វិគីភីឌា

ចិន

(ត្រូវបានបញ្ជូនបន្តពី ប្រទេសចិន)
ចំពោះសាធារណរដ្ឋចិន សូមមើល តៃវ៉ាន់។

ប្រទេសចិន (ចិនសម័យ៖ 中国; ចិនបុរាណ៖ 中國; ភិងអ៊ិង៖ Zhōngguó) ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន (ចិនសម័យ៖ 中华人民共和国; ចិនបុរាណ៖ 中華人民共和國; ភិងអ៊ិង៖ Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó) គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅភូមិភាគអាស៊ីបូព៌ា។ ចិនគឺជាប្រទេសដែលមានចំនួនប្រជាជនច្រើនជាងគេបំផុតដោយមានប្រជាជនសរុប ១.៤ ពាន់លាននាក់ និងមានក្រឡាផ្ទៃសរុប ៩.៦ លានគីឡូម៉ែត្រការ៉េ (៣.៧ លានម៉ាយការ៉េ) ដែលធ្វើឱ្យចិនជាប់ចំណាត់ថ្នាក់លេខ ៣ ឬ ៤ ខាងចំនួនផ្ទៃដី។ សព្វថ្ងៃ ប្រទេសនេះកំពុងស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំ និងគ្រប់គ្រងដោយបក្សកុម្មុយនីស្តចិន ហើយមានយុត្តាធិការខេត្តចំនួន ២២ តំបន់ស្វយ័តចំនួនប្រាំ ទីក្រុងរដ្ឋបាលផ្ទាល់ចំនួនបួន (មាន ប៉េកាំង ធៀនជីន ស៊ាងហៃ និងចុងគីង) និងតំបន់រដ្ឋបាលពិសេសចំនួនពីរ (មាន ម៉ាកាវ និងហុងកុង)។

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន
中华人民共和国 (ភាសាចិន)
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó (ភិងអ៊ិង)
ភ្លេងជាតិ
"ចលនាទ័ពស្ម័គ្រចិត្ត"
义勇军进行曲
ទីតាំងប្រទេសចិន (ក្រហម) នៅលើភូគោល
ទីតាំងប្រទេសចិន (ក្រហម) នៅលើភូគោល
រដ្ឋធានីប៉េកាំង
39°55′N 116°23′E / 39.917°N 116.383°E / 39.917; 116.383
ទីក្រុងធំបំផុតស៊ាងហៃ
31°13′N 121°28′E / 31.217°N 121.467°E / 31.217; 121.467
ភាសាផ្លូវការភាសាចិន[១]
ភាសាប្រចាំតំបន់ភាសាម៉ុងហ្គោល • ភាសាទីបេ • ភាសាអ៊ុយហ្គឺរ • ភាសាហ្សួង • ភាសាដទៃទៀត
អក្សរផ្លូវការចិនសម័យ
ក្រុមជនជាតិ
(ឆ្នាំ ២០២០)[២]
រដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមឯកបក្ស[៣]
ឯកត្តរដ្ឋប្រកាន់លទ្ធិម៉ាក្ស–លេនីន[៤]
ស៊ី ជីនពីង
លី ឈីអាង
ចាវ លឺជី
វ៉ាង ហ៊ូនីង
នីតិបញ្ញត្តិសមាជជាតិប្រជាជន
និម្មិតកម្ម
២០៧០ មុនគ.ស
២២១ មុនគ.ស
១ មករា ១៩១២
១ តុលា ១៩៤៩
៤ ធ្នូ ១៩៨២
២០ ធ្នូ ១៩៩៩
ក្រឡាផ្ទៃ
- ផ្ទៃសរុប
៩,៥៩៦,៩៦១ គ.ម២   (ទី៣/ទី៤)
- ផ្ទៃទឹក (%)
២.៨
ប្រជាជន
- ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២១)
Neutral increase ១,៤១១,៧៨៨,៧២៤[៥] (ទី១)
១៤៥[៦] នាក់/គ.ម២   (ទី៨៣)
GDP (PPP)ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២)
- សរុប
increase ៣០.១៨ ទ្រីលានដុល្លារ[៧] (ទី១)
- ក្នុងម្នាក់
increase ២១,៣៦៤ ដុល្លារ[៧] (ទី៧០)
GDP (ចារឹក)ប៉ាន់ស្មាន (ឆ្នាំ ២០២២)
- សរុប
increase ១៩.៩១ ទ្រីលានដុល្លារ[៧] (ទី២)
- ក្នុងម្នាក់
increase ១៤,០៩៦ ដុល្លារ[៧] (ទី៥៦)
ជីនី (២០១៩)positive decrease ៣៨.២[៨]
មធ្យម
HDI (២០១៩)increase ០.៧៦១[៩]
ខ្ពស់ · ទី៨៥
រូបិយវត្ថុរ៉ិនមីនប៊ី (យន់/យ័ន; ¥)[lower-alpha ១] (CNY)
ល្វែងម៉ោងUTC+៨ (ម៉ោងស្តង់ដាចិន)
ទម្រង់កាលបរិច្ឆេទ
ទិសបើកបរស្តាំ
កូដហៅទូរស័ព្ទ+៨៦ (ដីគោក)
ដែនកម្រិតខ្ពស់
អត្ថបទនេះមានអក្សរចិន។ ប្រសិនបើមិនមានពុម្ពអក្សរត្រឹមត្រូវទេ នោះអ្នកអាចនឹងឃើញសញ្ញាសួរ ប្រអប់ជ្រុងៗ ឬសញ្ញាចំឡែកដទៃទៀត ជំនួសឲ្យតួអក្សរចិន។

ចិនបានលេចឡើងជាអរិយធម៌ដ៏ចំណាស់មួយដោយមានដើមកំណើតនៅក្នុងតំបន់អាងទឹកពហុពលនៃទន្លេលឿង។ ចិនធ្លាប់ជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចធំជាងគេបង្អស់នៅលើពិភពលោកអស់រយៈពេលជិត ២ សហស្សវត្សរ៍គឺចាប់ពីសតវត្សទី១ នៃគ.ស រហូតដល់សតវត្សទី១៩ នៃគ.ស។[១០] ក្នុងរយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំមកនេះ នយោបាយប្រទេសចិនគឺផ្អែកទៅលើរបបរាជានិយមតំណពូជពង្សដោយចាប់ផ្តើមដំបូងនៅក្នុងរាជវង្សសៀ។ ក្រោយពីរាជវង្សសៀបានបង្កើតឡើង ប្រទេសចិនក៏ចាប់ផ្តើមពង្រីកឥទ្ធិពលនិងទឹកដីរបស់ខ្លួនហើយត្រូវបានបែកបាក់ជារដ្ឋតូចៗនិងត្រូវបង្រួបបង្រួមឡើងវិញជាច្រើនលើកច្រើនសារ។ នៅសតវត្សទី៣ មុន គ.ស ពួកឈិនបានបង្រួបបង្រួមទឹកដីស្នូលនៃប្រទេសចិនហើយក៏បានបង្កើតចេញជាអាណាចក្រចិនដំបូងគេនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ រាជវង្សហាន (២០៦ មុន គ.ស–២២០ នៃ គ.ស) ដែលជារាជវង្សស្នងបន្តពីរាជវង្សឈិន ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសម័យរាជវង្សដ៏រីកចម្រើនបំផុតខាងផ្នែកបច្ចេកវិទ្យាដោយក្នុងសម័យនោះ ចិនបានរកឃើញរបៀបបង្កើតក្រដាស និងត្រីវិស័យ រួមជាមួយនឹងការអភិវឌ្ឍខាងផ្នែកកសិកម្មនិងវេជ្ជសាស្ត្រផងដែរ។ ម្សៅរំសេវ និងការផ្តិតអក្សរត្រូវបានគេបង្កើតឡើងនៅក្នុងសម័យរាជវង្សថាង (៦១៨–៩០៧) និងរាជវង្សសុងខាងជើង (៩៦០–១១២៧)។ វប្បធម៌ថាងបានរីករាលដាលពាសពេញទ្វីបអាស៊ី ហើយមិនយូរប៉ុន្មាន ផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដ៏វែងមួយក៏បាននិម្មិតឡើងដោយមានឈ្មោះថាផ្លូវសូត្រ ផ្លូវនេះបានលាតត្រដាងពីប្រទេសចិនរហូតដល់តំបន់មេសូប៉ូតាមី (ផ្នែកខាងជើងតំបន់មជ្ឈិមបូព៌ា) និងអនុតំបន់ស្នែងអាហ្រ្វិក។ រាជវង្សចិនចុងក្រោយគេបង្អស់គឺរាជវង្សឆេងដែលបានទទួលរងនូវការខាតបង់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរទាំងខាងអំណាចនិងទឹកដីទៅមហាអំណាចលោកខាងលិច។

នៅទីបំផុត រាជានិយមចិនក៏បានដួលរលំនៅក្នុងឆ្នាំ១៩១២ ដែលជាលទ្ធផលនៃបដិវត្តន៍ឆ្នាំ១៩១១ ហើយត្រូវបានជំនួសដោយសាធារណរដ្ឋចិន។ ប្រទេសចិនបានទទួលរងការឈ្លានពានដោយចក្រភពជប៉ុននៅក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ក្រោយសង្គ្រាមលោកបានបញ្ចប់ សង្គ្រាមស៊ីវិលចិនក៏លេចផ្ទុះឡើងហើយប្រជាជាតិចិនក៏ត្រូវបែងចែកជាពីរដោយចិនដីគោកត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនដឹកនាំដោយម៉ៅសេទុងខណៈដែលរដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋចិនក្រោមការដឹកនាំរបស់បក្សគួមីនតាងបានរត់ដកថយទៅកោះតៃវ៉ាន់។ ភាគីទាំងពីរបានអះអាងថាខ្លួនគឺជារដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់តែមួយគត់របស់ប្រទេសចិន ទោះបីជាអង្គការសហប្រជាជាតិបានទទួលស្គាល់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនជាតំណាងតែមួយគត់ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៧១ ក្ដី។ ប្រទេសចិនបានធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចជាបន្តបន្ទាប់នៅក្រោយឆ្នាំ១៩៧៨ ហើយបានចូលជាសមាជិកនៃអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០០១។

ចាប់តាំងពីការបង្កើតនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩ មកប្រទេសមួយនេះគឺជាសាធារណរដ្ឋសង្គមនិយមឯកបក្ស ហើយត្រូវជារដ្ឋសង្គមនិយមមួយក្នុងចំណោមរដ្ឋសង្គមនិយមទាំងប្រាំដែលនៅមានវត្តមាននាបច្ចុប្បន្នកាល។ ប្រទេសចិនគឺជាសមាជិកអចិន្ត្រៃយ៍នៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៧១ មកម្លេះ (ជំនួសតៃវ៉ាន់)។ ប្រទេសចិនគឺជាសមាជិកស្ថាបនិកនៃអង្គការសហប្រតិបត្តិការពហុភាគី និងតំបន់ជាច្រើនដូចជា៖ ធនាគារវិនិយោគហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធអាស៊ី អង្គការសហប្រតិបត្តិការស៊ាងហៃ ភាពជាដៃគូសេដ្ឋកិច្ចគ្រប់ជ្រុងជ្រោយក្នុងតំបន់ (RCEP) ហើយត្រូវជាសមាជិកនៃប្រជាជាតិប៊្រីកស៍ និងកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ីខាងកើត។

ចិនជាប្រទេសដែលមានកម្រិតសេដ្ឋកិច្ចខ្ពស់បំផុតនៅលើពិភពលោកបើគិតជា យអទ ហើយជាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចលូតលាស់ខ្ពស់បំផុតទីពីរបើគិតតាម ផសស ជាមធ្យម។ ប្រទេសចិនគឺជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចកំពុងលូតលាស់លឿនបំផុតនៅលើពិភពលោក[១១] ហើយជាប្រទេសដែលមានទ្រព្យស្តុកស្តម្ភលំដាប់ទី២ លើពិភពលោកផងដែរ និងជាប្រទេសផលិតនិងនាំចេញច្រើនជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។ ប្រទេសនេះមានកងទ័ពឈរជើងធំជាងគេបង្អស់នៅលើពិភពលោក (គឺកងទ័ពរំដោះប្រជាជន) មានថវិកាការពារជាតិខ្ពស់បំផុតទីពីរ និងត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ថាជារដ្ឋនុយក្លេអ៊ែរ។ ប្រទេសចិនត្រូវបានគេកំណត់ថានឹងក្លាយប្រទេសមហាអំណាចផ្តាច់មុខនាពេលឆាប់ៗនេះដោយសារតែសេដ្ឋកិច្ចដ៏ធំនិងយោធាដ៏មានអំណាចរបស់ខ្លួន។[១២][១៣][១៤][១៥]

ឈ្មោះកែប្រែ

 
ចិន(中國 or 中国)

ប្រទេសចិនត្រូវបានហៅជាភាសាចិនថា ចុងគ័រ​ (Zhongguo (中國 or 中国) )។ ពាក្យថា ចុង​ (zhōng (中) ) មានន័យថា កណ្តាល ឯពាក្យថា គ័រ (guó (国 or 國) ) មានន័យថា ប្រទេស ឬ រដ្ឋ។ ពាក្យថាចុងគ័រ​ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដំបូងក្នុងសៀវភៅប្រវត្តិសាស្ត្រចិន (The Classic of History (ភាសាចិន: 書經/书经; pinyin: Shūjīng; Wade-Giles: Shuching)) សសេរនៅសតវត្សទី៦ មុនគ.ស សំដៅទៅ រាជវង្សចាវ។ បច្ចុប្បន្នពាក្យ ចុងគ័រ​ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការសម្តៅលើសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ដែលបានកកើតឡើងតាំងពីឆ្នាំ១៩៤៩។

ប្រវត្តិសាស្ត្រកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: ប្រវត្តិសាស្ត្រចិន and ខ្សែកាលប្រវត្តិសាស្ត្រចិន

បុរេប្រវត្តិកែប្រែ

 
ក្អមបុរាណអាយុកាល ១០,០០០ ឆ្នាំ, បានរកឃើញនៅក្នុងរូងភ្នំស៊ានរេន។

ភស្តុតាងបុរាណវត្ថុវិទ្យាបានបង្ហាញថា អម្បូរហូមីនីដាយដំបូងៗបានមកតាំងទីលំនៅលើទឹកដីប្រទេសចិនតាំងពី ២.២៥ លានឆ្នាំមុនមកម្លេះ។[១៦] ផូស៊ីលហូមីនីតបុរាណដែលមានសម្មតិនាមថាមនុស្សប៉េកាំង (ប្រភេទអម្បូរពូជមនុស្សបុរាណ)[១៧] ត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងរូបភ្នំមួយនៅចូកូឌានក្បែរទីក្រុងប៉េកាំង ហើយផូស៊ីលទាំងនោះមានអាយុកាលពីចន្លោះ ៦៨០,០០០ និង ៧៨០,០០០ ឆ្នាំមុន។[១៨] ផូស៊ីលធ្មេញនៃអូម៉ូសាព្យាង (មានអាយុពី ១២៥,០០០–៨០,០០០ ឆ្នាំមុន) ត្រូវបានគេរកឃើញនៅក្នុងរូបភ្នំហ្វុយាននៅស្រុកដាវ ខេត្តហ៊ូណាន។[១៩]

