បុរេប្រវត្តិកម្ពុជា

បុរេប្រវត្តិខ្មែរ គឺជាសម័យកាលដ៏យូរលង់ណាស់មកហើយ ដែលពេលនោះ មនុស្សពុំទាន់ចេះបង្កើតតួអក្សរសម្រាប់កត់ត្រាហេតុការណ៍អ្វីឡើយ។ ដើម្បីសិក្សាអំពីបុរេប្រវត្តិខ្មែរ​ យើងក៏ត្រូវសិក្សាអំពីទឹកដីខ្មែរដែរ។ នៅភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍កាលពីមុនធ្លាប់មានពំនើងផ្នត់កាឡេដូយាង រឺ កាឡេដុង (Plissement calédonien) និង ពំនើងផ្នត់អែរស៊ីនញាង (Plissement hercynienne) ដែលធ្វើឲ្យផុសឡើងនៅខ្ពង់រាប និង ជួរភ្នំនានាពាសពេញប្រទេសខ្មែរសព្វថ្ងៃនេះ។ បន្ទាប់មកក៏បានលិចទៅវិញដោយទឹកសមុទ្រនៅស័កទី៣។ នៅស័កទី៤ដីក៏ផុសចាប់ពីភូមិភាគហេមពាន្តរហូតដល់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ទាំងមូល។ ដីខ្មែរក៏ដុះឡើងពី ៧០០ ទៅ ៨៨០ មាត្រ។ ក្នុងស័កទី៤ មានលំនាចនិងជំនោរទឹកសមុទ្រ ដែលជាមូលហេតុធ្វើឲ្យដីលិចហើយផុសឡើងវិញសាជាថ្មីម្ដងទៀត។ នៅចន្លោះពី ៦០០០០០ ដល់ ៥០០០ ឆ្នាំ មុ.គ. ទឹកសមុទ្របាននាចថយទៅពី ១៣០ ដល់ ១៨០ មាត្រ (បើប្រៀបទៅនឹងកំពស់ទឹកសមុទ្រសព្វថ្ងៃនេះ)។ អ្នកភូគព្ភវិទូខ្លះបានយល់ថា កាលណោះគ្មានសមុទ្រខណ្ឌភូមិភាគឥណ្ឌូចិន និង ប្រជុំកោះទ្វីបឥណ្ឌា (Insulinde) ស្ថិតនៅជាប់គ្នារហូតគ្មានសមុទ្រខណ្ឌដូចយើងសព្វថ្ងៃនេះទេ។ នៅប្រមាណ ១៥០០០ ឆ្នាំមុ.គ. ទឹកសមុទ្រជោរបានកំពស់ ១៥ មាត្រ ដែលបណ្ដាលឲ្យទឹកដីកម្ពុជាក្រោម និងវាលទំនាបប្រទេសខ្មែរបានលិចទៅក្នុងទឹកវិញ។ នៅសតវត្សទី៣ មុ.គ. ទឹកសមុទ្របាននាចទៅវិញបន្តិចៗម្ដង។ ឯពេលនោះ ទន្លេមេគង្គបាននាំដីល្បាប់មកចាក់បំពេញបន្តិចៗម្ដង ក្លាយជាដីសណ្ដបន្តដេញតាមទឹកសមុទ្រស្រក។ គេអាចដឹងព្រឹត្ដិការណ៍ផ្សេងៗក្នុងសម័យបុរេប្រវត្ដិតាមការសិក្សាលើគ្រោងឆ្អឹងមនុស្ស ប្រដាប់ប្រដា សំភារៈ កំទេចសំណល់គ្រប់បែបយ៉ាង ដែលមនុស្សជំនាន់មុនបានបន្សល់ទុក។ នៅប្រទេសកម្ពុជាយើង មានស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្ដិសំខាន់ៗដូចជា៖ -ស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្ដិសំរោងសែន និង អន្លង់ផ្តៅ (កំពង់ឆ្នាំង) -ស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្ដិម្លូព្រៃ (ព្រះវិហារ) -ស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្ដិល្អាងស្ពាន (បាត់ដំបង) នៅក្នុងស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្ដិទាំងប៉ុន្មាននេះ គេបានជីកកាយដីរកឃើញប្រដាប់ប្រើប្រាស់របស់មនុស្សជំនាន់មុនដូចជា៖ ពូថៅ ញញួរ ពន្លាកធ្វើពីថ្ម ផ្លែព្រួញ ផ្លែសន្ទូច ច្បូក ផ្លែកណ្ដៀវ ធ្វើពីឆ្អឹងសត្វ ក្អម ឆ្នាំង ចាន ធ្វើពីដីដុត។ ក្រៅពីនេះ គេនៅឃើញមានត្រល់សម្រាប់ត្បាញសំពត់។ ឧបករណ៍ដែលធ្វើពីលង្ហិនពុំសូវសំបូរទេ។ ការរស់នៅរបស់មនុស្សនាសម័យបុរេប្រវត្ដិ ដោយសារឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ដែលបានរកឃើញនៅតាមស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្ដិ គេអាចសន្និដ្ឋានថា នៅលើទឹកដីកម្ពុជាយើង មានមនុស្សរស់នៅជាយូរលង់ណាស់មកហើយ គឺតាំងពីសម័យយុគថ្មរំលីងម៉្លេះ ពោលគឺតាំងពីសម័យដែលមនុស្សពុំទាន់ស្គាល់លោហធាតុ ហើយយកថ្មមករំលីងធ្វើជាឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ប្រចាំថ្ងៃ។ មនុស្សជំនាន់នោះរស់នៅជាក្រុមៗដើម្បីទប់ទល់នឹងសត្វសាហាវ ហើយគេចេះសង់លំនៅដ្ឋានជាខ្ទមខ្ពស់ផុតពីដី។ គេចេះត្បាញសំពត់បិទបាំងរាងកាយ។ គេចេះរកស៊ីដោយ បរបាញ់ និង នេសាទ។ តែការដាំដំណាំ និង ចិញ្ចឹមសត្វគឺតិចតួច ណាស់។ រីឯប្រពៃណី គេពុំមានសាសនា ឬ ជំនឿអាទិទេពណាមួយទេ។ គេជឿថា ខ្មោចលង ហើយជឿលើអ្នកតា។ កាលណាមានមនុស្សស្លាប់ គេយកសពនោះទៅកប់ដោយដាក់ជាមួយនូវប្រដាប់ប្រដាប្រើប្រាស់ និង គ្រឿងអលង្ការ។

