកសាងទំនាក់ទំនងមេត្រីភាពរវាងព្រះរាជាណាចក្រព័រទុយហ្កាល់ និង រាជអាណាចក្រសៀម ពួកគេក៏បានត្រឡប់ទៅវិញអមជាមួយគណៈទូតសៀមរួមមានដង្វាយផង និង ព្រះរាជសារជាច្រើនផងដែលត្រូវបានបញ្ជូនទៅកាន់ព្រះមហាក្សត្រព័រទុយហ្កាល់។ ពួកគេគឺជាពួកអឺរ៉ុបដំបូងគេដែលបានធ្វើទស្សនកិច្ចមកកាន់ប្រទេសនេះ។ ប្រាំឆ្នាំក្រោយមកនោះ ទំនាក់ទំនងដំបូង អយុធ្យា និង ព័រទុយហ្កាល់បានសំរេចនូវសន្ធិសញ្ញាមួយដែលផ្ដល់ការអនុញ្ញាតឱ្យព័រទុយហ្កាល់អាចរកស៊ីក្នុងព្រះរាជអាណាចក្រនេះបាន។ សន្ធិសញ្ញាមួយទៀតស្រដៀងគ្នាក្នុងឆ្នាំ១៥៩២ បានផ្ដល់អោយពួកណេដឺឡននូវតួនាទីនិងបុព្វសិទ្ធិក្នុងការជួញដូរស្រូវអង្ករក្នុងប្រទេសនេះ។

ពួកបរទេសត្រូវបានស្វាគមយ៉ាងរាក់ទាក់នៅឯព្រះរាជវាំងនៃព្រះបាទនារាយណ៍ (១៦៥៧-១៦៨៨) ថ្វីត្បិតថាទ្រង់ជាមេដឹកនាំមានលក្ខណៈសកលក៏ពិតមែន យ៉ាងណា ក៏ទ្រង់នៅតែមានការប្រុងប្រយត្ននឹងឥទ្ធិពលមកពីប្រទេសខាងក្រៅដែរ។ ចំណងពាណិជ្ជកម្មសំខាន់ៗត្រូវបានដំណើរទៅមុខយ៉ាងលំបាកលំបិនជាមួយជប៉ុន។ ក្រុមហ៊ុនពាណិជ្ជកម្មណេដឺឡន និង អង់គ្លេសត្រូវបានគេអនុញ្ញាតឱ្យបើកបង្កើតរោងចក្រ ហើយគណៈបេសកកម្មការទូតត្រូវបានបញ្ជូនទៅប៉ារីស និង ដឹនហះ។ ដោយសារចង់ថែរក្សាចំណងទាក់ទងទាំងអស់នេះ រាជវាំងសៀមបានធ្វើឱ្យពួកណេដឺឡនដើរតួប្រឆាំងនិងពួកអង់គ្លេស និងបារាំងយ៉ាងប៉ិនប្រសប់ ដើម្បីជៀសវាងឥទ្ធិពលដ៏លើសលប់នៃមហាអំណាចណាមួយផ្ដាច់មុខ។