សម័យរាជវង្សដំបូងៗកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: រាជវង្សនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិន
 
យីនស៊ូ, ជារាជធានីចុងក្រោយរបស់រាជវង្សសាង។

យោងទៅតាមប្រពៃណីចិន រាជវង្សដំបូងបង្អស់គឺមានឈ្មោះថាសៀ ដែលនិម្មិតឡើងនៅអំឡុងឆ្នាំ២១០០ មុនគ.ស។[២០] រាជវង្សសៀគឺជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃប្រព័ន្ធនយោបាយរបស់ប្រទេសចិនសម័យដើមដែលផ្អែកលើរាជានិយមតំណពូជហើយវាបន្តមានអត្ថិភាពរយៈពេល ១ សហស្សវត្សរ៍។[២១] រាជវង្សសៀធ្លាប់បានប្រវត្តិវិទូជាច្រើនចាត់ទុកថាជាសម័យទេវកថារហូតទាន់តែក្រុមអ្នកវិទ្យាសាស្ត្របានរកឃើញទីកន្លែងដែលបន្សល់មកពីយុគសម័យលង្ហិននៅអ៊ឺលីថូ ខេត្តហេណានក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩។[២២] ប៉ុន្តែប្រវត្តិទូនិងបុរាណវត្ថុវិទូនូវតែមិនទាន់ច្បាស់នូវឡើយថា តើទីកន្លែងនោះពិតជាកន្លែងបន្សល់ទុកពីរាជវង្សសៀ ឬក៏ជាផ្នែកនៃវប្បធម៌ផ្សេងទៀតដែលមានអត្ថិភាពនៅសម័យកាលជាមួយគ្នា។[២៣] រាជវង្សសាងគឺជារាជវង្សដំបូងបង្អស់ដែលមានភស្តុតាងបញ្ជាក់ដោយកំណត់ត្រាសហសម័យ។[២៤] សាងបានគ្រប់គ្រងលើតំបន់វាលទំនាបនៃទន្លេលឿងនាភាគខាងកើតប្រទេសចិនចាប់ពីសតវត្សទី១៧ រហូតដល់សតវត្សទី១១ មុនគ.ស។[២៥] ការឆ្លាក់សរសេរលើឆ្អឹង (ឆ្នាំ១៥០០ មុនគ.ស)[២៦][២៧] គឺជាទម្រង់បែបបទសរសេរដ៏ចំណាស់បំផុតដែលបានរកឃើញ[២៨] ហើយអក្សរទាំងអស់គឺជាបុព្វអក្សរនៃអក្សរចិនសម័យ។[២៩]

សាងត្រូវបានពួកចូវវាយត្រួតត្រារួចបានឡើងគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនបន្តពីសតវត្សទី១១ រហូតដល់សតវត្សទី៥ មុនគ.ស។ ប៉ុន្តែរាជវង្សចូវមិនមានឥទ្ធិពលខ្លាំងដូចរាជវង្សមុនៗទេដោយសារតែខ្លួនត្រូវប្រឈមនឹងការរើបម្រះពីស្តេចត្រាញ់នៅតាមតំបន់នីមួយៗ។ ព្រឹត្តិការណ៍សង្គ្រាមស្តេចត្រាញ់នៅសម័យរាជវង្សចូវត្រូវបានគេសម្តៅថាសម័យផ្ការីកនិងស្លឹកឈើជ្រុះ។ រហូតមកដល់សម័យនគរចម្បាំងពីសតវត្សទី៥–ទី៣ មុនគ.ស មានរដ្ឋនៅសល់តែ ៧ ប៉ុណ្ណោះដែលនៅមានវត្តមានលើទឹកដីចិន។[៣០]

រាជាធិរាជចិនកែប្រែ

 
អធិរាជចិនដំបូងគឺព្រះចៅឈិន ស៊ី, ព្រះអង្គជាអ្នកបង្រួបបង្រួមរដ្ឋចម្បាំងទាំងអស់ឱ្យស្ថិតនៅក្រោមអំណាចតែមួយនិងជាអ្នកស្ថាបនិកដំបូងនៃមហាកំផែងចិន។

សម័យនគរចម្បាំងបានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ២២១ មុនគ.ស បន្ទាប់ពីនគរឈិនបានត្រួតត្រាលើនគរចំនួនប្រាំមួយទៀត ពោលគឺបង្រួបបង្រួមប្រទេសចិនឡើងវិញឱ្យនៅក្រោមអំណាចរបស់ខ្លួន។ ព្រះចៅឈិន ស៊ីបានប្រកាសខ្លួនជាអធិរាជដំបូងគេបង្អស់នៃរាជវង្សឈិន។ ព្រះអង្គបានអនុម័តកំណែទម្រង់ច្បាប់ឈិនទៅទូទាំងប្រទេសចិន ជាពិសេសគឺការធ្វើបមាណីយកម្មអក្សរចិន ខ្នាតរង្វាស់ ទទឹងផ្លូវ និងរូបិយប័ណ្ណជាដើម។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះ រាជវង្សរបស់ព្រះអង្គបានថែមទាំងបន្តវាយត្រួតត្រាកុលសម្ព័ន្ធយូអេនៅភាគខាងត្បូងទៀត។[៣១] អត្ថិភាពរាជវង្សឈិនបានបន្តតែរយៈពេល ១៥ ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះហើយបានដួលរលំភ្លាមៗបន្ទាប់ពីព្រះចៅឈិន ស៊ីបានទទួលអនិច្ចកម្មទៅ។ នេះគឺដោយសារតែគោលនយោបាយដ៏តឹងរឹងនិងឃោរឃៅរបស់ស្តេចឈិនដែលជាហេតុនាំឱ្យកើតផ្ទុះឡើងនូវការបះបោរឥតឈប់ឥតឈរ។[៣២][៣៣]

ប្រទេសចិនក៏បានធ្លាក់ចូលក្នុងភ្លើងសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងមួយរយៈទៀតតែមិនយូរប៉ុន្មាន រាជវង្សហានថ្មីក៏បានឡើងកាន់កាប់អំណាចបន្តពីឈិនដោយគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនពីឆ្នាំ២០៦ មុនគ.ស រហូតដល់ឆ្នាំ២២០ នៃគ.ស។[៣២][៣៣] ក្រោមការដឹកនាំរបស់ហាន ប្រទេសចិនបានពង្រីកឥទ្ធិពលនិងទឹកដីរបស់ខ្លួនទៅដល់តំបន់អាស៊ីកណ្តាល ម៉ុងកូល កូរ៉េខាងត្បូង និងតំបន់ភាគខាងត្បូង។ សកម្មភាពរបស់ហាននៅអាស៊ីកណ្តាលបានធ្វើឱ្យកើតមាននូវផ្លូវពាណិជ្ជកម្មថ្មីមួយដែលមានឈ្មោះថាផ្លូវសូត្រ។ នេះបានបណ្តាលឱ្យរាជវង្សហានចូលធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយរដ្ឋជាច្រើនទៀតនាភាគខាងលិចហើយមិនយូរប៉ុន្មាន ចិនក៏បានក្លាយជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចកំពូលមួយនាសម័យបុរាណកាល។[៣៤] ទោះបីជាហានបានបោះបង់ចោលនូវទស្សនៈនីតិនិយមរបស់ឈិនហើយមកប្រកាន់យកលទ្ធិខុងជឺក៏ដោយក៏ស្ថាប័នច្បាប់និងគោលនយោបាយច្បាប់របស់ឈិននូវតែបន្តប្រើប្រាស់នៅក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលហាននិងរាជវង្សបន្តៗដដែរ។[៣៥]

 
ផែនទីបង្ហាញពីការពង្រីកទឹកដីរបស់រាជវង្សហាននៅអំឡុងសតវត្សទី២ មុនគ.ស។

ក្រោយពីសម័យរាជវង្សហានបានបញ្ចប់ ប្រទេសចិនក៏ឈានចូលមកដល់សម័យជម្លោះសង្គ្រាមមួយទៀតដែលគេតែងស្គាល់ថាសម័យនគរបី។[៣៦] នៅចុងបញ្ចប់ នគរអ៊ួយក៏ត្រូវបានផ្តួលរលំភ្លាមៗដោយរាជវង្សជិន។ ក្រោយមក ជិនក៏ត្រូវប្រឈមនឹងសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងមួយបូករួមទាំងការឈ្លានពានពីកុលសម្ព័ន្ធភាគខាងជើងចំនួនប្រាំហើយជាលទ្ធផល តំបន់ភាគខាងជើងក៏ធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់កុលសម្ព័ន្ធទាំងនោះដោយគេតែងស្គាល់វាថានគរទាំងដប់ប្រាំមួយ។ ពួកស៊ានប៉ិបានបង្រួបបង្រួមរដ្ឋខាងជើងទាំងប៉ុន្មានរួចបង្កើតបានជានគរអ៊ួយខាងជើង។ ខុសពីអធិរាជមុនៗរបស់អ៊ួយខាងជើង ព្រះចៅចាវវិនបានបញ្ជាឱ្យមានការលាយចូលគ្នារវាងវប្បធម៌នគរខាងជើងនិងវប្បធម៌ហាន។ បែរមកភាគខាងត្បូងវិញ ឧត្តមសេនីយ៍លីវ អ៊ីបានផ្តួលរលំរាជវង្សជិនហើយក៏បានឡើងគ្រងរាជ្យក្នុងនាមជាអធិរាជនៃរាជវង្សលីវសុង។ រាជវង្សស្នងបន្តៗនៃរដ្ឋទាំងអស់នេះត្រូវបានគេស្គាល់ជាទូទៅថារាជវង្សខាងជើងខាងត្បូង ហើយទីបំផុតនៅឆ្នាំ ៥៨១ រដ្ឋទាំងពីរទិសក៏ត្រូវបង្រួបបង្រួមបង្កើតបានជារាជវង្សសួយ។ រាជវង្សសួយបានស្តារប្រព័ន្ធដឹកនាំរបស់ហានឡើងវិញនិងព្រមទាំងធ្វើកំណែទម្រង់កសិកម្ម សេដ្ឋកិច្ច ជីកសាងសង់មហាប្រឡាយ និងផ្សព្វផ្សាយសាសនាព្រះពុទ្ធ។ ការបះបោរប្រឆាំងនឹងរាជវង្សក៏ចាប់ផ្ទុះឡើងដែលជាលទ្ធផលនៃការចាញ់សង្គ្រាមនៅកូរ៉េភាគខាងជើង ហើយរាជវង្សសួយក៏ដួលរលំ។[៣៧][៣៨]

នៅក្រោមការដឹកនាំរបស់រាជវង្សថាងនិងសុង ប្រទេសចិនបានឈានចូលទៅដល់យុគសម័យមាសដោយទទួលបានការអភិវឌ្ឍន៍ស្ទើរគ្រប់វិស័យ ជាពិសេសគឺវិស័យសេដ្ឋកិច្ច បច្ចេកវិទ្យា និងវប្បធម៌។[៣៩] រាជវង្សថាងបានស្តារការគ្រប់គ្រងនៅភាគខាងលិចវិញដែលជាទីកន្លែងនៃផ្លូវពាណិជ្ជកម្មដ៏ល្បីល្បាញ។[៤០] អំណាចរបស់រាជវង្សថាងបានធ្លាក់ចុះជាលំដាប់ដោយសារតែការបះបោរអានលូសាននៅអំឡុងសតវត្សទី៨។[៤១] នៅឆ្នាំ ៩០៧ រាជវង្សថាងបានដួលរលំទាំងស្រុងនៅពេលដែលស្តេចត្រាញ់ម្នាក់បានឡើងគ្រប់គ្រងអំណាច។ នៅឆ្នាំ ៩៦០ រាជវង្សសុងបានលេចឡើងជាមហាអំណាចមួយស្មើនឹងរាជវង្សលៀវ (រាជវង្សស្នងពីថាង)។ រដ្ឋាភិបាលសុងគឺជារដ្ឋាភិបាលដំបូងបង្អស់នៅលើពិភពលោកដែលជម្រុញឱ្យប្រជាជនប្រើប្រាស់លុយក្រដាស និងជារដ្ឋបាលនយោបាយចិនដំបូងគេដែលបង្កើតកងនាវាឈរជើងអចិន្ត្រៃយ៍ដោយទទួលបានការគាំទ្រពីក្រុមឧស្សាហកម្មផលិតនាវានិងឈ្មួញពាណិជ្ជកម្មសមុទ្រ។[៤២]

 
រូបគំនូរបង្ហាញពីជីវភាពប្រជាជននៅរាជធានីបៀនជីង (សព្វថ្ងៃហៅថា កៃហ្វុង) នាសម័យរាជវង្សសុងក្នុងអំឡុងសតវត្សទី១២។

នៅរវាងសតវត្សទី១០ និងទី១១ ប្រជាជនចិនបានកើនចំនួនទ្វេដងរហូតដល់ទៅ ១០០ លាននាក់ នេះគឺដោយសារតែការពង្រីកកសិកម្មស្រូវនៅតាមតំបន់ភាគកណ្តាលនិងភាគខាងត្បូង និងផលិតផលស្បៀងអាហារជាច្រើនទៀត។ លទ្ធិខុងជឺដែលបានបាត់បង់ឥទ្ធិពលអស់រយៈពេលរាប់រយឆ្នាំដោយសារតែភ្លើងសង្គ្រាម ត្រូវបានរាជវង្សសុងគាំទ្រនិងយកមកផ្សព្វផ្សាយឡើងវិញ[៤៣] ចំណែកឯវប្បធម៌ហើយសិល្បៈវិញបានទទួលនូវការអភិវឌ្ឍន៍យ៉ាងខ្លាំង។[៤៤][៤៥] ដោយមើលឃើញថាសុងមានកម្លាំងយោធាខ្សោយដូច្នេះរាជវង្សជិនក៏បានឆក់យកឱកាសនេះដើម្បីឈ្លានពានទឹកដីរបស់សុង ហើយនៅឆ្នាំ១១២៧ រាជធានីរបស់សុងក៏ត្រូវធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់ជិន។ ជួររដ្ឋាភិបាល កងទ័ព និងមន្ត្រីនៃរាជវង្សសុងទាំងប៉ុន្មានដែលនៅសេសសល់បាននាំគ្នារត់ដកថយមកភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន។[៤៦]