​

អរិយធម៌ទក្សិណាស៊ី (អូស្ត្រូអាស៊ី)

សូមមើលផងដែរ: អរិយធម៌ទក្សិណាស៊ី

តាមការសិក្សាបុរេប្រវត្តិខ្មែរគេអាចដឹងថាអរិយធម៌ខ្មែរជាប់ទាក់ទងនឹងអរិយធម៌ទក្សិណាស៊ី។ តើអ្វីទៅជាអរិយធម៌ទក្សិណាស៊ី?

អរិយធម៌ពិសេសនេះមានតាំងពីចិននិងឥណ្ឌាមិនទាន់មកដល់ទៅទៀត អាស៊ីអាគ្នេយ៍បានស្គាល់អរិយធម៌នេះរួចទៅហើយ។ អរិយធម៌នេះបានលាតសន្ធឹងពីអាស៊ីខាងត្បូង ប្រទេស ឥណ្ឌា ហ្គីណេថ្មី និងចិនខាងត្បូង (ចាប់ពីទន្លេឆាងជាំងចុះក្រោម)។ ដោយសារតែអរិយធម៌ទាំងនេះមានលក្ខណៈដូចគ្នាគេក៏ឲ្យឈ្មោះថា អរិយធម៌ទក្សិណាស៊ី រឺ អាស៊ីខាងត្បូង រឺ អរិយធម៌ខ្យល់រដូវ។ ដោយលោកអេម.ហូកាត និងលោក P.Mus (ភីម៉ុស) ឃើញដូចគ្នានៃជំនឿនិងពិធីជាមូលដ្ឋានក្នុងភូមិភាគអាស៊ីខ្យល់រដូវនេះ។ ដោយគេមិនដឹងថាវាមកពីណាគេក៏បានឲ្យសម្មតិកម្មពីរ៖