នៅឆ្នាំ១៦៦៤ យ៉ាងណាមិញ ពួកណេដឺឡនបានប្រើប្រាស់កងទ័ពដើម្បីទាមទារឱ្យមានសន្ធិសញ្ញាដើម្បីអោយពួកគេទទួលបានសិទ្ធិក្រៅដែនដីក៏ដូចជាអ្នកមានសេរីភាពគ្រប់យ៉ាងចូលទៅធ្វើពាណិជ្ជកម្ម។ ដោយមានការជំរុញពីមន្ត្រីបរទេសរបស់ទ្រង់ ដែលជាអ្នកផ្សងព្រេងជាតិក្រិកកនស្តឹណូស-យេរ៉ាជិះ (ចៅព្រះញាវិជាយេន្ទ្រ) ព្រះនារាយណ៍ក៏បានងាករេទៅរកបារាំងឱ្យផ្ដល់ជំនួយដល់ទ្រង់។ ពួកវិស្វករបារាំងបានសាងសង់បន្ទាយការពារជាច្រើនឱ្យពួកសៀម និងបានកសាងព្រះរាជវាំងថ្មីនៅលពបុរីថ្វាយព្រះនារាយណ៍ទៀតផង។ លើសពីនោះ ពួកសាសនទូតបារាំងបានភ្ជាប់មកនូវការអប់រំ និង វេជ្ជសាស្ត្រ ហើយពួកគេក៏បាននាំមកនូវផ្នោះពុម្ពសង្កត់ដំបូងគេចូលមកកាន់ប្រទេសនេះផងដែរ។ ចំណាប់អារម្មណ៍ផ្ទាល់របស់ល្វីទី១៤បានកើតឡើងដោយសាររបាយការណ៍ពីពួកសាសនទូតលើកឡើងថាព្រះបាទនារាយណ៍ប្រហែលអាចផ្លាស់ប្រែមកបដិបត្តិគ្រិស្តសាសនាវិញ។

គណៈទូតស្យាមទៅកាន់ស្ដេចល្វីទី១៤នៅឆ្នាំ១៦៨៦ ដោយលោកនីកូឡា-ឡាមេសង់។

វត្តមានបារាំងបានផ្ចុងផ្តើមដោយលោកយ៉េរ៉ាជិះ យ៉ាងណាមិញបានធ្វើឱ្យអាក់អន់ស្រពន់ចិត្ត និងនាំឱ្យមានក្ដីសន្ទិសង្ស័យដល់ពួកអភិជន និង បព្វជិតពុទ្ធសាសនាសៀម។ នៅពេលពាក្យសំដីផ្សព្វផ្សាយថាព្រះបាទនារាយណ៍ជិតចូលទិវង្គតនោះ មេទ័ពម្នាក់ នាមពេទរាជា (សោយរាជ្យ ១៦៨៨-៩៣) ក៏បានធ្វើរដ្ឋប្រហារ ដែលជាបដិវត្តន៍សៀមឆ្នាំ១៦៨៨ ដណ្ដើមរាជបល្លង្ក ធ្វើគតរជ្ជទាយាទដែលបានតែងតាំងរួចហើយដែលជាគ្រិស្តសាសនិក និងបានដាក់ទោសប្រហារជីវិតលោកយ៉េរ៉ាជិះរួមនិងពួកសាសនទូតមួយចំនួន និងការបណ្ដេញពួកបរទេសដែលនៅសេសសល់នោះផង។ ការសិក្សាខ្លះថាអយុធ្យាបានចាប់ផ្ដើមនូវសម័យកាលប្រេះឆាគ្នាជាមួយពួកពាណិជ្ជករលោកខាងលិច ខណៈនោះអយុធ្យាបែរជាស្វាគមពួកឈ្មួញចិនច្រើនជាងទៅវិញ។ ប៉ុន្តែការសិក្សាថ្មីផ្សេងទៀតបានលើកឡើងថា ដោយសារតែសង្គ្រាមនិងជំលោះនៅអឺរ៉ុបនៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទីដប់ប្រាំបី ពួកឈ្មួញអឺរ៉ុបក៏បានបន្ថយសកម្មភាពរបស់ខ្លួននៅលោកខាងកើត។ យ៉ាងណាមិញ តាមពិតទៅ ក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌាខាងកើតណេដឺឡន រឺ VOC នៅតែធ្វើធុរកិច្ចនៅអយុធ្យា បើទោះបីជាមានភាពលំបាកលំបិនខាងនយោបាយយ៉ាងណាក៏ដោយ។

ដំណាក់កាលចុងក្រោយ

Main articles: សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៧៥៩-១៧៦០) and សង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៧៦៥-១៧៦៧)

ចេតិយបីនៃវត្តព្រះឝ្រីសព៌េជ្ញដែលជាទីតំកល់ព្រះអដ្ឋិធាតុនៃព្រះបាទបរមត្រៃលោកនាថ ព្រះបាទបរមរាជាធិរាជទី៣ និង ព្រះបាទរាមាធិបតីទី២