នៅក្នុងសតវត្សទី១៣ ពួកម៉ុងកូលបានពង្រីកអំណាចនិងឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនដោយបានវាយចូលប្រទេសចិន។ នៅក្នុងឆ្នាំ១២៧១ មេដឹកនាំម៉ុងកូលម្នាក់ឈ្មោះថាគូប៊ីឡៃ ខាន់បានបង្កើតរដ្ឋមួយនៅលើទឹកដីចិនដែលមានឈ្មោះថារាជវង្សយួន (អានថា"យាន") ហើយនៅឆ្នាំ១២៧៩ យានបានវាយដណ្តើមទឹកដីភាគត្បូងរបស់សុង។ ប្រវត្តិវិទូបានធ្វើការប៉ាន់ស្មានថា មុនការចូលឈ្លានពានរបស់ពួកម៉ុងកូល ចំនួនប្រជាជនចិនសរុបមានប្រមាណ ១២០ លាននាក់ប៉ុន្តែមកដល់ឆ្នាំ១៣០០ ពោលគឺក្រោយការឈ្លានពានចំនួនប្រជាជនសរុបបានធ្លាក់ចុះមកនូវត្រឹម ៦០ លាននាក់ប៉ុណ្ណោះ។[៤៧] នៅឆ្នាំ១៣៦៨ ទាសករម្នាក់បានផ្តួលរលំរាជវង្សយានហើយបានឡើងគ្រងរាជ្យជាអធិរាជនៃរាជវង្សមិងថ្មី។ នៅក្រោមរាជវង្សមិង ប្រទេសចិនបានឈានចូលមកដល់យុគសម័យមាសម្តងទៀតដោយក្នុងនោះប្រទេសចិនគឺជារដ្ឋដែលមានកម្លាំងទ័ពជើងទឹកដ៏មានអំណាចជាងគេនៅលើពិភពលោកហើយមានសេដ្ឋកិច្ច សិល្បៈ និងវប្បធម៌ដ៏ចម្រើនអស្ចារ្យ។ ក្នុងសម័យនេះហើយដែលចិនបានចេញទៅធ្វើពាណិជ្ជកម្មនិងស្វែងរកកំណប់ទ្រព្យនៅតាមតំបន់ឆ្ងាយៗដោយធ្វើដំណើរតាមមហាសមុទ្រ។[៤៨]

នៅក្នុងសម័យរាជវង្សមិង រាជធានីប្រទេសចិនត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរចំនួនពីរលើក៖ លើកទីមួយគឺផ្លាស់មកតាំងនៅណានជិង និងលើកទីពីរគឺនៅប៉េកាំង។ នៅក្នុងសម័យនេះ អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗជាច្រើនបានផុសចេញមកដោយបន្សល់ទុកនូវការអប់រំ ប្រៀនប្រដៅដ៏ប្រពៃសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរជំនាន់គឺបច្ចុប្បន្ននិងអនាគត។[៤៩] ពួកអ្នកប្រាជ្ញទាំងនោះបានក្លាយជាកម្លាំងគាំទ្រនូវឧស្សាហកម្មនិងពាណិជ្ជកម្មក្នុងចលនាធ្វើពហិការពន្ធ បូករួមទាំងការការពារជាតិខ្លួននិងសម្ព័ន្ធមិត្តខ្លួនពីការឈ្លានពានរបស់ជប៉ុន និងការលុកលុយរបស់ពួកម៉ាន់ជូ។ កត្តាទាំងអស់នេះបានធ្វើឱ្យប្រព័ន្ធហិរញ្ញវត្ថុជាតិចុះខ្សោយជាងមុនបន្តិច។[៥០]

នៅឆ្នាំ១៦៤៤ រាជធានីប៉េកាំងត្រូវបានវាយត្រួតត្រាដោយកម្លាំងបះបោរជាច្រើនក្រុមដែលដឹកនាំដោយលី ស៊ីឆេង។ ព្រះចៅឆុងជិនបានធ្វើអត្តឃាតនៅពេលដែលរាជធានីប៉េកាំងកំពុងដួលរលំ។ រាជវង្សឆេងរបស់ជនជាតិម៉ាន់ជូបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយឧត្តមសេនីយ៍មិងរួចវាយដណ្តើមទីក្រុងប៉េកាំងមកវិញនិងផ្តួររលំរាជវង្សឈុនរបស់លីចោល។ ក្រោយពីដណ្តើមបានសម្រេច ទីក្រុងប៉េកាំងក៏ក្លាយជារាជធានីរបស់រាជវង្សឆេងម្តង។

រាជវង្សចុងក្រោយកែប្រែ

រាជវង្សឆេងដែលមានអត្ថិភាពពីឆ្នាំ១៦៤៤ ដល់ឆ្នាំ១៩១២ គឺជារាជវង្សរាជាធិរាជចុងក្រោយបង្អស់នៃប្រទេសចិន។ ការវាយដណ្តើមអំណាចរវាងមិងនិងឆេងបានបណ្តាលឱ្យបាត់បង់ជីវិតមនុស្សប្រមាណ ២៥ លាននាក់ហើយធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចជាតិទាំងមូលធ្លាក់ចុះជាលំដាប់។[៥១] បន្ទាប់ពីត្រួតត្រាទឹកដីស្នូលរបស់មិងរួចហើយ ពួកឆេងនូវតែបន្តយុទ្ធនាការត្រួតត្រាទឹកដីផ្សេងៗដូចជា៖ ម៉ុងកូល ទីបេ និងស៊ីនជាំង។[៥២] ដើម្បីឱ្យរបបខ្លួននៅគង់វង្សយូរអង្វែង ថ្នាក់ដឹកនាំនៃរាជវង្សឆេងបានចេញនូវគោលនយោបាយថ្មីៗជាច្រើនដូចជា៖ ការគាំទ្រវិស័យកសិកម្ម និងរឹតបន្តឹងវិស័យពាណិជ្ជកម្ម (បិទលែងឱ្យឈ្មួញធ្វើពាណិជ្ជកម្មតាមផ្លូវសមុទ្រ) និងថែមទាំងបង្រៀនមនោគមវិជ្ជារបស់ខ្លួនទៅកាន់ប្រជាជនគ្រប់ថ្នាក់វណ្ណៈ។ ដោយសារតែគោលនយោបាយដ៏តឹងខាងលើទើបធ្វើឱ្យប្រព័ន្ធសង្គមនិងបច្ចេកវិទ្យារបស់ចិនរងការជាប់គាំងលែងទៅមុខទៀត។[៥៣][៥៤] នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៩ រាជវង្សឆេងត្រូវបានមហាអំណាចលោកខាងលិចអូសទាញឱ្យធ្លាក់ចូលទៅក្នុងសង្គ្រាមអាភៀន។ ដោយសារតែត្រូវមហាអំណាចអឺរ៉ុបត្រួតឈ្លានពាន រាជវង្សឆេងក៏ត្រូវចាញ់សង្គ្រាមអាភៀនទាំងពីរលើក។ ជាលទ្ធផល ឆេងត្រូវបានមហាអំណាចអឺរ៉ុបបង្ខំឱ្យចុះលើសន្ធិសញ្ញាវិសមភាពជាច្រើនដែលធ្វើឱ្យខ្លួនបាត់បង់ទឹកដីសំខាន់ៗជាច្រើនដូចជាទីក្រុងហុងកុងជាដើម។ សង្គ្រាមចិន-ជប៉ុនលើកទី១ បានធ្វើឱ្យឆេងកាត់ឧបទ្វីបកូរ៉េនិងកោះតៃវ៉ាន់ទៅឱ្យជប៉ុនគ្រប់គ្រង។[៥៥]

សាធារណរដ្ឋចិន (១៩១២–១៩៤៩)កែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: សាធារណរដ្ឋចិន (១៩១២–១៩៤៩)
 
លោកស៊ុន យ៉ាតសេនកំពុងឈរប្រកាសបង្កើតសាធារណរដ្ឋចិននៅក្នុងឆ្នាំ១៩១២។

នៅថ្ងៃទី១ ខែមករា ឆ្នាំ១៩១២ សាធារណរដ្ឋចិនត្រូវបានប្រកាសបង្កើតឡើងដោយមានលោកស៊ុន យ៉ាតសេន (ប្រធានបក្សជាតិនិយម"គួមីនតាង") ជាប្រធានាធិបតីបណ្តោះអាសន្ន។[៥៦] តែមិនយូរប៉ុន្មាន តំណែងប្រធានាធិបតីនោះក៏ត្រូវប្រគល់មកឱ្យលោកយ័ន ស៊ីខាយដែលជាអតីតឧត្តមសេនីយ៍នៅក្នុងរបបរាជវង្សឆេងហើយនៅឆ្នាំ១៩១៥ លោកបានប្រកាសខ្លួនលោកជាអធិរាជចិនថ្មី។ ក៏ប៉ុន្តែ ការស្តាររបបរាជានិយមឡើងវិញនៅចិនដោយស៊ីខាយមិនបានទទួលផលអ្វីនោះឡើយដោយលោកត្រូវបានកងទ័ពប៉ីយ៉ាងប្រឆាំងហើយបង្ខំឱ្យដាក់រាជ្យនិងបង្កបង្កើតសាធារណរដ្ឋចិនឡើងវិញ។[៥៧]

ក្រោយពីមរណភាពរបស់លោកស៊ីខាយនៅឆ្នាំ១៩១៦ នយោបាយប្រទេសចិនក៏ត្រូវដួលរលំបែកបាក់ភ្លាមៗ។ រដ្ឋាភិបាលមូលដ្ឋាននៅទីក្រុងប៉េកាំងគឺត្រូវបានគេទទួលស្គាល់មែនប៉ុន្តែពួកគេគ្មានឥទ្ធិពលអំណាចអ្វីនោះទេដោយអំណាចនីមួយៗត្រូវធ្លាក់ក្រោមដៃពួកស្តេចត្រាញ់ដែលបានត្រួតត្រានៅតាមតំបន់នីមួយៗនៃប្រទេសចិន។[៥៨][៥៩] នៅអំឡុងចុងទស្សវត្ត ១៩២០ គណបក្សគួមីនតាងដែលដឹកនាំដោយលោកចាង កាយចៀកបានបង្រួបបង្រួមប្រទេសជាតិឡើងវិញតាមរយៈយុទ្ធនាការយោធានិងវិធីសាស្ត្រនយោបាយម្យ៉ាងដែលគេស្គាល់ថា បេសនកម្មភាគខាងជើង។ បក្សគួមីនតាងបានផ្លាស់រដ្ឋធានីមកតាងនៅណានជីងហើយបានអនុវត្តគោលនយោបាយថ្មីហៅថា"នយោបាយអាណាព្យាបាល"ក្នុងគោលបំណងវិវត្តនយោបាយប្រទេសចិនតាមកម្មវិធីរបស់លោកយ៉ាតសេនដើម្បីឱ្យចិនក្លាយជាប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យដ៏ទំនើបមួយ។[៦០][៦១] ការបែកបាក់ផ្នែកនយោបាយនៅប្រទេសចិនបានបង្កឱ្យមានផលវិបាកជាច្រើនដល់ចៀកក្នុងការប្រយុទ្ធបង្ក្រាបកងទ័ពរំដោះប្រជាជនរបស់ពួកចិនកុម្មុយនិស្ត។ តែទោះជាយ៉ាងណាក្តី ក៏លោកចាង កាយចៀកនូវតែបន្តខំប្រឹងប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងពួកកុម្មុយនិស្តដោយដំបូងឡើយគឺគាត់ទទួលបានលទ្ធផលដូចអ្វីដែលខ្លួនបានស្មាន់ទុកមែន។ ប៉ុន្តែការចូលឈ្លានពានរបស់ចក្រភពជប៉ុននៅក្នុងឆ្នាំ១៩៣៦ បានបង្ខំឱ្យចៀកបែរមកផ្តោតលើការទប់ទល់កងទ័ពជប៉ុនវិញ។[៦២]

 
លោកម៉ៅសេទុងនិងកាង កាយចៀកកំពុងជល់កែវប្រារព្ធជ័យជម្នះរបស់ប្រជាជាតិចិននៅក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២។

សង្គ្រាមចិន-ជប៉ុនលើកទី២ (១៩៣៧–១៩៤៥) បានបង្ខំឱ្យបក្សពួកនយោបាយទាំងពីរគូចងសម្ព័ន្ធភាពនឹងគ្នា។ នៅក្នុងសង្គ្រាមនេះ កងទ័ពឈ្លានពានជប៉ុនបានប្រព្រឹត្តិអំពើកំណាចឃោរឃៅជាច្រើនមកលើជនស៊ីវិលចិនហើយជាលទ្ធផល ជនជាតិចិនប្រមាណ ២០ លាននាក់ត្រូវបានស្លាប់នៅក្នុងដៃកងទាហានជប៉ុន។[៦៣] គេបានសម្តៅលើប្រទេសចិន អង់គ្លេស អាមេរិក និងសូវៀតថាជា"មហាអំណាចរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់"[៦៤]ហើយបានទទួលស្គាល់ប្រជាជាតិទាំងនេះថាជា"បងធំទាំងបួន"នៅអំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២។[៦៥][៦៦] រួមជាមួយនឹងមហាអំណាចបីផ្សេងទៀត ប្រទេសចិនគឺជាប្រទេសមួយក្នុងចំណោមសម្ព័ន្ធមិត្តធំៗទាំងបួននៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២។[៦៧][៦៨] ក្រោយពីការសុំទទួលចុះចាញ់របស់ជប៉ុននៅឆ្នាំ១៩៤៥ ទឹកដីដើមរបស់ចិនដែលធ្លាប់កាន់កាប់ដោយជប៉ុនទាំងប៉ុន្មានត្រូវបានប្រគល់មកឱ្យចិនវិញ។ ប្រទេសចិនបានលេចឡើងក្លាយជាអ្នកឈ្នះនៅក្នុងសង្គ្រាមមែនប៉ុន្តែសង្គមនិងហិរញ្ញវត្ថុជាតិគឺកំពុងតែស្ថិតនៅក្រោមស្ថានភាពហែកហួរដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ។ ការមិនទុកចិត្តគ្នាជាបន្តបន្ទាប់រវាងគួមីនតាងនិងបក្សកុម្មុយនិស្តបាននាំឱ្យផ្ទុះឡើងនូវសង្គ្រាមស៊ីវិលសារជាថ្មីម្តងទៀត។ ច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ១៩៤៧ ប៉ុន្តែដោយសារតែភាពចលាចលនៃសង្គ្រាម បទប្បញ្ញត្តិជាច្រើននៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញសាធារណរដ្ឋចិនមិនដែលត្រូវបានអនុវត្តនៅលើទឹកដីចិនដីគោកនោះទេ។[៦៩]