• អ្នកខ្លះយល់ថាមានអំបូរមនុស្សមួយ រឺ ច្រើនដែលនៅឥណ្ឌូចិន និងលើកោះបានហូរចូលប្រទេសឥណ្ឌាមុនពួកអារ្យមកដល់។
• ខ្លះទៀតយល់ថាពួកទ្រវិឌ រឺ អារ្យបានរុញច្រាន ពួកអ្នកស្រុកដើមមកកាន់ទិសខាងត្បូង រឺ ខាងកើត ហើយបានធ្វើដំណើរទៅកាន់ឥណ្ឌូចិននិងប្រជុំកោះអាំងសូលីន (Insulinde)។ គោលសំខាន់នៃអរិយធម៌ទក្សិណាស៊ីគឺ៖

សំភារៈ

• ចេះធ្វើស្រែវស្សា
• ចេះវិធីបញ្ចូលទឹកក្នុងស្រែ
• ចេះប្រើគោក្របី និងធ្វើប្រដាប់សម្រាប់ធ្វើស្រែខ្លះ
• ចេះស្លលោហធាតុ
• ស្ទាត់ជំនាញខាងនាវាចរណ៍: អរិយធម៌នេះបានផ្សព្វផ្សាយរហូតដល់កោះម៉ាដាហ្កាស្កា ហើយខ្លះទៀតថារហូតដល់ប្រជុំកោះជប៉ុនទៀត ទំនាក់ទំនងសម្អាងលើប្រដាប់ប្រដាបុរេប្រវត្តិ ភាសា និង របាំប្រពៃណី។ មូលហេតុបានផ្សព្វផ្សាយដូច្នេះមកពីមានការយល់ដឹងអំពីភាពឆ្លាស់គ្នា នៃខ្យល់រដូវ។