ក្រោយពីសម័យកាលនៃការបង្ហូរឈាមដណ្ដើមអំណាចគ្នានៃពួករាជវង្ស អយុធ្យាក៏បានឈានចូលដល់សម័យកាលមួយដែលត្រូវបានគេហៅថា យុគមាស គឺជាដំណាក់កាលសន្តិភាពបន្តបន្ទាប់ក្នុងរយៈទសវត្សទីប្រាំនៃសតវត្សទីដប់ប្រាំបី នៅពេលនោះសិល្បៈ អក្សរសាស្ត្រ បានស្គាល់នូវភាពរុងរឿង។ មានសង្គ្រាមក្រៅប្រទេសជាច្រើនលើក។ អយុធ្យាបានប្រយុទ្ធតតាំងនឹងពួកលោកម្ចាស់ង្វៀន (ពួកមេដឹកនាំយួននៅវៀតណាមខាងត្បូង) ដើម្បីគ្រប់គ្រងកម្ពុជាធិបតីដែលចាប់ផ្ដើមនៅប្រហែលឆ្នាំ១៧១៥។ ប៉ុន្តែការគំរាមកំហែងកាន់តែ ធំឡើងៗចេញមកពីភូមា ដែលរាជវង្សអង្គព្រះថ្មីបានបង្ក្រាបរាបទាបបណ្ដារដ្ឋឝានមួយចំនួន។

ហាសិបឆ្នាំចុងក្រោយនៃព្រះរាជអាណាចក្រនេះគេមើលឃើញថាមានការតស៊ូបង្ហូរឈាមគ្នាក្នុងចំណោមពួកព្រះអង្គម្ចាស់។ រាជបល្លង្កគឺជាគោលដៅអាទិភាពរបស់ពួកទ្រង់។ ការបោសសំអាតពួកមន្ត្រីវាំង និងពួកមេទ័ពមានសមត្ថភាពមានជាបន្តបន្ទាប់។ ព្រះមហាក្សត្រចុងក្រោយ គឺព្រះបាទឯកទឝ ដើមឡើយត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាព្រះអនុរ័ក្ឞមន្ត្រី បានបង្ខំព្រះរាជាដែលត្រូវជាព្រះអនុជរបស់ទ្រង់ឱ្យចុះចេញពីរាជស្វេតច្ឆ័ត្រ ហើយទ្រង់ក៏ឡើងសោយរាជ្យខ្លួនឯង។

តាមរយៈប្រភពបារាំងមួយ បានពោលថា អយុធ្យានៅក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំបីប្រមូលផ្ដុំទៅដោយក្រុងក្សត្របុរីជាច្រើន: មុំហ៍ លិង្គ រឺ នគរឝ្រីធម៌រាជ តនាវឝ្រី ចុងសីហល រឺ កោះភូកេត សិង្ហនគរ រឺ សិង្គខ្លា។ សុង្ករដ្ឋជាច្រើនរបស់នគរនេះគឺ ប័ត្តានី ប៉ាហាំង ប្រាក់ កត្តហៈ និង មល្លកា។

នៅឆ្នាំ១៧៦៥ កងទ័ពខ្លាំងពូកែ ៤០០០០ នាក់ផ្សែផ្សំគ្នាក្នុងកងប្រដាប់អាវុធភូមាបានចូលលុកលុយទឹកដីអយុធ្យាចាប់ពីភាគខាងជើងនិងខាងលិច។ ក្រុងដែលនៅឆ្ងាយៗភាគច្រើនបានចុះចាញ់យ៉ាងឆាប់រហ័ស។ គំរូការតស៊ូជោគជ័យគួរឱ្យកត់សំគាល់តែមួយគត់ទល់នឹងកងទ័ពទាំងនេះត្រូវបានគេដឹងថានៅភូមិបាងរៈច័ន។ បន្ទាប់ពីការឡោមព័ទ្ធអស់រយៈពេល ១៤ ខែ ទីក្រុងអយុធ្យាក៏បានចុះចាញ់ និងត្រូវបានដុតបំផ្លាញក្នុងខែមេសា ១៧៦៧។ សម្បត្តិសិល្បៈរបស់អយុធ្យា បណ្ដាល័យដែលមានអក្សរសិល្ប៍ និង បណ្ណសារដ្ឋានតំកល់ក្បួនច្បាប់គម្ពីរប្រវត្តិសាស្ត្រស្ទើរតែត្រូវបានបំផ្លាញទាំងស្រុងអស់ទៅហើយ ហើយពួកភូមាក៏បាននាំព្រះរាជអាណាចក្រអយុធ្យាដល់នូវក្ដីវិនាសហិនហោចខ្លោចផ្សា។

ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាបានបន្តបានតែពីរបីខែប៉ុណ្ណោះ។ ពួកភូមា ដែលកំពុងប្រយុទ្ធតទល់នឹងសង្គ្រាមមួយជាមួយចិនក្នុងពេលដំណាលគ្នាចាប់ពីឆ្នាំ១៧៦៥មក ត្រូវបានបង្ខំអោយដកកងទ័ពថយនៅដើមឆ្នាំ១៧៦៨ នៅពេលដែលកងទ័ពចិនបានគំរាមកំហែងដល់រាជធានីរបស់ខ្លួន។

ដោយកងទ័ពភូមាភាគច្រើនបានដកចេញទៅវិញ ប្រទេសនេះក៏ត្រូវបានថមថយនូវភាពវឹកវរចលាចល។ អ្វីទាំងឡាយដែលនៅសេសសល់មានតែរាជធានីចាស់ដែលជាសំណល់បាក់បែកនៃព្រះរាជវាំង។ បណ្ដាខេត្តមួយចំនួនបានប្រកាសឯករាជ្យក្រោមការដឹកនាំពួកមេទ័ព ពួកសង្ឃបោកប្រាស់ និងរាជវង្សានុវង្ស។

មេទ័ពម្នាក់ ព្រះញាតាកសិន អតីតចៅហ្វាយស្រុកតាក បានខិតខំប្រឹងប្រែងឯកភាពផ្ទៃប្រទេសឡើងវិញ។ លោកបានប្រមែប្រមូលកងទ័ព និងបានចាប់វាយប្រហារបកទៅកាន់ពួកភូមាវិញ។ នៅទីបំផុត លោកបានបង្កើតរាជធានីមួយនៅធនបុរី កាត់ទន្លេចៅព្រះញាពីរាជធានីបច្ចុប្បន្ន បឹងកក់។ លោកសិនបានឡើងសោយរាជ្យ ក្លាយជាព្រះបាទតាកសិន។

សំណល់បែកបាក់នៃក្រុងប្រវត្តិសាស្ត្រអយុធ្យា និង "ទីប្រជុំជនប្រវត្តិសាស្ត្រនៅរួបរួមគ្នា" នៅក្នុងឧទ្យានប្រវត្តិសាស្ត្រអយុធ្យាត្រូវបានចុះបញ្ជីដោយយូណេស្កូជាស្ថានីយ៍កេរដំណែលពិភពលោក។ ទីក្រុងអយុធ្យាត្រូវបានបង្កើតឡើងវិញនៅក្បែរទីក្រុងចាស់ ហើយឥឡូវគឺជាស្រុកមឿងនៃចង្វាតអយុធ្យា។