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត (១៩៤៩–បច្ចុប្បន្ន)កែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: ប្រវត្តិសាស្ត្រនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន
ឯកសារ:Mao proclaiming the establishment of the PRC in 1949.jpg
ម៉ៅសេទុងកំពុងឈរប្រកាសបង្កើតសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩។

សមរភូមិប្រយុទ្ធធំៗនៃសង្គ្រាមស៊ីវិលចិនត្រូវបានបញ្ចប់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩ ក្រោយពីបក្សកុម្មុយនិស្តបានត្រួតត្រាលើទឹកដីភាគច្រើននៃចិនដីគោកបូករួមជាមួយនឹងការដកថយរបស់គួមីនតាងទៅតំបន់ចុងខាងត្បូង។ នៅថ្ងៃទី២១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៤៩ ប្រធានបក្សកុម្មុយនិស្តចិនលោកម៉ៅសេទុងបានប្រកាសបង្កើតសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនឡើងតាមរយៈសុន្ទរកថាមួយនៅក្នុងសម័យប្រជុំពេញអង្គលើកទីមួយនៃសន្និសីទពិគ្រោះយោបល់នយោបាយប្រជាជនចិន[៧០][៧១][៧២]អមដោយការប្រកាសជាសាធារណៈនិងការប្រារព្ធពិធីអបអរសាទរជ័យជម្នះនៅទីលានធានអានមិន។[៧៣] នៅឆ្នាំ១៩៥០ កងទ័ពរំដោះប្រជាជនចិនបានចូលដណ្តើមកាន់កាប់កោះហៃណានពីសាធារណរដ្ឋចិន[៧៤]និងដាក់បញ្ចូលទឹកដីទីបេជាផ្នែកនៃប្រទេសខ្លួន។[៧៥] កងកម្លាំងគួមីនតាងដែលនៅសេសសល់ទាំងប៉ុន្មានបាននាំគ្នាបន្តធ្វើកុបកម្មតូចៗនៅឯភាគខាងលិចប្រទេសចិនអស់ពេញមួយទស្សវត្តឆ្នាំ១៩៥០។[៧៦]

 
លោកតេង សៀវពីងជាមួយនឹងប្រធានាធិបតីអាមេរិកលោកជីមី ខាតធ័រ។

របបថ្មីនេះបានបង្រួបបង្រួមប្រជាប្រិយភាពរបស់ខ្លួនក្នុងចំណោមប្រជាកសិករតាមរយៈកំណែទម្រង់ដីធ្លីដែលក្នុងនោះ ម្ចាស់ដីធ្លីស្រែចម្ការចាប់ពីមួយលានទៅពីរលាននាក់ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលចាប់យកទៅសម្លាប់ចោល។[៧៧] នៅអំឡុងទស្សវត្តឆ្នាំ១៩៦០ ប្រទេសចិនបានបង្កើតប្រព័ន្ធឧស្សាហកម្មឯករាជ្យនិងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរផ្ទាល់ខ្លួន។[៧៨] នៅរវាងឆ្នាំ១៩៥៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៦១ ផែនការកំណែទម្រង់របស់ចិនដ៏ធំមួយហៅថាមហាលោតផ្លោះបានប្រព្រឹត្តិទៅនិងជាលទ្ធផល ប្រជាជនចិនប្រមាណពី ១៥ ទៅ ៣៥ លាននាក់បានបាត់បង់អាយុជីវិតដោយភាគច្រើនគឺបណ្តាលមកពីការស្រេកឃ្លាន។[៧៩][៨០][៨១] ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាក្តី ចំនួនប្រជាជនចិនក៏នូវតែបន្តកើនឡើងជានិច្ចដោយវាបានកើនពី ៥៥០ លាននាក់នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥០ រហូតទៅដល់ ៩០០ លាននាក់នៅឆ្នាំ១៩៧៤។[៨២] នៅឆ្នាំ១៩៦៦ ម៉ៅសេទុងនិងគ្នីគ្នារបស់លោកបានប្រកាសដំណើរការនៃបដិវត្តន៍វប្បធម៌ដែលបានបង្កឱ្យមានការរើសអើងនៅក្នុងវិស័យនយោបាយនិងភាពវឹកវរក្នុងសង្គមដែលបានអូសបន្លាយរហូតដល់ថ្ងៃមរណភាពរបស់ម៉ៅនៅឆ្នាំ១៩៧៦។ នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៩ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានឡើងជំនួសសាធារណរដ្ឋចិនដោយបានកាន់កាប់អាសនៈតំណាងប្រទេសចិននៅអង្គការសហប្រជាជាតិនិងបានក្លាយជាសមាជិកអចិន្ត្រៃយ៍នៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអន្តរជាតិ។[៨៣]

បន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់ម៉ៅសេទុង អ្នកនយោបាយចិនចំនួនបួនរូបដែលមានរហស្សនាមថាក្រុមមនុស្សទាំងបួនដែលជាអ្នកនៅពីក្រោយគោលនយោបាយបដិវត្តន៍វប្បធម៌ត្រូវបានលោកហ័រ គួហ្វុងបញ្ជាឱ្យគេចាប់ខ្លួន។ អ្នកនយោបាយចិនជើងចាស់ឈ្មោះតេង សៀវពីងបានឡើងកាន់អំណាចនៅឆ្នាំ១៩៧៨ ហើយបានចេញអនុវត្តកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចសំខាន់ៗជាច្រើន។ បក្សកុម្មុយនិស្តចិនបានចាប់ផ្តើមបន្ធូរបន្ធយការគ្រប់គ្រងលើជីវិតប្រជាពលរដ្ឋខ្លួននិងលុបបំបាត់ចោលនូវការធ្វើការបែបសមូហភាពនិងផ្តោតលើជីវភាពរបស់គ្រួសារនីមួយៗវិញ។ ទាំងនេះគឺជាសញ្ញាសម្គាល់នៃការផ្លាស់ប្តូរសេដ្ឋកិច្ចរបស់ចិនពីប្រទេសផែនការសេដ្ឋកិច្ចទៅជាប្រទេសដែលប្រកាន់សេដ្ឋកិច្ចចម្រុះនិងទីផ្សារសេរី។[៨៤] ចិនបានអនុម័តរដ្ឋធម្មនុញ្ញខ្លួននៅថ្ងៃទី៤ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៨២។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៩ ការបង្ក្រាបបាតុកម្មរបស់និស្សិតចិននៅឯទីលានធានអានមិនបាននាំមកនូវការថ្កោលទោសនិងការដាក់ទណ្ឌកម្មប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលចិនពីសំណាក់រដ្ឋបរទេសមួយចំនួន។[៨៥]

នៅពេញមួយទស្សវត្តឆ្នាំ១៩៩០ ប្រទេសចិនត្រូវបានស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកជាំង ហ្សឺមីន លី ប៉េង និងស៊ូ រ៉ុងជី។ ក្រោមរដ្ឋបាលអ្នកទាំងបី ប្រទេសចិនបានទាញប្រជាកសិករប្រមាណ ១៥០ លាននាក់ចេញពីភាពក្រីក្រនិងរក្សាបាននូវអត្រាកំណើនផលិតផលក្នុងស្រុកសរុបប្រចាំឆ្នាំជាមធ្យម ១១,២%។[៨៦][៨៧] ចិនបានចូលជាសមាជិកអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០០១ ហើយបានបន្តរក្សាអត្រាកំណើនសេដ្ឋកិច្ចដ៏ខ្ពស់របស់ខ្លួនក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកហ៊ូ ជីនតាវនិងវិន ចាបាវនៅក្នុងទសវត្សឆ្នាំ២០០០។ ក៏ប៉ុន្តែកំណើនសេដ្ឋកិច្ចទាំងអស់នេះបានជះឥទ្ធិពលអាក្រក់ជាច្រើនដល់ធនធាននិងបរិស្ថានធម្មជាតិនៅក្នុងប្រទេស[៨៨][៨៩]និងថែមទាំងបង្កឱ្យមានបញ្ហាបម្លាស់ទីលំនៅទៀតផង។[៩០][៩១]

អង្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនិស្តចិនលោកស៊ី ជីនពីងបានឡើងកាន់អំណាចចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០១២ មកហើយលោកបានខិតខំព្យាយាមធ្វើកំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ចថ្មីៗជាច្រើន[៩២][៩៣] (ដែលពីមុនធ្លាប់ទទួលរងនូវអស្ថិរភាពរចនាសម្ព័ន្ធនិងកំណើនសេដ្ឋកិច្ចយឺត)[៩៤][៩៥][៩៦] មានដូចជា ការធ្វើកំណែទម្រង់គោលនយោបាយកូនមួយ[៩៧] និងការបង្ក្រាបអំពើពុករលួយទ្រង់ទ្រាយធំ។[៩៨] នៅឆ្នាំ២០១៣ ប្រទេសចិនបានដំណើរការនូវកិច្ចផ្ដួចផ្ដើមផ្លូវនិងខ្សែក្រវាត់ដែលជាគម្រោងវិនិយោគហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធពិភពលោក។[៩៩] នៅឆ្នាំ២០១៩ ជំងឺកូវីដ-១៩ បានផ្ទុះឡើងដំបូងនៅទីក្រុងអ៊ូហាននៃខេត្តហ៊ូប៉ី។[១០០][១០១]

នយោបាយកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: នយោបាយនៅចិន
 
អគារមហាសាលប្រជាជន
ជាកន្លែងដែលសភាជាតិប្រជាជនចិនជួបប្រជុំ។
 
អគារហ្សុងណានហៃ ជាការិយាល័យកណ្តាលរបស់រដ្ឋាភិបាលចិន និងបក្សកុម្មុយនិស្តចិន។

រដ្ឋធម្មនុញ្ញចិនបានចែងថា សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនគឺជា"រដ្ឋសង្គមនិយមក្រោមអំណាចផ្តាច់ការប្រជាជនប្រជាធិបតេយ្យដែលដឹកនាំដោយវណ្ណៈកម្មករនិងផ្អែកលើសម្ព័ន្ធភាពរវាងកម្មករនិងកសិករ"ហើយស្ថាប័នរដ្ឋនានា"ត្រូវអនុវត្តគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យនិយមកណ្តាល។[១០២] ប្រទេសចិនគឺជារដ្ឋសង្គមនិយមតែមួយគត់នៅលើពិភពលោកដែលមានគោលបំណងជាក់លាក់ក្នុងការកសាងបង្កើតសង្គមកុម្មុយនិស្ត។ រដ្ឋាភិបាលចិនត្រូវបានគេច្រើនសម្តៅលើថាជារដ្ឋាភិបាលកុម្មុយនិស្តនិងសង្គមនិយមហើយនិងពេលខ្លះជាលក្ខណៈផ្តាច់ការ[១០៣]និងសាជីវកម្មនិយម[១០៤] នេះគឺមកពីការរឹតបន្តឹងរបស់រដ្ឋាភិបាលនៅតាមវិស័យមួយចំនួនដូចជា ការដាក់កំហិតលើការប្រើប្រាស់អ៊ិនធឺរណែត សេរីភាពសារព័ត៌មាន សេរីភាពការជួបប្រជុំ សិទ្ធិបង្កើតកូន សិទ្ធិបង្កើតអង្គការសង្គម និងសេរីភាពសាសនា។[១០៥] មេដឹកនាំចិនបច្ចុប្បន្នបានសម្តៅលើប្រព័ន្ធនយោបាយនិងមនោគមវិជ្ជានៃប្រជាជាតិខ្លួនថា"ប្រជាធិបតេយ្យពិគ្រោះយោបល់" "ផ្តាច់ការប្រជាជនប្រជាធិបតេយ្យ" "សង្គមនិយមលក្ខណៈចិន" និងសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសង្គមនិយម។[១០៦][១០៧]

គណបក្សកុម្មុយនិស្តកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: គណបក្សកុម្មុយនិស្តចិន
 
បក្សកុម្មុយនិស្តចិនគឺជាគណបក្សនយោបាយដឹកនាំនិងកាន់អំណាចផ្តាច់មុខនៅប្រទេសចិន។

ចាប់តាំងពីឆ្នាំ២០១៨ ស្ថាប័នចម្បងនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញចិនបានប្រកាសថា"និយមន័យនៃលក្ខណៈសង្គមនិយមដែលមានលក្ខណៈចិនគឺថ្នាក់ដឹកនាំរបស់បក្សកុម្មុយនិស្តចិន"។[១០៨] វិសោធនកម្មរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ២០១៨ បានធ្វើឱ្យចិនក្លាយជារដ្ឋឯកបក្សយ៉ាងជាក់ស្តែង[១០៨]ដែលនៅក្នុងនោះ អគ្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនិស្ត (មេដឹកនាំគណបក្ស) គឺជាអ្នកកាន់កាប់អំណាចទូទៅនិងសិទ្ធិអំណាចខ្ពស់បំផុតលើរដ្ឋនិងរដ្ឋាភិបាល និងក៏ជាមេដឹកនាំកំពូលក្រៅផ្លូវការផងដែរ។[១០៩] អង្គលេខាធិការបក្សបច្ចុប្បន្នគឺលោកស៊ី ជីនពីងដែលបានចូលបម្រើការតាំងពីថ្ងៃទី១៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០១២ និងត្រូវបានជាប់ឆ្នោតបន្តទៀតនៅថ្ងៃទី១៥ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១៧។ ប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតគឺរូបរាងជាសាជី។ សភាប្រជាជនក្នុងស្រុកត្រូវបានជ្រើសតាំងដោយផ្ទាល់ហើយសភាប្រជាជនកំពូលៗរហូតដល់សភាជាតិប្រជាជនត្រូវបានជ្រើសតាំងដោយប្រយោលដោយសភាប្រជាជននៃកម្រិតទាប។

គណបក្សនយោបាយចំនួន ៨ ផ្សេងទៀតមានសមាជិកតំណាងនៅក្នុងសភាជាតិប្រជាជន និងសន្និសីទពិគ្រោះយោបល់នយោបាយប្រជាជនចិន។[១១០] ប្រទេសចិនបានគាំទ្រគោលការណ៍លេនីននិយមនៃ"ប្រជាធិបតេយ្យនិយមកណ្តាល"។

ព័ត៌មាន​បន្ថែម: ជំនាន់នៃថ្នាក់ដឹកនាំប្រទេសចិន
ជំនាន់នៃថ្នាក់ដឹកនាំប្រទេសចិន[១១១]
ជំនាន់ មេដឹកនាំកំពូល ផ្តើម បញ្ចប់ ទ្រឹស្តី
ទីមួយ ម៉ៅសេទុង ១៩៤៩ ១៩៧៦ គំនិតម៉ៅសេទុង
ហ៊ួរ គួរហ្វេង ១៩៧៦ ១៩៧៨ ពីរក្តី
ទីពីរ តេង សៀវពីង ១៩៧៨ ១៩៨៩ ទ្រឹស្តីតេងសៀវពីង
ទីបី ជាំង ហ្សឺមីន ១៩៨៩ ២០០២ បីតំណាង
ទីបួន ហ៊ូ ជីនតាវ ២០០២ ២០១២ ទស្សនៈនិស្ស័យវិទ្យាសាស្ត្រលើការអភិវឌ្ឍន៍
ទីប្រាំ ស៊ី ជីនពីង ២០១២ គំនិតស៊ីជីនពីង