ជំនឿ

ជនជាតិ​ខ្មែរ​នៅ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ អនុវត្ត​ជំនឿ​គោរព​បុព្វបុរស​ដូនតា ហើយ​ធ្វើ​សក្ការៈបូជា​អ្នក​តា​ម្ចាស់​ទឹក​ម្ចាស់​ដី ជា​ទង្វើ​ដែល​អាច​អោយ​យល់​បាន​ថា នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​មួយ​ដែល​ទឹក និង​ដី មិន​អាច​កាត់​ផ្តាច់​ពី​គ្នា​បាន ហើយ​ហាក់​ដូច​ជា​ច្រឡូក​លាយ​ឡំ​ភ្ជាប់​គ្នា​ទៅ​នឹង​មេឃ ក្នុង​គំនិត​ចក្រវាឡ​ដ៏​អស្ចារ្យ​មួយ។ មនុស្សជាន់ដើមយល់ថាមនុស្សស្លាប់ទៅមិនសូន្យទេ គឺនឹងទៅចាប់ជាតិថ្មីទៀត។ ពួកខ្មែរលើនៅតំបន់ខ្ពង់រាបក៏មានជំនឿបែបនេះដែរ គេចែកព្រលឹងជាបីគឺព្រលឹងធំចេញពីខ្លួនមនុស្សមុនស្លាប់៦ខែ ព្រលឹងតូចចេញពីខ្លួនមនុស្សពេលស្លាប់ និងព្រលឹងខ្លះទៀតចេញពីខ្លួនមនុស្សពេលស្លាប់ហើយ៦ខែ។ ពេលគេកប់គេតែងដាក់ប្រដាប់ប្រដារបស់មនុស្សស្លាប់ឲ្យទៅ ជាមួយដើម្បីឲ្យប្រើប្រាស់របស់ទាំងនោះតទៅទៀត។ ដូចខ្មែរសម័យឥឡូវដែរ នៅពេលមានមនុស្សស្លាប់គេតែងរៀបបន្លុង ដើម្បីប្រគេនព្រះសង្ឃដើម្បីឧទ្ទិសដល់អ្នកស្លាប់។ បើតាមការស្រាវជ្រាវរបស់អ្នកបុរេប្រវត្តិវិទូ គេថាមនុស្សជាន់នោះចូលចិត្តដាក់បញ្ចុះខ្មោចក្នុងក្រឡ រឺ ក្រោមថ្មដុល (dolmen រឺ menhir) ដោយដាក់ឲ្យសពអង្គុយ។ ទំលាប់នេះឃើញមានមកដល់សព្វថ្ងៃនេះតែកាលណាមានអ្នកស្លាប់ គេតែងយកធាតុនោះដាក់ក្នុងកោដិ ទំនងជាកោដិនេះក្លាយពីក្រឡនោះហើយមើលទៅ បន្ទាប់មកគេយកបញ្ចុះក្នុងចេតិយ។ ជំនឿមនុស្សស្លាប់មិនសូន្យនេះបានដិតដាមមកដល់សង្គមខ្មែរសម័យឥឡូវ ដូចជាការធ្វើបុណ្យឡើងអ្នកដូន អ្នកតានេះ ដោយគេមានជំនឿថាអ្នកដែលស្លាប់អស់ទាំងនោះ នៅចាំថែរក្សាកូនចៅជានិច្ចគេឃើញជំនឿបែបនេះនៅមានក្នុងសង្គមខ្មែរ តាមជនបទស្រុកស្រែចំការនៅឡើយ។ ពួកខ្មែរលើក៏មានជំនឿបែបនេះដែរ តែគេហៅ អ្នកតា ថា ព្រះ វិញ។ ជំនឿនេះក៏ត្រូវគ្នានឹងសាសនាដែលបានមកដល់អំពីការស្លាប់ ហើយកើតឡើងវិញ ប៉ុន្តែជំនឿព្រលឹង និងវិញ្ញាណវាមិនដូចគ្នាបេះបិតទេ តែវាអាចសំរបទៅជាមួយអ្នកស្រុកដើមខ្មែរបាន។ ដូចតួយ៉ាងពិធីបុណ្យភ្ជុំបិណ្យគឺជាការសំយោគគ្នារវាងជំនឿខ្មែរដើម និងពុទ្ធសាសនា។ មនុស្សជំនាន់ដើមយល់ថាកន្លែងគោរពបូជាតែងតែនៅទីខ្ពស់ដូចជាភ្នំជាដើម។ ដោយសារតែទស្សនៈបែបនេះហើយទើបឲ្យមានកសាងប្រាសាទភ្នំ ជាតិពន្ធុវិទូ ដូចលោកខ្វារីត-ឆេះ-វ៉ាតេស (Quarit Ches Wates) យល់ថាប្រាសាទភ្នំគឺតំណាងឲ្យភ្នំ ឯលិង្គតំណាងឲ្យអ្នកតានេះឯង។ ជំនឿមួយទៀតរបស់ខ្មែរដើមគឺការគោរពទេព្ដាដី ពីព្រោះដីបានផ្ដល់នូវស្រូវអង្ករជាអាហារសំខាន់។ ដូច្នេះគេឃើញរំលឹកឡើងតាមរយៈពិធីបុណ្យច្រត់ព្រះនង្គ័ល។