បញ្ជីជនបរទេសលេចធ្លោនៅអយុធ្យាក្នុងសតវត្សទីដប់ប្រាំពីរ

• កនស្តឹណូស-យេរ៉ាជិះ អ្នកផ្សងព្រេងក្រិក និងជារាជអាមាត្យទីមួយនៃព្រះបាទនារាយណ៍
• ផ្វ្រង់ស្វ័រ-ទីម៉ូឡេអុង-ដឺ-ឆ្វេហ្ស៊ី
• លោកឪពុកហ្គី-តាស្ឆាដ ស្មេរយេស៊ូជាតិបារាំង និង ឯកអគ្គរាជទូតសៀមនៅបារាំង (១៦៨៨)
• ល្វី-ឡេណូ វិឞ្ដិអបស្ថលានៃស្យាម
• យ៉ាម៉ាដា-ណាហ្កាម៉ាសា អ្នកផ្សងព្រេងជប៉ុន ដែលបានក្លាយជាអ្នកគ្រប់គ្រងនៅខែត្រនគរឝ្រីធម៌រាជ

វិចិត្រសាលរូបភាព

• 
  ព្រះកេសព្រះពុទ្ធដាច់ចាក់ស្រែះដោយរឹសដើមឧទុម្ពរ
• 
  ព្រះពុទ្ធទ្រង់ភ្នែន អយុធ្យា
• 
  ព្រះពុទ្ធទ្រង់ភ្នែន អយុធ្យា

សូមមើលផងដែរ

• ចង្វាតអយុធ្យា
• ឧទ្យានប្រវត្តិសាស្ត្រអយុធ្យា
• បាងរៈច័ន
• ប្រវត្តិសាស្ត្រថៃ

អាគតដ្ឋាន

• Original text adapted from the Library of Congress Country Study of Thailand
• Higham, Charles (1989). The Archaeology of Mainland Southeast Asia. Cambridge, England: Cambridge University Press. ល.ស.ប.អ. 0-521-27525-3. https://books.google.com/books?id=-ifNH4uK0LAC&pg=PA355។ បានយកមក 6 September 2009. 
• Marcinkowski, M. Ismail (2005). From Isfahan to Ayutthaya: Contacts between Iran and Siam in the 17th Century. Singapore: Pustaka Nasional. ល.ស.ប.អ. 9971-77-491-7. https://books.google.com/books?id=RssPMqruX6kC&pg=PA53។ បានយកមក 8 August 2009. 
• Ruangsilp, Bhawan (2007). Dutch East India Company merchants at the court of Ayutthaya: Dutch Perceptions of the Thai Kingdom c. 1604–1765. Leiden, Netherlands: Koninklijke Brill NV. ល.ស.ប.អ. 0-300-08475-7. https://books.google.com/books?id=0xBGwFrYnaMC។ បានយកមក 20 November 2009. 
• Syamananda, Rong (1990). A History of Thailand. Chulalongkorn University. ល.ស.ប.អ. 974-07-6413-4. 
• Wood, W.A.R (1924). A History of Siam. London: Fisher Unwin Ltd. 
• Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ល.ស.ប.អ. 0-300-08475-7. 

អំណានបន្ថែម

• Smithies, Michael. A Siamese Embassy Lost in Africa 1686: The Odyssey of Ok-Khun Chamman. Chiang Mai: Silkworm Books, 1999.

បរមាធិប្បាយទាយចេញពីបរមាធិប្បាយប្រូខ្វេះ និង និក្ខេបទថ្ងៃ ១៦ សីហ. ២០០៦

Subject: Art History

Listopad, John A. "The art and architecture of the reign of Somdet Phra Narai." Diss. U of Michigan, 1995.

Subject: Buddhist literature

Chrystall, Beatrice. "Connections without limit: The refiguring of the Buddha in the Jinamahanidana." Diss. Harvard U, 2004.

Subject: History

Smith, George V. "The Dutch East India Company in the Kingdom of Ayutthaya, 1604–1694." Diss. Northern Illinois U, 1974.

Subject: Buddhist literature

Chrystall, Beatrice. "Connections without limit: The refiguring of the Buddha in the Jinamahanidana." Diss. Harvard U, 2004.

Subject:Urban planning

Peerapun, Wannasilpa. "The economic impact of historic sites on the economy of Ayutthaya, Thailand." Diss. U of Akron, 1991.