រដ្ឋាភិបាលកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: រដ្ឋាភិបាលនៃចិន
 
ស៊ី ជីនពីង
អគ្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនីស្តចិន និងជាប្រធានាធិបតី
 
លី ឈីអាង
នាយករដ្ឋមន្ត្រី
 
ចាវ លឺជី
ប្រធានសភា
 
វ៉ាង ហ៊ូនីង
ប្រធានសន្និសីទ

ប្រទេសចិនគឺជារដ្ឋឯកបក្សដែលមានការដឹកនាំដោយគណបក្សកុម្មុយនិស្តចិន។ នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៨ សភាជាតិប្រជាជនចិនបានធ្វើកំណែប្រែរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រទេសដោយបានលុបចេញនូវប្រព័ន្ធកំណត់ពីរអាណត្តិសម្រាប់បុគ្គលដែលកាន់តំណែងជាប្រធានាធិបតី។ សកម្មភាពនេះបានអនុញ្ញាតឱ្យមេដឹកនាំបច្ចុប្បន្នគឺលោកស៊ី ជីនពីងអាចបន្តបម្រើការជាប្រធានាធិបតីចិនបានដោយសេរីនិងព្រមទាំងទទួលបានការរិះគន់ពីបរទេសផងចំពោះបំណងបង្កើតរដ្ឋបាលផ្តាច់ការដោយថ្នាក់ដឹកនាំចិនសព្វថ្ងៃ។[១១២][១១៣] ប្រធានាធិបតីគឺជាប្រមុខរដ្ឋដែលត្រូវបានបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងដោយសមាជិកនៃសភាជាតិប្រជាជន។ នាយករដ្ឋមន្រ្តីគឺជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាលហើយជាប្រធានក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋដែលមានឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រីចំនួន ៤ រូបទៀត និងក៏ជាប្រមុខនៃក្រសួងនិងគណៈកម្មការផ្សេងៗផង។ ប្រធានាធិបតីបច្ចុប្បន្នគឺលោកស៊ី ជីនពីងដែលកំពុងបម្រើការជាអគ្គលេខាធិការបក្សកុម្មុយនិស្តចិន និងជាប្រធានគណៈកម្មការយោធាកណ្តាលដែលធ្វើឱ្យគាត់ក្លាយជា"មេដឹកនាំកំពូលចិន"។ នាយករដ្ឋមន្រ្តីបច្ចុប្បន្នគឺលី ខឹឈានដែលលោកជាសមាជិកជាន់ខ្ពស់នៃគណៈកម្មាធិការអចិន្ត្រៃយ៍នៃការិយាល័យនយោបាយពោលគឺជាស្ថាប័នសម្រេចការវិនិច្ឆ័យកំពូលរបស់ចិន។[១១៤][១១៥]

នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៧ លោកស៊ីបានអំពាវនាវឱ្យបក្សកុម្មុយនិស្តរឹតបន្តឹងការក្តោបក្តាប់លើប្រទេសដើម្បីលើកកម្ពស់សាមគ្គីភាពនៃថ្នាក់ដឹកនាំរបស់បក្សនិងសម្រេចបាននូវ"ក្តីសុបិន្តចិនក្នុងការបង្កើនយុវកម្មជាតិ"។[១០៦][១១៦] កង្វល់ផ្នែកនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសចិនរួមមានកំណើននៃគម្លាតរវាងអ្នកមាននិងអ្នកក្រ និងអំពើពុករលួយក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលជាដើម។[១១៧] តែទោះជាយ៉ាងណា ការគាំទ្ររបស់សាធារណជនចំពោះរដ្ឋាភិបាលនិងការគ្រប់គ្រងប្រទេសជាតិគឺមានកម្រិតខ្ពស់ដោយប្រជាជនចិនប្រមាណ ៨០–៩៥% បានសម្តែងការពេញចិត្តចំពោះរដ្ឋាភិបាលកណ្តាលខ្លួនបើយោងតាមការស្ទង់មតិនៅក្នុងឆ្នាំ២០១១។[១១៨]

បំណែងចែករដ្ឋបាលកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: បំណែងចែករដ្ឋបាលនៃចិន
ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។

ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិកែប្រែ

អត្ថបទដើមចំបង: ទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិនៃចិន
 
ផែនទីបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងការទូតរបស់ចិននៅជុំវិញពិភពលោក

សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនមានទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយប្រទេសចំនួន ១៧៥ និងមានស្ថានទូតនៅក្នុងប្រទេសចំនួន ១៦២។ គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៩ ចិនគឺជាប្រទេសដែលមានបណ្តាញការទូតធំជាងគេបំផុតនៅលើពិភពលោក។[១១៩][១២០] ប៉ុន្តែភាពស្របច្បាប់របស់វាត្រូវបានជំទាស់ដោយសាធារណរដ្ឋចិននិងប្រទេសមួយចំនួនតូចទៀត។[១២១] នៅឆ្នាំ១៩៧១ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានឡើងជំនួសសាធារណរដ្ឋចិនជាអ្នកតំណាងតែមួយគត់នៃប្រជាជាតិចិននៅក្នុងអង្គការសហប្រជាជាតិ និងជាសមាជិកអចិន្រ្តៃយ៍មួយក្នុងចំណោមសមាជិកអចិន្ត្រៃយ៍ទាំងប្រាំនៃក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិ។[១២២] ប្រទេសចិនក៏ជាអតីតសមាជិកនិងមេដឹកនាំនៃចលនាមិនចូលបក្សសម្ព័ន្ធ ហើយសព្វថ្ងៃចិននូវតែចាត់ទុកថាខ្លួនជាអ្នកតស៊ូគាំទ្រមតិរបស់ប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍។[១២៣] រួមជាមួយប្រទេសប្រេស៊ីល រុស្ស៊ី ឥណ្ឌា និងអាហ្វ្រិកខាងត្បូង, ចិនគឺជាសមាជិកនៃក្រុមប្រទេសប៊្រីកស៍ (BRICS) ដែលជាក្រុមប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចកំពុងរីកចម្រើនធំៗ ហើយបានថែមទាំងធ្វើជាម្ចាស់ផ្ទះកិច្ចប្រជុំកំពូលផ្លូវការលើកទីបីរបស់ក្រុមនេះផងនៅទីក្រុងសាន់យ៉ាកាលពីខែមេសា ឆ្នាំ២០១១។[១២៤]

មន្រ្តីចិនជាទូទៅតែងប្រតិកម្មខ្លាំងនៅពេលដែលប្រទេសក្រៅចាប់ផ្តើមធ្វើទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយតៃវ៉ាន់[១២៥] ជាពិសេសគឺទាក់ទងនឹងការលក់គ្រឿងសព្វាវុធយោធា។[១២៦]

គោលនយោបាយការបរទេសចិនបច្ចុប្បន្នភាគច្រើនតែងផ្អែកលើគោលការណ៍ទាំងប្រាំនៃការរួមរស់ដោយសន្តិវិធីរបស់អតីតនាយករដ្ឋមន្ត្រីជូ អេងឡាយហើយក៏ត្រូវបានជំរុញដោយគំនិត"សុខដុមរមនាដោយគ្មានឯកសណ្ឋានភាព" ពោលគឺជំរុញទំនាក់ទំនងការទូតរវាងរដ្ឋនានាទោះបីជាមានភាពខុសគ្នាខាងមនោគមវិជ្ជាក្តី។[១២៧] គោលនយោបាយនេះបាននាំឱ្យប្រទេសចិនគាំទ្ររដ្ឋដែលត្រូវបានចាត់ទុកថា"គ្រោះថ្នាក់" ឬត្រូវបានគាបសង្កត់ដោយប្រទេសលោកខាងលិចដោយមានដូចជា ប្រទេសស៊ីមបាវេ កូរ៉េខាងជើង និងអ៊ីរ៉ង់ជាដើម។[១២៨] ប្រទេសចិនមានទំនាក់ទំនងសេដ្ឋកិច្ចនិងយោធាយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយរុស្ស៊ី[១២៩] ហើយរដ្ឋទាំងពីរតែងតែបោះឆ្នោតដោយឯកច្ឆន្ទនៅក្នុងក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិ។[១៣០][១៣១][១៣២]

ទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មកែប្រែ

 
នៅថ្ងៃទី២១ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៤ ចិននិងរុស្ស៊ីបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងឧស្ម័នដែលមានតម្លៃស្មើនឹង ៤០០ ពាន់លានដុល្លារអាមេរិក។ បច្ចុប្បន្ន រុស្ស៊ីកំពុងផ្គត់ផ្គង់ឧស្ម័នធម្មជាតិដល់ប្រទេសចិន។

ប្រទេសចិនបានក្លាយជាប្រទេសពាណិជ្ជកម្មដ៏ធំបំផុតលើលោកនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ ដូចការវាស់វែងដោយផលបូកនៃការនាំចូលនិងការនាំចេញ និងត្រូវជាអ្នកនាំចូលទំនិញធំបំផុតនៅលើពិភពលោកផងដែរដោយស្មើនឹង ៤៥% នៃទីផ្សារដំណឹកជញ្ជូនតាមសមុទ្រ។[១៣៣][១៣៤] គិតត្រឹមឆ្នាំ២០១៦ ចិនបានក្លាយជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មធំបំផុតសម្រាប់ប្រទេសចំនួន ១២៤។[១៣៥] ប្រទេសចិនគឺជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មដ៏ធំបំផុតនៅបណ្តាប្រទេសអាស៊ានដោយមានតម្លៃពាណិជ្ជកម្មសរុប ៣៤៥.៨ ពាន់លានដុល្លារនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៥ ដែលស្មើនឹង ១៥.២% នៃពាណិជ្ជកម្មសរុបរបស់អាស៊ាន។[១៣៦] នៅឆ្នាំ២០២០ ប្រទេសចិនបានក្លាយជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មធំបំផុតរបស់សហភាពអឺរ៉ុបសម្រាប់ទំនិញនានាដោយតម្លៃពាណិជ្ជកម្មសរុបឈានទៅដល់ជិត ៧០០ ពាន់លានដុល្លារ។[១៣៧] ប្រទេសចិន រួមជាមួយអាស៊ាន ជប៉ុន កូរ៉េខាងត្បូង អូស្រ្តាលី និងនូវែលហ្សេឡង់គឺសុទ្ធតែជាសមាជិកនៃភាពជាដៃគូសេដ្ឋកិច្ចគ្រប់ជ្រុងជ្រោយក្នុងតំបន់ដែលជាតំបន់ពាណិជ្ជកម្មសេរីធំបំផុតនៅលើពិភពលោកដោយវាបានគ្របដណ្តប់ ៣០% លើចំនួនប្រជាជននិងទិន្នផលសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកសរុប។[១៣៨] ប្រទេសចិនបានក្លាយជាសមាជិកនៃអង្គការពាណិជ្ជកម្មពិភពលោក (WTO) នៅក្នុងឆ្នាំ២០០១។ នៅឆ្នាំ២០០៤ ប្រទេសនេះបានស្នើឱ្យមានក្របខ័ណ្ឌកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ីបូព៌ាថ្មីមួយ (EAS) ដែលត្រូវជាវេទិកាសម្រាប់ដោះស្រាយបញ្ហាសន្តិសុខនៅក្នុងតំបន់។[១៣៩]

ចាប់តាំងពីចូលសតវត្សទី២០ មក ប្រទេសចិនបានអនុវត្តតាមគោលនយោបាយខ្លួនដោយបានចូលរួមជាមួយបណ្តាប្រទេសអាហ្វ្រិកដើម្បីធ្វើពាណិជ្ជកម្មនិងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការទ្វេភាគី។[១៤០][១៤១][១៤២] នៅឆ្នាំ២០១៩ ពាណិជ្ជកម្មចិន–អាហ្រ្វិកមានតម្លៃសរុបស្មើ ២០៨ ពាន់លានដុល្លារដោយបានកើនឡើងចំនួន ២០ ដងក្នុងរយៈពេលពីរទសវត្ស។[១៤៣] យោងតាមលោកម៉ាឌីសុន ខុនដុន៖ "ប្រទេសចិនបានផ្តល់ហិរញ្ញប្បទានដល់គម្រោងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនៅទ្វីបអាហ្វ្រិកច្រើនជាងធនាគារពិភពលោកទៅទៀត និងថែមទាំងផ្តល់ប្រាក់កម្ចីជាការប្រាក់ទាបរាប់ពាន់លានដុល្លារដល់សេដ្ឋកិច្ចកំពុងរីកចម្រើននៅក្នុងទ្វីបមួយនេះ"។[១៤៤] ប្រទេសចិនតែងតែរក្សាទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មយ៉ាងទូលំទូលាយនិងសម្បូរបែបជាមួយសហភាពអឺរ៉ុប។[១៣៧] ចិនថែមទាំងបានពង្រឹងទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មរបស់ខ្លួនជាមួយបណ្តាប្រទេសសេដ្ឋកិច្ចអាមេរិកខាងត្បូងធំៗផងដែរ[១៤៥]ហើយសព្វថ្ងៃវាគឺជាដៃគូពាណិជ្ជកម្មធំបំផុតរបស់ប្រេស៊ីល ឈីលី ប៉េរូ អ៊ូរុយគ្វេ អាហ្សង់ទីន និងប្រទេសមួយចំនួនទៀត។[១៤៦]

 
ផែនទីបង្ហាញពីផែនការផ្លូវសូត្ររបស់ចិន

គំនិតផ្តួចផ្តើមខ្សែក្រវាត់និងផ្លូវរបស់ចិនបានរីកធំឡើងគួរឱ្យកត់សម្គាល់នៅក្នុងរយៈពេលប្រាំមួយឆ្នាំចុងក្រោយនេះហើយគិតត្រឹមខែមេសា ឆ្នាំ២០២០ វាមានវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសចំនួន ១៣៨ និងអង្គការអន្តរជាតិចំនួន ៣០។ បន្ថែមលើការពង្រឹងទំនាក់ទំនងនយោបាយការបរទេស ការផ្តោតចម្បងរបស់ចិនគឺការកសាងផ្លូវដឹកជញ្ជូនប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាព។ ក៏ប៉ុន្តែ ប្រាក់កម្ចីជាច្រើនដែលធ្វើឡើងក្រោមកម្មវិធីខ្សែក្រវាត់និងផ្លូវគឺមិនមាននិរន្តរភាពទេហើយប្រទេសចិនធ្លាប់បានប្រឈមមុខនឹងការអំពាវនាវឱ្យមានការបន្ធូរបន្ថយបំណុលពីប្រទេសជំពាក់បំណុលមួយចំនួន។[១៤៧][១៤៨]