ភាសា

ភាសាគេបង្កើតពាក្យដោយប្រើ បទដើម រឺ ផ្នត់ដើម រឺ បុព្វបទ (prefixes), បទជ្រែក រឺ ផ្នត់ជែក រឺ អព្វាបទ (infixes) និង បទចុង រឺ ផ្នត់ចុង រឺ បច្ច័យបទ (suffixes)។ ចំពោះខ្មែរយើងបទដើម និង បទជ្រែកឃើញមានប្រើមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ដែលប្រកបដោយក្បួនច្បាប់ច្បាស់លាស់ណាស់។ ភាសាមនក៏មានលក្ខណៈបែបនេះដូចខ្មែរយើងដែរ៖

• ភាសាខ្មែរ
  • ពន + យល់ > ពន្យល់
  • បណ + ដើរ > បណ្ដើរ
  • គិត > គំនិត (គ + ន + ិ + ត)
  • កាយ > កំណាយ (ក + ណ + ា + យ)

• ភាសាមន
  • គេត (វិល) > បៈគេត (បង្វិល)
  • គើ (ឆេះ) > ពគើ (បញ្ឆេះ)
  • ក្លូន (ធ្វើការ) > កម្លូន (កិច្ចការ)
  • ក្លូត (លួច) > កម្លូត (ចោរ)

ឝ្រីគោត្របូរ

​ឝ្រីគោត្របូរក្នុង​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​ថៃ​ ប្រហែលទាក់ទង​នឹង​ភូមិសាស្ត្រ​មួយ មុន​ការបង្កើត​នគរភ្វូណាននា​ដើម​សតវត្ស​ទី​១​នៃ​គ្រិស្តសករាជ។ ​​នគរ​នេះ​​ស្ថិតក្នុង​សម័យបុរេប្រវត្តិ ស.វ​ទី​១ មុ.គ.។ អាណាចក្រ​នេះ គឺ​ប្រហែលជា​ស្ថិតនៅ​ចុង​សម័យ​លោហធាតុ ដែល​មានការ​ដុះដាល​នូវ​ក្រុង​ជាច្រើន កើតឡើងដោយ​ការប្រមូលផ្ដុំ នៃ​សហគមន៍​មនុស្ស​យ៉ាង​កុះករ ជាង​ពេលណាៗ​ទាំងអស់​ដោយសារ​វឌ្ឍនភាព​របស់​កសិក​ម្ម រួមផ្សំនិង​​ការចិញ្ចឹម​សត្វ និង​ភាព​រីកចម្រើននៃ​​កុលសម្ព័ន្ធ​នានា បង្កើតបានជា​ភូមិ ស្រុក ឬ​សហគមន៍​​។ ​បរិបទ​វប្បធម៌​នេះ បាន​បង្កើតឡើង​នូវ​រឿងព្រេងបែប​ប្រវត្តិសាស្ត្រ។​​ ប្លែកពីនគរភ្វូណាន នគរ​គោកធ្លក រឺ នគរឝ្រីគោត្រ​បូរ គឺជា​ឈ្មោះ​នគរ​តែមួយដែល​ជា​ទេវ​កថា​បែប​ខ្មែរ​សុទ្ធសាធ។ ពង្សាវតារ​ខ្មែរ មិនបាន​និយាយ​ដល់​នគរខាងលើនេះ​ទាល់តែសោះ? ច្បាប់​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​ខ្មែរ តាមពិត​ទើបតែ​ត្រូវបាន​ចារ​ឡើងជា​ថ្មី នៅ​រវាង​សតវត្ស​ទី​១៧ និង​នៅ​ដើម​សតវត្ស​ទី​១៩ នៃ​គ្រិស្តសករាជ​តែប៉ុណ្ណោះ ហើយ​ក្នុងការ​ចារ​សាជាថ្មី​ឡើងវិញ​នេះ ស្មេរ​ខ្មែរ​ពុំបានចម្លងឡើងវិញ ដោយ​រំលង​បញ្ហា​ពាក់ព័ន្ធ​នឹង​នគរឝ្រី​គោត្រ​បូរ ដោយ​យល់ថាគ្មានប្រយោជន៍​ ផ្ទុយ​ពី​ស្មេរ​សៀម ដែល​ក្នុង​ច្បាប់​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​របស់​គេ​នៅ​រក្សា​រឿងព្រេង​ខ្មែរ​ ជាច្រើន​ដូចជា នគរ​គោកធ្លក និង​ព្រះថោង នាងនាគ ជាដើម។​ មូលហេតុ​បណ្តាលមកពី​សង្គ្រាម​ឆាបឆេះ​មិន​ឈប់ឈរ​ហើយ​បាន​បំផ្លាញ​នូវ​ឯកសារ​ ក្នុង​អតីត​ព្រះបរមរាជវាំង​ខ្មែរ។ នេះ​ក៏​ជា​ហេតុ ឲ្យ​មានការ​ចងក្រង​ឡើងវិញ ដោយ​ពឹងពាក់​លើ​ការចងចាំ​​ផ្តេកផ្តួល​លើ​ភាពអច្ឆរិយៈ​ ដើម្បី​បំពេញ​កង្វះខាត​នានា។