ពង្សាវតារក្រុងឝ្រីអយុធ្យា

There are 18 versions of Royal Chronicles of Ayutthaya (Phongsawadan Krung Si Ayutthaya) known to scholars.(According to Wyatt, David K. (1999). Chronicle of the Kingdom of Ayutthaya. Tokyo: The Center for East Asian Cultural Studies for UNESCO, The Toyo Bunko. pp. Introduction, 14. ល.ស.ប.អ. 978-4-89656-613-0. )

• • Fifteenth-Century Fragment – Michael Vickery version Archived 10 June 2015 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.(in English and Thai) and Ubonsi Atthaphan version in pp.215-231 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in Thai)
  • Van Vliet Chronicle (1640) – Translated and compiled by the Dutch merchant. The original Thai manuscripts disappeared.
  • The Luang Prasoet Version Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (1680) – Ayutthaha History (in Thai)
  • CS 1136 Version (1774)
  • The Nai (Nok) Kaeo Version (1782) - in pp.232-244 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in Thai)
  • CS 1145 Version (1783)
  • Sanggitiyavamsa Archived 27 March 2009 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. – Pali chronicle compiled by Phra Phonnarat, generally discussing Buddhism History of Thailand.
  • CS 1157 Version of Phan Chanthanumat (1795)
  • Thonburi Chronicle (1795)
  • Somdet Phra Phonnarat Version (1795) – Thought to be identical to Bradley Version below.
  • Culayuddhakaravamsa Vol.2 – Pali chronicle. Archived 5 October 2018 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. - includes other three versions of the chronicle.
  • Phra Chakraphatdiphong (Chat) Version (1808) Archived 4 March 2016 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in Thai)
  • Brith Museum Version (1807)
  • Wat Ban Thalu Version (1812)
  • ''Culayuddhakaravamsa Sermon (1820) . Archived 5 October 2018 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. - includes other three versions of the chronicle.
  • Bradley or Two-Volume Version (1864) – formerly called Krom Phra Paramanuchit Chinorot Version. Vol.1 Archived 27 March 2009 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. Vol.2 Archived 27 March 2009 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. Vol.3 Archived 27 March 2009 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. or Vol.1 Archived 12 May 2013 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. Vol.2
  • Pramanuchit's Abridged Version (1850) Archived , at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. (in English)
  • Royal Autograph Version (1855) - Vol. 1 Archived 3 October 2018 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., Vol. 2 Archived 3 October 2018 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.

Some of these are available in Cushman, Richard D. (2000). The Royal Chronicles of Ayutthaya: A Synoptic Translation, edited by David K. Wyatt. Bangkok: The Siam Society.

ការរៀបរាប់របស់ភូមា

These are Burmese historical accounts of Ayutthaya.

• Kham Hai Kan Chao Krung Kao (Lit. Testimony of inhabitants of Old Capital (i.e. Ayutthaya))
• Kham Hai Kan Khun Luang Ha Wat (Lit. Testimony of the "King who Seeks a Temple" (nickname of King Uthumphon)) - An English translation. Archived 3 March 2016 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• Palm Leaf Manuscripts No.11997 of the Universities Central Library Collection or Yodaya Yazawin – Available in English in Tun Aung Chain tr. (2005) Chronicle of Ayutthaya, Yangon: Myanmar Historical Commission

ការរៀបរាប់របស់បស្ចឹមប្រទេស

• Second Voyage du Pere Tachard et des Jesuites envoyes par le Roi au Royaume de Siam. Paris: Horthemels, 1689.

តំណខាងក្រៅ

• Online Collection: Southeast Asia Visions Collection by Cornell University Library
• "History of Aythhaya – Your resources on old Siam"
• ayutthaya Archived 28 October 2010 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• ayutthaya Archived 4 September 2011 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.

— វង្សក្សត្រ — រាជវង្សអយុធ្យា ឆ្នាំបង្កើត: ១៣៥០
មុនដោយ រាជអាណាចក្រសុខោទ័យ	រាជវង្សកាន់អំណាចនៃ រាជអាណាចក្រអយុធ្យា ១៣៥០–១៧៦៧	តដោយ រាជអាណាចក្រធនបុរី