ជម្លោះទឹកដីកែប្រែ

 
ទឹកដីស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនត្រូវបានបង្ហាញជាពណ៌បៃតងចាស់ រីឯទឹកដីទាមទារឬទឹកដីជម្លោះត្រូវបានបង្ហាញក្នុងពណ៌បៃតងខ្ចី។
តៃវ៉ាន់កែប្រែ

បន្ទាប់ពីបានបង្កើតឡើងនៅក្រោយសង្គ្រាមស៊ីវិល សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនតែងតែទាមទារទឹកដីដែលស្ថិតនៅក្រោមសាធារណរដ្ឋចិន (តៃវ៉ាន់) ថាជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន។ ក្នុងនោះ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានអះអាងថាកោះតៃវ៉ាន់គួរតែក្លាយជាខេត្តមួយរបស់ខ្លួន កោះគីនមិននិងម៉ាតស៊ូត្រូវជាផ្នែកនៃខេត្តហ្វូជៀន ហើយកោះរបស់តៃវ៉ាន់ទាំងឡាយដែលស្ថិតនៅសមុទ្រចិនខាងត្បូងគឺជាផ្នែកនៃខេត្តហៃណាន និងខេត្តក្វាងដុង។[១៤៩]

ជម្លោះដីគោកកែប្រែ

ប្រទេសចិនបានដោះស្រាយបញ្ហាព្រំដែនរបស់ខ្លួនជាមួយប្រទេសជិតខាងចំនួន ១២ ក្នុងចំណោមប្រទេសសរុប ១៤ ដោយបានចេញធ្វើការសម្របសម្រួលជាច្រើនជាមួយប្រទេសទាំងនោះ។[១៥០][១៥១][១៥២] គិតត្រឹមឆ្នាំ២០២០ ប្រទេសចិនកំពុងមានជម្លោះព្រំដែនដីគោកជាមួយប្រទេសតែពីរប៉ុណ្ណោះគឺឥណ្ឌា និងភូតាន។[ត្រូវការអំណះអំណាង]

ជម្លោះដែនសមុទ្រកែប្រែ

ប្រទេសចិនក៏មានជាប់ពាក់ព័ន្ធនៅក្នុងជម្លោះដែនសមុទ្រជាមួយប្រទេសជាច្រើនជុំវិញភាពជាម្ចាស់នៃកោះតូចៗមួយចំនួននៅឯសមុទ្រចិនខាងកើតនិងខាងត្បូង។[១៥៣][១៥៤]

បញ្ហាសង្គមនយោបាយ និងសិទ្ធិមនុស្សកែប្រែ

សូមមើលផងដែរ: សិទ្ធិមនុស្សនៅចិន
 
បាតុកម្មរំលឹកដល់ម្ចាស់ពានរង្វាន់ណូបែលសន្តិភាពជនជាតិចិនឈ្មោះលីវ សីវបូ បន្ទាប់ពីលោកបានទទួលមរណភាពដោយសារជំងឺខូចសរីរាង្គខណៈពេលជាប់ឃុំឃាំងដោយរដ្ឋាភិបាលនៅក្នុងឆ្នាំ២០១៧។

បច្ចុប្បន្ន រដ្ឋាភិបាលចិនបានប្រើប្រាស់បណ្តាញចារកម្មដ៏ធំដូចជាមាននៅតាមប្រព័ន្ធកាមេរ៉ាសាធារណៈ កម្មវិធីសម្គាល់ផ្ទៃមុខ ការលាក់ការណ៍ ការឃ្លាំមើលបច្ចេកវិទ្យាផ្ទាល់ខ្លួន និងប្រព័ន្ធឥណទានសង្គមដែលជាមធ្យោបាយនៃការគ្រប់គ្រងសង្គមដែលមនុស្សរស់នៅក្នុងប្រទេសចិន។[១៥៥] ចលនាប្រជាធិបតេយ្យចិន សកម្មជនសង្គម និងសមាជិកមួយចំនួននៃបក្សកុម្មុយនិស្តចិនជឿជាក់លើតម្រូវការសម្រាប់កំណែទម្រង់សង្គម និងនយោបាយ។ ខណៈពេលដែលការគ្រប់គ្រងលើវិស័យសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមត្រូវបានបន្ធូរបន្ថយគួរឱ្យកត់សម្គាល់ចាប់តាំងពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៧០ មកក្តីក៏សេរីភាពនយោបាយនូវតែមានលក្ខណៈតឹងរ៉ឹងខ្ពស់។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនបានចែងថា"សិទ្ធិជាមូលដ្ឋាន"របស់ពលរដ្ឋរួមមាន សេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ សេរីភាពសារព័ត៌មាន សិទ្ធិទទួលបានការកាត់ក្តីដោយយុត្តិធម៌ សេរីភាពខាងសាសនា សិទ្ធិបោះឆ្នោតជាសកល និងសិទ្ធិទ្រព្យសម្បត្តិ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយនៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង ប្រការខាងលើនេះមិនមានលទ្ធភាពការពារសកម្មជនឬប្រជាជនពីការកាត់ទោសព្រហ្មទណ្ឌដោយរដ្ឋនោះទេ។[១៥៦][១៥៧] សកម្មភាពត្រួតពិនិត្យសុន្ទរកថា និងព័ត៌មាននយោបាយ ជាពិសេសនៅលើបណ្តាញអ៊ីនធឺណិតត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលចិនប្រព្រឹត្តិទៅជាប្រចាំ។[១៥៨][១៥៩]

រដ្ឋាភិបាលបរទេសរួមជាមួយទីភ្នាក់ងារសារព័ត៌មានបរទេសនិងអង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាលមួយចំនួនបានរិះគន់កំណត់ត្រាសិទ្ធិមនុស្សនៅប្រទេសចិនដោយចោទប្រកាន់ថាមានការរំលោភសិទ្ធិពលរដ្ឋយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដូចជា ការចាប់ឃុំខ្លួនមនុស្សដោយគ្មានការជំនុំជម្រះ ការរំលូតកូនដោយបង្ខំ[១៦០] ការសារភាពដោយបង្ខំ ការធ្វើទារុណកម្ម ការរឹតត្បិតសិទ្ធិមូលដ្ឋាន[១០៥][១៦១] និងការប្រើប្រាស់ទោសប្រហារជីវិតហួសកម្រិត។[១៦២][១៦៣] រដ្ឋាភិបាលនឹងចេញបង្ក្រាបសកម្មភាពតវ៉ានិងបាតុកម្មណាមួយដែលខ្លួនគិតថាមានសក្តានុភាពគំរាមកំហែងចំពោះ"ស្ថិរភាពសង្គម" ដូចករណីបាតុកម្មនៅទីលានធានអានមិនកាលពីឆ្នាំ១៩៨៩ អញ្ចឹង។[១៦៤]

 
រដ្ឋាភិបាលប្រទេសលោកខាងលិចបានចោទប្រកាន់ប្រទេសចិនថាកំពុងប្រព្រឹត្តអំពើប្រល័យពូជសាសន៍លើជនជាតិអ៊ុយហ្គឺរ និងការឃុំឃាំងជនជាតិអ៊ុយហ្គឺរជាងមួយលាននាក់រួមជាមួយជនជាតិភាគតិចផ្សេងៗទៀតនៅក្នុងជំរុំឃុំឃាំងនៃតំបន់ស៊ីនជាំង។[១៦៥]

រដ្ឋចិនត្រូវបានគេចោទប្រកាន់ជារឿយៗចំពោះការគាបសង្កត់ទ្រង់ទ្រាយធំ និងការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សនៅក្នុងតំបន់ទីបេ[១៦៦][១៦៧] និងស៊ីនជាំង[១៦៨]រួមទាំងការបង្រ្កាបហិង្សាពីកម្លាំងនគរបាលជាតិ និងការគាបសង្កត់សាសនានៅទូទាំងប្រទេសចិន។[១៦៩][១៧០] ផ្អែកលើរបាយការណ៍របស់សារព័ត៌មាន The Guardian បានចុះផ្សាយថា ជនជាតិភាគតិចអ៊ុយហ្គឺរយ៉ាងហោចណាស់ចំនួនមួយលាននាក់ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលចិនចាប់ឃុំខ្លួននៅក្នុងជំរុំឃុំឃាំងដ៏ធំហៅថា "មជ្ឈមណ្ឌលអប់រំ និងបណ្តុះបណ្តាលវិជ្ជាជីវៈ" ក្នុងគោលបំណងផ្លាស់ប្តូរគំនិតនយោបាយរបស់អ្នកជាប់ឃុំ អត្តសញ្ញាណ និងជំនឿសាសនារបស់ពួកគេ។[១៧១] យោងតាមក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកបានឱ្យដឹងថា៖ សកម្មភាពដែលបានប្រព្រឹត្តិមកលើអ្នកជាប់ឃុំទាំងនោះរួមមាន ការបញ្ចូលមនោគមវិជ្ជានយោបាយ ការធ្វើទារុណកម្ម ការរំលោភបំពានផ្លូវកាយនិងផ្លូវចិត្ត ការចាប់ក្រៀវដោយបង្ខំ ការរំលោភបំពានផ្លូវភេទ និងការធ្វើពលកម្មធ្ងន់ៗដោយបង្ខំ។ល។[១៧២] យោងតាមរបាយការណ៍ឆ្នាំ២០២០ បានបញ្ជាក់ថា ទង្វើរបស់រដ្ឋាភិបាលចិនលើជនជាតិអ៊ុយហ្គឺរគឺត្រូវនឹងនិយមន័យអំពើប្រល័យពូជសាសន៍របស់អង្គការសហប្រជាជាតិ[១៧៣] ហើយក្រុមជាច្រើនបានអំពាវនាវឱ្យមានការចុះស៊ើបអង្កេតពីអង្គការសហប្រជាជាតិ។[១៧៤] កាលពីថ្ងៃទី១៩ ខែមករា ឆ្នាំ២០២១ រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក លោកម៉ៃក៍ ប៉ុមប៉េអូបានប្រកាសថា ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកបានកំណត់ថា"អំពើប្រល័យពូជសាសន៍ និងឧក្រិដ្ឋកម្មប្រឆាំងមនុស្សជាតិ"គឺកំពុងតែប្រព្រឹត្តទៅដោយប្រទេសចិនលើជនជាតិភាគតិចអ៊ុយហ្គឺរ។[១៧៥]

 
បាតុកម្មទីក្រុងហុងកុងឆ្នាំ២០១៩–២០

ភូមិសាស្ត្រកែប្រែ

ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។

សេដ្ឋកិច្ចកែប្រែ

ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។

ប្រជាសាស្ត្រកែប្រែ

ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។

វប្បធម៌កែប្រែ

ផ្នែកនេះទទេ។ អ្នកអាចជួយបានដោយបន្ថែមព័ត៌មាន។

សូមមើលផងដែរកែប្រែ

កំណត់សម្គាល់កែប្រែ

  1. ↑ លុយដុល្លារហុងកុងត្រូវបានគេប្រើប្រាស់នៅក្នុងទីក្រុងហុងកុងចំណែកនៅឯម៉ាកាវវិញគឺគេប្រើប៉ាតាកាម៉ាកាវ

ឯកសារយោងកែប្រែ

  1. ↑ Law of the People's Republic of China on the Standard Spoken and Written Chinese Language (Order of the President No.37). Chinese Government (31 October 2000) Archived from the original on 24 កក្កដា 2013 Retrieved on 21 June 2013
  2. ↑ Erleichterung von Zuwanderung für Unternehmen vorteilhaft
  3. ↑ China (People's Republic of) 1982 (rev. 2004) Constitute Retrieved on 25 August 2019
  4. ↑ "President Xi is making great attempts to 'Sinicize' Marxist-Leninist Thought 'with Chinese characteristics' in the political sphere," states Lutgard Lams, "Examining Strategic Narratives in Chinese Official Discourse under Xi Jinping" Journal of Chinese Political Science (2018) volume 23, pp 387–411 at p. 395.
  5. ↑ Sui-Lee Wee (11 May 2021) China's 'Long-Term Time Bomb': Falling Births Drive Slow Population Growth The New York Times
  6. ↑ Population density (people per sq. km of land area). IMF Retrieved on 16 May 2015
  7. ↑ ៧,០ ៧,១ ៧,២ ៧,៣ China World Economic Outlook Database: April 2022. មូលនិធិរូបិយវត្ថុអន្តរជាតិ
  8. ↑ Gini index – China. ធនាគារពិភពលោក
  9. ↑ Human Development Report 2020. កម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍សហប្រជាជាតិ (15 December 2020)
  10. ↑ Maddison, Angus (2007). Contours of the World Economy 1-2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. p. 379. ល.ស.ប.អ. 978-0-191-64758-1. https://books.google.com/books?id=a-JGGp2suQUC&q=angus+maddison. 
  11. ↑ Overview (in en) World Bank
  12. ↑ Cordesman, Anthony (1 October 2019) ប្រទេសចិននិងសហរដ្ឋអាមេរិក៖ កិច្ចសហប្រតិបត្តិការ ការប្រកួតប្រជែង និង/ឬជម្លោះ (អង់គ្លេស) Center for Strategic and International Studies “យោងតាមទស្សនៈនេះបានបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់ថាប្រទេសចិនគឺជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចពិតរួចទៅហើយជាមួយនឹងធនធានដែលកំពុងកើនឡើងនិងមូលដ្ឋានបច្ចេកវិទ្យាដែលកំពុងមានការរីកចម្រើនឥតឈប់ឈរ។ រចនាសម្ពន្ធ័យោធារបស់ប្រទេសនេះកំពុងវិវត្តដល់ចំណុចមួយដែលចិនអាចប្រៀបធៀបឬប្រកួតប្រជែងជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិក–យ៉ាងហោចណាស់នៅទ្វីបអាស៊ី។”
  13. ↑ កំណើនសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចិនត្រូវបានស្វាគមន៍យ៉ាងខ្លាំងនៅក្នុងទីផ្សារដែលកំពុងរីកចម្រើនប៉ុន្តែប្រទេសជិតខាងបាននាំគ្នាបង្កើតការប្រុងប្រយ័ត្ននូវឥទ្ធិពលចិន (អង់គ្លេស) Pew Research Center (5 December 2019)  “ប្រទេសចិនបានកំពុងក្លាយជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចពិភពលោកក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានទសវត្សថ្មីៗនេះ។ វាមិនត្រឹមតែជាប្រទេសដែលមានសេដ្ឋកិច្ចធំបំផុតលំដាប់ទីពីរនិងជាប្រទេសនាំចេញធំបំផុតនៅលើពិភពលោកតែប៉ុណ្ណោះទេប៉ុន្តែវាក៏បាននិងកំពុងវិនិយោគលើវិស័យហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនិងការអភិវឌ្ឍនៅឯបរទេសផងដែរ។”
  14. ↑ Lendon, Brad (5 March 2021). "China has built the world's largest navy. Now what's Beijing going to do with it?". CNN. https://www.cnn.com/2021/03/05/china/china-world-biggest-navy-intl-hnk-ml-dst/index.html. "In 2018, China held 40% of the world's shipbuilding market by gross tons, according to United Nations figures cited by the China Power Project at the Center for Strategic and International Studies, well ahead of second place South Korea at 25%. Put in a historical perspective, China's shipbuilding numbers are staggering -- dwarfing even the U.S. efforts of World War II. China built more ships in one year of peace time (2019) than the U.S. did in four of war (1941-1945)." 
  15. ↑ Lemahieu, Herve (29 May 2019) Five big takeaways from the 2019 Asia Power Index. Lowy Institute (29 May 2019) Archived from the original on 24 កក្កដា 2021
  16. ↑ Early Homo erectus Tools in China Archeology (1 January 2000)
  17. ↑ The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian UNESCO
  18. ↑ (Mar 2009)"Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating". Nature 458 (7235): 198–200. ISSN 0028-0836. DOI:10.1038/nature07741.
  19. ↑ Rincon, Paul (14 October 2015). "Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'". BBC News. https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861. 
  20. ↑ Tanner, Harold M. (2009). China: A History. Hackett Publishing. pp. 35–36. ល.ស.ប.អ. 978-0-87220-915-2. https://books.google.com/books?id=VIWC9wCX2c8C&pg=PA35. 
  21. ↑ Xia–Shang–Zhou Chronology Project by People's Republic of China
  22. ↑ Bronze Age China National Gallery of Art
  23. ↑ China: Five Thousand Years of History and Civilization. City University of HK Press. 2007. p. 25. ល.ស.ប.អ. 978-962-937-140-1. https://books.google.com/books?id=z-fAxn_9f8wC&pg=PA25. 
  24. ↑ Pletcher, Kenneth (2011). The History of China. Britannica Educational Publishing. p. 35. ល.ស.ប.អ. 978-1-61530-181-2. https://books.google.com/books?id=A1nwvKNPMWkC&pg=PA35. 
  25. ↑ Fowler, Jeaneane D.; Fowler, Merv (2008). Chinese Religions: Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. p. 17. ល.ស.ប.អ. 978-1-84519-172-6. https://books.google.com/books?id=rpJNfIAZltoC&pg=PA17. 
  26. ↑ William G. Boltz, Early Chinese Writing, World Archaeology, Vol. 17, No. 3, Early Writing Systems. (Feb. 1986), pp. 420–436 (436).
  27. ↑ David N. Keightley, "Art, Ancestors, and the Origins of Writing in China", Representations, No. 56, Special Issue: The New Erudition. (Autumn, 1996), pp.68–95 [68].
  28. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 60: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  29. ↑ Allan, Keith (2013). The Oxford Handbook of the History of Linguistics. Oxford University Press. p. 4. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-958584-7. https://books.google.com/books?id=BzfRFmlN2ZAC&pg=PA4. 
  30. ↑ Warring States. Encyclopædia Britannica
  31. ↑ Sima Qian, Translated by Burton Watson. Records of the Grand Historian: Han Dynasty I, pp. 11–12. ISBN 0-231-08165-0.
  32. ↑ ៣២,០ ៣២,១ Bodde, Derk. (1986). "The State and Empire of Ch'in", in The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0.
  33. ↑ ៣៣,០ ៣៣,១ Lewis, Mark Edward (2007). The Early Chinese Empires: Qin and Han. London: Belknap Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-674-02477-9. https://archive.org/details/historyofimperia00broo. 
  34. ↑ Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century. World Bank Publications via Eric.ed.gov
  35. ↑ Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present – Volume 1: From Human Origins to 1500 CE. Routledge. p. 108. ល.ស.ប.អ. 978-1-135-08822-4. https://books.google.com/books?id=zdwpAAAAQBAJ&pg=PA108. 
  36. ↑ Whiting, Marvin C. (2002). Imperial Chinese Military History. iUniverse. p. 214
  37. ↑ Ki-Baik Lee (1984). A new history of Korea. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-61576-2. p.47.
  38. ↑ David Andrew Graff (2002). Medieval Chinese warfare, 300–900. Routledge. ISBN 0-415-23955-9. p.13.
  39. ↑ Adshead, S. A. M. (2004). T'ang China: The Rise of the East in World History. New York: Palgrave Macmillan. p. 54
  40. ↑ Nishijima, Sadao (1986), "The Economic and Social History of Former Han", ជា Twitchett, Denis; Loewe, Michael, Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 545–607, ល.ស.ប.អ. 978-0-521-24327-8 
  41. ↑ City University of HK Press (2007). China: Five Thousand Years of History and Civilization. ISBN 962-937-140-5. p.71
  42. ↑ Paludan, Ann (1998). Chronicle of the Chinese Emperors. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05090-2. p. 136.
  43. ↑ Essentials of Neo-Confucianism: Eight Major Philosophers of the Song and Ming Periods. Greenwood Publishing Group. 1999. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-0-313-26449-8. https://books.google.com/books?id=sjzPPg8eK7sC&pg=PA3. 
  44. ↑ Northern Song dynasty (960–1127). Metropolitan Museum of Art
  45. ↑ Lua error in Module:Cite_web at line 49: attempt to concatenate field 'title' (a nil value).
  46. ↑ Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Stanford University Press. 1962. p. 22. ល.ស.ប.អ. 978-0-8047-0720-6. https://archive.org/details/dailylifeinchina00gern/page/22. 
  47. ↑ Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", in Études Song, Series 1, No 1, (1970). pp. 33–53.
  48. ↑ Rice, Xan (25 July 2010). "Chinese archaeologists' African quest for sunken ship of Ming admiral". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2010/jul/25/kenya-china. 
  49. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 60: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  50. ↑ . 8 April 2012. http://www.docin.com/p-378667223.html។ បានយកមក 2 September 2015. 
  51. ↑ John M. Roberts (1997). A Short History of the World. Oxford University Press. p. 272. ISBN 0-19-511504-X.
  52. ↑ The Cambridge History of China: Volume 10, Part 1, by John K. Fairbank, p37
  53. ↑ . 九州出版社. 2010. pp. 104–112. ល.ស.ប.អ. 978-7-5108-0062-7. 
  54. ↑ . 花城出版社. 1996. p. 71. ល.ស.ប.អ. 978-7-5360-2320-8. 
  55. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 60: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  56. ↑ Eileen Tamura (1997). China: Understanding Its Past. Volume 1. University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1923-3. p.146.
  57. ↑ Stephen Haw, (2006). Beijing: A Concise History. Taylor & Francis, ISBN 0-415-39906-8. p.143.
  58. ↑ Bruce Elleman (2001). Modern Chinese Warfare. Routledge. ISBN 0-415-21474-2. p.149.
  59. ↑ Graham Hutchings (2003). Modern China: A Guide to a Century of Change. Harvard University Press. ISBN 0-674-01240-2. p.459.
  60. ↑ Hung-Mao Tien (1972). Government and Politics in Kuomintang China, 1927–1937 (Volume 53). Stanford University Press. ISBN 0-8047-0812-6. pp. 60–72.
  61. ↑ Suisheng Zhao (2000). China and Democracy: Reconsidering the Prospects for a Democratic China. Routledge. ISBN 0-415-92694-7. p.43.
  62. ↑ David Ernest Apter, Tony Saich (1994). Revolutionary Discourse in Mao's Republic. Harvard University Press. ISBN 0-674-76780-2. p.198.
  63. ↑ "Nuclear Power: The End of the War Against Japan". BBC — History. Retrieved 14 July 2013.
  64. ↑ Doenecke, Justus D.; Stoler, Mark A. (2005). Debating Franklin D. Roosevelt's Foreign Policies, 1933–1945. Rowman & Littlefield. ល.ស.ប.អ. 978-0-8476-9416-7. https://books.google.com/books?id=xdMF9rX6mX8C&pg=PA62. 
  65. ↑ "The Moscow Declaration on general security". Yearbook of the United Nations 1946–1947. Lake Success, NY: United Nations. 1947. p. 3. ម.ប.គ.ល. 243471225. http://www.unmultimedia.org/searchers/yearbook/page.jsp?volume=1946-47&page=38។ បានយកមក 25 April 2015. 
  66. ↑ Declaration by United Nations. United Nations
  67. ↑ Hoopes, Townsend, and Douglas Brinkley. FDR and the Creation of the U.N. (Yale University Press, 1997)
  68. ↑ Gaddis, John Lewis (1972). The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947. Columbia University Press. pp. 24–25. ល.ស.ប.អ. 978-0-231-12239-9. https://archive.org/details/unitedstatesorig0000gadd. 
  69. ↑ Tien, Hung-mao (1991). "The Constitutional Conundrum and the Need for Reform". ជា Feldman, Harvey. Constitutional Reform and the Future of the Republic of China. M.E. Sharpe. p. 3. ល.ស.ប.អ. 978-0-87332-880-7. https://books.google.com/books?id=xCxMn-2msr8C&pg=PA3. 
  70. ↑ The Chinese people have stood up. UCLA Center for East Asian Studies Archived from the original on 18 កុម្ភៈ 2009
  71. ↑ Peaslee, Amos J. (១៨ ខែមីនា ១៩៥៦), "Data Regarding the 'People's Republic of China'", Constitutions of Nations, Vol. I, 2nd ed., Dordrecht: Springer, p. 533, ល.ស.ប.អ. 978-94-017-7125-2, https://books.google.com/books?id=9ATxCAAAQBAJ&pg=PA533 
  72. ↑ Chaurasia, Radhey Shyam (១៨ ខែមីនា ២០០៤), History of Modern China, New Delhi: Atlantic, p. 1, ល.ស.ប.អ. 978-81-269-0315-3, https://books.google.com/books?id=D2auy-nwS5IC 
  73. ↑ Ben Westcott; Lily Lee (30 September 2019). "They were born at the start of Communist China. 70 years later, their country is unrecognizable". CNN. https://www.cnn.com/2019/09/29/asia/china-beijing-mao-october-1-70-intl-hnk/index.html. 
  74. ↑ "Red Capture of Hainan Island". The Tuscaloosa News. 9 May 1950. https://news.google.com/newspapers?nid=1817&dat=19500509&id=FUw_AAAAIBAJ&pg=3627,3301880. 
  75. ↑ The Tibetans. University of Southern California Archived from the original on 16 តុលា 2013
  76. ↑ John W. Garver (1997). The Sino-American alliance: Nationalist China and American Cold War strategy in Asia. M.E. Sharpe. p. 169. ល.ស.ប.អ. 978-0-7656-0025-7. https://books.google.com/books?id=ZNCghCIbyVAC&q=C.I.A%20%20Ma%20bufang&pg=PA169។ បានយកមក 20 July 2013. 
  77. ↑ Busky, Donald F. (2002). Communism in History and Theory. Greenwood Publishing Group. p.11.
  78. ↑ A Country Study: China www.loc.gov
  79. ↑ "A hunger for the truth: A new book, banned on the mainland, is becoming the definitive account of the Great Famine.", chinaelections.org, 7 July 2008 Archived 10 February 2012 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
  80. ↑ Mirsky, Jonathan (9 December 2012). "Unnatural Disaster". The New York Times. https://www.nytimes.com/2012/12/09/books/review/tombstone-the-great-chinese-famine-1958-1962-by-yang-jisheng.html?nl=books&emc=edit_bk_20121207. 
  81. ↑ Holmes, Leslie. Communism: A Very Short Introduction (Oxford University Press 2009). ISBN 978-0-19-955154-5. p. 32 "Most estimates of the number of Chinese dead are in the range of 15 to 30 million."
  82. ↑ Madelyn Holmes (2008). Students and teachers of the new China: thirteen interviews. McFarland. p. 185. ល.ស.ប.អ. 978-0-7864-3288-2. https://books.google.com/books?id=lJK-GRriJAoC។ បានយកមក 7 November 2011. 
  83. ↑ Michael Y.M. Kao. "Taiwan's and Beijing's Campaigns for Unification" in Harvey Feldman and Michael Y. M. Kao (eds., 1988): Taiwan in a Time of Transition. New York: Paragon House. p.188.
  84. ↑ Hart-Landsberg, Martin; and Burkett, Paul. "China and Socialism: Market Reforms and Class Struggle". Monthly Review. Retrieved 30 October 2008.
  85. ↑ Harry Harding (December 1990) The Impact of Tiananmen on China's Foreign Policy National Bureau of Asian Research Archived from the original on 4 មេសា 2014
  86. ↑ "Nation bucks trend of global poverty". China Daily. 11 July 2003. http://www.chinadaily.com.cn/en/doc/2003-07/11/content_244499.htm. 
  87. ↑ "China's Average Economic Growth in 90s Ranked 1st in World". People's Daily. 1 March 2000. http://en.people.cn/english/200003/01/eng20000301X115.html. 
  88. ↑ Carter, Shan; Cox, Amanda; Burgess, Joe; Aigner, Erin (26 August 2007). "China's Environmental Crisis". The New York Times. https://www.nytimes.com/interactive/2007/08/26/world/asia/20070826_CHINA_GRAPHIC.html. 
  89. ↑ Griffiths, Daniel (16 April 2004). "China worried over pace of growth" (ជាen-GB). BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4913622.stm. 
  90. ↑ China: Migrants, Students, Taiwan. Migration News. January 2006.
  91. ↑ Cody, Edward (28 January 2006). "In Face of Rural Unrest, China Rolls Out Reforms" (ជាen-US). The Washington Post. ល.ត.ម.អ. 0190-8286. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/01/27/AR2006012701588.html. 
  92. ↑ "China frees up bank lending rates". BBC News. 19 July 2013. https://www.bbc.co.uk/news/business-23377060. 
  93. ↑ Evans-Pritchard, Ambrose (23 July 2013). "China eyes fresh stimulus as economy stalls, sets 7pc growth floor". The Daily Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/finance/china-business/10198410/China-eyes-fresh-stimulus-as-economy-stalls-sets-7pc-growth-floor.html. 
  94. ↑ Davies, Gavyn (25 November 2012). "The decade of Xi Jinping". Financial Times. https://www.ft.com/content/62182957-eeb3-31d9-ba3a-b776877ab5b1. 
  95. ↑ "China orders government debt audit". BBC News. 29 July 2013. https://www.bbc.co.uk/news/business-23486466. 
  96. ↑ Chinese Imports: What's Behind the Slowdown? International Monetary Fund (May 2016)
  97. ↑ Matthew Yglesias (15 November 2013) China ends one child policy Slate Archived from the original on 16 វិច្ឆិកា 2013
  98. ↑ China's president boosts anti-corruption crackdown after nabbing 1.5M NBC News
  99. ↑ Belt and Road Initiative. World Bank
  100. ↑ The Coronavirus: What Scientists Have Learned So Far New York Times
  101. ↑ Coronavirus Disease (COVID-19) – Research and Statistics Our World in Data. Oxford University
  102. ↑ Constitution of the People's Republic of China The National People's Congress of the People's Republic of China (20 វិច្ឆិកា 2019)
  103. ↑ (អង់គ្លេស) CCP's use of courts to silence peaceful dissent is hallmark of authoritarian regimes: US ANI News
  104. ↑ (January 1995)"China, Corporatism, and the East Asian Model". The Australian Journal of Chinese Affairs 33 (33): 29–53. DOI:10.2307/2950087.
  105. ↑ ១០៥,០ ១០៥,១ Lua error in Module:Cite_web at line 38: attempt to concatenate field 'month' (a nil value).
  106. ↑ ១០៦,០ ១០៦,១ Consultative Democracy, People's Democracy www.chinatoday.com.cn
  107. ↑ "Xi reiterates adherence to socialism with Chinese characteristics". Xinhua News Agency. 5 January 2013. http://news.xinhuanet.com/english/china/2013-01/05/c_132082389.htm. 
  108. ↑ ១០៨,០ ១០៨,១ Changhao Wei (11 មីនា 2018) Annotated Translation: 2018 Amendment to the P.R.C. Constitution (Version 2.0) NPC Observer
  109. ↑ Hernández, Javier C. (25 តុលា 2017). "China's 'Chairman of Everything': Behind Xi Jinping's Many Titles". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2017/10/25/world/asia/china-xi-jinping-titles-chairman.html. 
  110. ↑ Democratic Parties People's Daily
  111. ↑ The landmark study of military generations and factions is William Whitson's The Chinese High Command, Praeger, 1973
  112. ↑ Alexander Baturo; Robert Elgie (2019). (អង់គ្លេស) The Politics of Presidential Term Limits. Oxford University Press. p. 263. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-883740-4. https://books.google.com/books?id=ncSbDwAAQBAJ&pg=PA263. 
  113. ↑ Matthew Kroenig (2020). (អង់គ្លេស) The Return of Great Power Rivalry: Democracy Versus Autocracy from the Ancient World to the U. S. and China. Oxford University Press. pp. 176–177. ល.ស.ប.អ. 978-0-19-008024-2. https://books.google.com/books?id=dXLKDwAAQBAJ&pg=PA176. 
  114. ↑ Shirk, Susan (13 November 2012). "(អង់គ្លេស) China's Next Leaders: A Guide to What's at Stake". China File. http://www.chinafile.com/chinas-next-leaders-guide-whats-stake. 
  115. ↑ Moore, Malcolm (15 November 2012). "(អង់គ្លេស) Xi Jinping crowned new leader of China Communist Party". The Daily Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/9679477/Xi-Jinping-crowned-new-leader-of-China-Communist-Party.html. 
  116. ↑ "(អង់គ្លេស) Xi Jinping at China congress calls on party to tighten its grip on the country". The Washington Post. 18 October 2017. https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/confidence-control-paranoia-mark-xi-jinpings-speech-at-china-party-congress/2017/10/18/6e618694-b373-11e7-9b93-b97043e57a22_story.html. 
  117. ↑ "(អង់គ្លេស) China sounds alarm over fast growing gap between rich and poor". Associated Press. 11 May 2002. http://www.highbeam.com/doc/1P1-52919430.html. 
  118. ↑ "(អង់គ្លេស) A Point of View: Is China more legitimate than the West?". BBC News. 2 November 2012. https://www.bbc.co.uk/news/magazine-20178655. 
  119. ↑ (អង់គ្លេស) Global Diplomacy Index – Country Rank Lowy Institute
  120. ↑ "(អង់គ្លេស) China now has more diplomatic posts than any other country". BBC News. 27 November 2019. https://www.bbc.com/news/world-asia-china-50569237. 
  121. ↑ (អង់គ្លេស) China's population up to 1.412 billion in 2020 despite slowing birth rate South China Morning Post (11 May 2021)
  122. ↑ Chang, Eddy (22 August 2004). Perseverance will pay off at the UN Archived 6 August 2007 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន., The Taipei Times.
  123. ↑ "China says communication with other developing countries at Copenhagen summit transparent". People's Daily. 21 December 2009. http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/90883/6847341.html. 
  124. ↑ "(អង់គ្លេស) Bric summit ends in China with plea for more influence". BBC News. 14 April 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13076229. 
  125. ↑ "Taiwan's Ma to stopover in US: report". Agence France-Presse. 12 January 2010. http://www.mysinchew.com/node/33834. 
  126. ↑ Macartney, Jane (1 February 2010). "(អង់គ្លេស) China says US arms sales to Taiwan could threaten wider relations". The Times. https://www.thetimes.co.uk/article/china-says-us-arms-sales-to-taiwan-could-threaten-wider-relations-pl2j2pdn667. 
  127. ↑ Keith, Ronald C.. China from the inside out – fitting the People's republic into the world. PlutoPress. pp. 135–136. 
  128. ↑ "An Authoritarian Axis Rising?". The Diplomat. 29 June 2012. https://thediplomat.com/2012/06/an-authoritarian-axis-rising/. 
  129. ↑ "(អង់គ្លេស) China, Russia launch largest ever joint military exercise". Deutsche Welle. 5 July 2013. https://www.dw.com/en/china-russia-launch-largest-ever-joint-military-exercise/a-16931106. 
  130. ↑ "(អង់គ្លេស) Energy to dominate Russia President Putin's China visit". BBC News. 5 June 2012. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-18327632. 
  131. ↑ Gladstone, Rick (19 July 2012). "Friction at the U.N. as Russia and China Veto Another Resolution on Syria Sanctions". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/07/20/world/middleeast/russia-and-china-veto-un-sanctions-against-syria.html. 
  132. ↑ "(អង់គ្លេស) Xi Jinping: Russia-China ties 'guarantee world peace'". BBC News. 23 March 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-21911842. 
  133. ↑ Monaghan, Angela (10 January 2014). "(អង់គ្លេស) China surpasses US as world's largest trading nation". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/business/2014/jan/10/china-surpasses-us-world-largest-trading-nation. 
  134. ↑ Paris, Costas (2021-04-27). "(អង់គ្លេស) China's Imports of Commodities Drive a Boom in Dry-Bulk Shipping". The Wall Street Journal. ល.ត.ម.អ. 0099-9660. https://www.wsj.com/articles/chinas-imports-of-commodities-drive-a-boom-in-dry-bulk-shipping-11619541574. 
  135. ↑ Jeff Desjardins (27 April 2016) Four Maps Showing China's Rising Dominance in Trade Visual Capitalist
  136. ↑ ASEAN Trade by Partner Countries/Regions, 2015 អាស៊ាន (November 2016)
  137. ↑ ១៣៧,០ ១៣៧,១ Timsit, Annabelle (15 February 2021). "China dethroned the US as Europe's top trade partner in 2020". Quartz. https://qz.com/1973067/china-dethroned-the-us-as-europes-top-trade-partner-in-2020/. 
  138. ↑ RCEP: A new trade agreement that will shape global economics and politics Brookings (16 November 2020)
  139. ↑ Dillon, Dana; and Tkacik, John, Jr.; China's Quest for Asia. Policy Review. December 2005 and January 2006. Issue No. 134. ដក់ស្រង់នៅថ្ងៃ10 តុលា 2021.
  140. ↑ McLaughlin, Abraham (30 March 2005). "A rising China counters US clout in Africa". The Christian Science Monitor. ល.ត.ម.អ. 0882-7729. https://www.csmonitor.com/2005/0330/p01s01-woaf.html. 
  141. ↑ Princeton Lyman (21 July 2005) China's Rising Role in Africa Council on Foreign Relations Archived from the original on 15 កក្កដា 2007
  142. ↑ Malia Politzer (6 August 2008) China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration Migration Policy Institute
  143. ↑ Nyabiage, Jevans (18 January 2020). "(អង់គ្លេស) China's trade with Africa grows 2.2 per cent in 2019 to US$208 billion". South China Morning Post. https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3046621/chinas-trade-africa-grows-22-cent-2019-us208-billion. 
  144. ↑ Condon, Madison (1 January 2012). "China in Africa: What the Policy of Nonintervention Adds to the Western Development Dilemma". PRAXIS: The Fletcher Journal of Human Security 27: 5.
  145. ↑ "(អង់គ្លេស) The U.S. and China Are Battling for Influence in Latin America, and the Pandemic Has Raised the Stakes". Time. 4 February 2021. https://time.com/5936037/us-china-latin-america-influence. 
  146. ↑ "In Latin America, a Biden White House faces a rising China". Reuters. 14 December 2020. https://www.reuters.com/article/us-latam-usa-china-insight/in-latin-america-a-biden-white-house-faces-a-rising-china-idUSKBN28O18R. 
  147. ↑ "(អង់គ្លេស) China faces wave of calls for debt relief on 'Belt and Road' projects". Financial Times. 30 April 2020. https://www.ft.com/content/5a3192be-27c6-4fe7-87e7-78d4158bd39b. 
  148. ↑ Harry G. Broadman "Afrika´s Silk Road" (2007); Wolf D. Hartmann, Wolfgang Maennig, Run Wang: Chinas neue Seidenstraße. Frankfurt am Main 2017, pp 59; Marcus Hernig: Die Renaissance der Seidenstraße (2018), p 112; Harry de Wilt: Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17. December 2019; Guido Santevecchi: Di Maio e la Via della Seta: «Faremo i conti nel 2020», siglato accordo su Trieste in Corriere della Sera: 5. November 2019.
  149. ↑ Chinese Civil War. Cultural-China.com Archived from the original on 2013-09-12
  150. ↑ Groundless to view China as expansionist, says Beijing after PM Modi's Ladakh visit India Today
  151. ↑ Fravel, M. Taylor (1 October 2005). "Regime Insecurity and International Cooperation: Explaining China's Compromises in Territorial Disputes". International Security 30 (2): 46–83. ISSN 0162-2889. DOI:10.1162/016228805775124534.
  152. ↑ Fravel, M. Taylor (2008). Strong Borders, Secure Nation: Cooperation and Conflict in China's Territorial Disputes. Princeton University Press. ល.ស.ប.អ. 9780691136097. 
  153. ↑ "(អង់គ្លេស) China denies preparing war over South China Sea shoal". BBC News. 12 May 2012. https://www.bbc.com/news/world-asia-18045383. 
  154. ↑ "(អង់គ្លេស) How uninhabited islands soured China-Japan ties". BBC News. 27 November 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-11341139. 
  155. ↑ Anna Mitchell, Larry Diamond (2018-02-02) (អង់គ្លេស) China's Surveillance State Should Scare Everyone The Atlantic
  156. ↑ Sorman, Guy (2008). Empire of Lies: The Truth About China in the Twenty-First Century. Encounter Books. pp. 46, 152. ល.ស.ប.អ. 978-1-59403-284-4. https://books.google.com/books?id=aRaLevXMZf4C&pg=PA46. 
  157. ↑ (អង់គ្លេស) World Report 2009: China អង្គការឃ្លាំមើលសិទ្ធិមនុស្ស
  158. ↑ "China Requires Internet Users to Register Names". Associated Press via My Way News. 28 December 2012. ដក់ស្រង់នៅថ្ងៃ 10 វិច្ឆិកា 2021.
  159. ↑ Bradsher, Keith (28 December 2012). "(អង់គ្លេស) China Toughens Its Restrictions on Use of the Internet". The New York Times. ល.ត.ម.អ. 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/12/29/world/asia/china-toughens-restrictions-on-internet-use.html. 
  160. ↑ Tang, Didi (9 January 2014). "Forced abortion highlights abuses in China policy". Associated Press. http://apnews.myway.com//article/20140109/DAB75AAG2.html. 
  161. ↑ Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named XinBan2012
  162. ↑ Fan, Maureen; Cha, Ariana Eunjung (24 December 2008). "China's Capital Cases Still Secret, Arbitrary". The Washington Post. ល.ត.ម.អ. 0190-8286. https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/12/23/AR2008122302795.html. 
  163. ↑ Millard, Robin (27 March 2012). "Amnesty sees hope in China on death penalty". Agence France-Presse. https://ph.news.yahoo.com/amnesty-sees-hope-china-death-penalty-011032864.html. 
  164. ↑ Christian Göbel and Lynette H. Ong, "Social unrest in China." Long Briefing, Europe China Research and Academic Network (ECRAN) (2012) p 18. Chatham House
  165. ↑ "(អង់គ្លេស) U.S., UK, Germany clash with China at U.N. over Xinjiang". Reuters. 12 May 2021. https://www.reuters.com/world/us-vows-keep-speaking-out-until-china-stops-genocide-2021-05-12/. 
  166. ↑ Anna Morcom (June 2018). "(អង់គ្លេស) The Political Potency of Tibetan Identity in Pop Music and Dunglen". Himalaya 38.
  167. ↑ (អង់គ្លេស) Dalai Lama hits out over burnings (7 November 2011)
  168. ↑ Rayhan Asat, Yonah Diamond The World's Most Technologically Sophisticated Genocide Is Happening in Xinjiang Foreign Policy
  169. ↑ Hatton, Celia (27 June 2013). "(អង់គ្លេស) China 'moves two million Tibetans'". BBC News. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-23081653. 
  170. ↑ "(អង់គ្លេស) Fresh unrest hits China's Xinjiang". BBC News. 29 June 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-china-23112177. 
  171. ↑ Graham-Harrison, Emma; Garside, Juliette (24 November 2019). "(អង់គ្លេស) 'Allow no escapes': leak exposes reality of China's vast prison camp network". The Guardian. ល.ត.ម.អ. 0261-3077. https://www.theguardian.com/world/2019/nov/24/china-cables-leak-no-escapes-reality-china-uighur-prison-camp. 
  172. ↑ (អង់គ្លេស) 2019 Report on International Religious Freedom: China - Xinjiang ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក (2019)
  173. ↑ "China Suppression Of Uighur Minorities Meets U.N. Definition Of Genocide, Report Says". NPR. 4 July 2020. https://www.npr.org/2020/07/04/887239225/china-suppression-of-uighur-minorities-meets-u-n-definition-of-genocide-report-s. 
  174. ↑ Nebehay, Stephanie (15 September 2020). "(អង់គ្លេស) Activists decry 'genocide' of China's Uighur minority: letter". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-china-xinjiang-uighurs/activists-decry-genocide-of-chinas-uighur-minority-letter-idUSKBN26613M. 
  175. ↑ Michael R. Gordon (19 January 2021) U.S. Says China Is Committing 'Genocide' Against Uighur Muslims
បានពី "https://km.wikipedia.org/w/index.php?title=ចិន&oldid=293590"