កាលបើ​បាន​អាន​រឿងព្រេងនេះហើយ ​យើងឃើញ ពាក្យ​ថា ព​ញា​គោត្ត​ម ព្យា​គោត្រ​បង ឬ​គោ​ដំបង​ ពាក្យ​ពី​ម៉ាត់​នេះ ដែលមាន​នៅក្នុង​ទំព័រ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ពង្សាវតារ​ថៃ​ក្បាល​ទី​១ ទំព័រ​៣១ ផ្សព្វផ្សាយ​ដោយ​រោង​ពុម្ព កាវ​ណា ខែវិច្ឆិកា ពុទ្ធសករាជ ២៥០៦ ហើយនឹង​ព្រះរាជ​ព​ង្សា​តាវរ​ខ្មែរ ប្រែជា​ភាសា​ថៃ ដោយ​ប្រៃ​ពី​ឡា នៅ​ពុទ្ធសករាជ ២៥៦០ ទំព័រ​ទី​៥០ មានន័យ​ដូចម្តេច ? ឈ្មោះ​នេះជា​ឈ្មោះ​សក្តិសិទ្ធិ​ណាស់ ហើយ​ទាក់ទិន​ទៅនឹង​របប​រាជនិយម។ ការ​ប្រៀបផ្ទឹម​ព្រះរាជា​ខ្មែរទៅនឹង​ព្រះពុទ្ធ​អង្គជា​រឿង​ធម្មតា​ក្នុង​ជំនាន់​នោះ ហើយ​ការគោរពពុទ្ធសាសនាមានជាទូទៅ។ ដោយយោង​លើ​ទស្សនៈ​នេះ ទើបក្នុង​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​ខ្មែរ​បានចារអំពី​ការយាង​មកដល់​នគរ​គោកធ្លករបស់​ព្រះ​ពុទ្ធអង្គ និង​អានន្ទ។ កាលពីដើម គេ​មាន​ទំលាប់​យកឈ្មោះ​តាមទីក្រុង​នៅ​ឥណ្ឌាជា​ភាសាសំស្ក្រឹតដូចជា​ ឥន្ទ្រប្រស្ថបុរ ចន្ទ្រ​បុរ អយុធ្យា នគរ​ឝ្រីធម៌រាជ។ល។​ ខ្លឹមសារ​ដែលមាន​ក្នុង​គម្ពីរ​ជិន​កាល​មា​លិ​នី តែង​ពី​ពុទ្ធសករាជ​ ១១០០ ជា​ភាសាបាលីបានចែងថានា​សម័យ​នោះគឺ​ខ្មែរ​យើង​មាន​បុព្វបុរស​ជា​ជន​អ្នក​ចិញ្ចឹម​សត្វ​គោ។ ​ការដែល​គេ​បាន​រកឃើញ​ក្នុង​ស្ថានីយ៍​បុរេប្រវត្តិនូវ​រូប​គោ​ធ្វើ​អំពី​ដី​ដុត និង​សំ​រិ​ទ្ធិ​ជាច្រើនបញ្ជាក់​ថាខ្មែរ​យើង​ចេះ​ផ្សាំង​សត្វ​គោ​តាំងពី​ជំនាន់​នវសិលា (ថ្មរំលីង) និង​លោហធាតុដោយមាន​កសិកម្ម​ជា​អត្ថិភាពជា​មូល​ដ្ឋានគ្រឹះសេដ្ឋកិច្ច។ ក្នុងករណី​នេះហើយដែល​ខ្មែរសុរិន្ទ បុរីរម្យ ឧប្បល បាន​និយាយ​តៗ​គ្នា​ថា ដូនតា​គេ​ដែលជា​ពូជខ្មែរចេះ​ចិញ្ចឹម​គោ​នៅតាម​វាល​នានា​លើ​សុវណ្ណ​ភូមិ ដែលជាច្រក​មាន​ដើមឈើ​ដល់​ទៅ ១០១ ច្រក ឬ មួយ​រយ​មួយ​វាល។​ ​រីឯ​ក្នុង​ដំណាល​ព្រះ​ឧរង្គ​ធាតុ គេ​ហៅថា ទ្វារ​ទាំង ១០១ ទៅវិញ។ តាម​ប្រភពឯកសារ​មានការ​គូសបញ្ជាក់ថានៅក្នុង​វាល​នីមួយៗ គេ​ឃើញ​មាន​អ្នក​ឃ្វាលគោ ឬ​គៀងគោ​ជា​ហ្វូងៗ។ ត​មក​អ្នក​ឃ្វាលគោ​ទាំងនោះកាន់តែ​មានអំណាច​ធំ​ឡើងៗ ហើយ​រីឯ​ចំនួន​កូនចៅ​របស់​អ្នក​គង្វាល​ទាំងនោះ ក៏​កាន់​តែមាន​ចំនួន​ច្រើនឡើងៗ​ដែរ។ ពួកគេ​ស្ថិតនៅក្រោម​ការត្រួតត្រា របស់​មេ​គង្វាល​ម្នាក់​ឈ្មោះ កុ​ហេ (ឈ្មោះស្រដៀង តាគហេ ដែលនាំបក្សីចាំក្រុងរត់ក្នុងពង្សាវតារ) ដោយ​យូរ​តម​កទៀត វាលស្រែ​ទាំងនោះ​ក៏បាន​ក្លាយទៅជា​ជំរំ ស្រុក នគរ តាម​លំដាប់លំដោយ។ ប៉ុន្តែមេ​គង្វាល​ធំ ឬ​គោ​វាល​ធំ​ទាំងនោះ សុទ្ធសឹងតែ​ជា​ស្រុក​ចំណុះ​របស់ មហានគរ ទីក្រុង​នេះ ឬ ឥន្ទបត្ត​បុរី​ទៅវិញ។ ទាំងនេះ​ជា​ខ្លឹមសារ​នៃ​រឿងនិទាន ដែល​ចាស់​ៗបាន​ចងចាំ​ជា​ហូរហែរ​មក។ ចំណែក​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​ខ្មែរ​វិញ ក៏បាន​ឲ្យ​ដឹង​ដែរ​ថា ដើមឡើយ​ប្រទេស​កម្ពុជា មាន​ឈ្មោះថា ស្រុក​គោកធ្លក ឬក៏កោះ​គោកធ្លក។ ដោយហេតុថាមាន​ដើម​ធ្លក​ធំ​មួយ​ដុះ​នៅ​ចំ​កណ្តា​លកោះ​នោះ ដែលជា​លំនៅស្ថាន​របស់​ភុជង្គនាគ និង នាងនាគ។ ​បើតាម​ចាស់​បុរាណ​ខ្មែរ​នៅ​ខេត្តតាកែវ ឈ្មោះ គោកធ្លក ដែលមាន​ទីតាំង​នៅក្នុង​ស្រុក​អង្គ​របុរីស្ថិតក្នុង​ខេត្តតាកែវ​បច្ចុប្បន្ននេះ​បាន​ក្លាយជា​កម្ពុជា។ នៅមាន​ឈ្មោះ​មួយទៀតដែល​យើង​បាន​ជួបប្រទះ​ក្នុង​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​ខ្មែរគឺ​ជម្ពូទ្វីប។ តាមពិតវា​ជា​ឈ្មោះ​របស់​ឥណ្ឌា​ទេ ដែលមាន​ក្នុង​គម្ពីរ​សាសនាឥណ្ឌា​ផងដែរ។ ប៉ុន្តែសម្រាប់ស្មេរ​បុរាណ ជម្ពូទ្វីប គឺជា​ឈ្មោះ​របស់​នគរ​គោកធ្លក​ទៅវិញ។ ដោយហេតុថា ក្នុងសម័យ​នោះ ខ្មែរ​មាន​ទស្សនៈ​ថា ដែនដី​ខ្មែរគឺជា​ដែនដី​ព្រះដែលមាន​ភូមិ​របង​ជាប់​ជាមួយ​ខ្មែរ ហើយ​ព្រះរាជា​ខ្មែរ​សុទ្ធសឹងតែ​ជា​អ្នក​មានបុណ្យ ព្រោះថាជា​ពូជ​ព្រះ។​ នៅមាន​ចំណុច​មួយទៀតដែល​គួរ​ឲ្យ​កត់សម្គាល់​ផងដែរគឺ​ចំពោះ ក្លិង្គ​បុរាណ ដើម្បី​ហៅ​ប្រទេស​ខ្មែរ​គេ​ប្រើពាក្យ សក្ក​ទ្វីប ឬ​ទ្វីប​នៃ​ដើមឈើ​សក្ក ឬ​ម៉ៃសក្ក ដែល​ពាក្យ​ខ្មែរ​ផ្សំ​នឹង​ពាក្យ​សៀម លោកអាដឺម៉ាឡឺក្លេរបាននិយាយថា ដើមម៉ៃសក្ក និងដើមធ្លក មានសណ្ឋានដូចគ្នា។ ហេតុការណ៍​ខាងលើនេះចង្អុល​ប្រាប់​យើង​ឲ្យ​ដឹងថា​រុក្ខជាតិ​បាន​ដើរតួនាទី​យ៉ាងសំខាន់់ក្នុង​ទេវ​កថា​បុរាណដែល​ស្តីពី​ភូមិសាស្ត្រ ហើយ​ប្រកបដោយ​ភាព​សក្តិសិទ្ធិ មហិទ្ធិឫទ្ធិ​ខ្លាំងក្លា​អស្ចារ្យ។ មួយវិញទៀតពីព្រោះ​ខ្មែរ​មាន​ទំលាប់ធ្វើ​សក្ការៈបូជា​ដើមឈើបានជា​ក្រុង​មហានគរ​យើង​កាលណោះ ត្រូវគេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា ពោធិ​សារ គឺ​ទី​ក្រុងមាន​ដើម​ពោធិតំណាង​ការ​ត្រាស់ដឹង​របស់​ព្រះអង្គ ឬ​ពុទ្ធិ ដែល​ចិន​ហៅថា ភ្វូណាន ទៅវិញ។ ​ដូចនេះ​អាណាចក្រ​ដែលមាន​វាលស្រែ មួយរយ​មួយ​ស្រែ​សម្រាប់ឃ្វាលគោ ឬ​អាណាចក្រ​គោត្រ​បូរ កោះ​គោកធ្លក ឬក៏​អាណាចក្រភ្វូណាន គឺជា​ឈ្មោះ​តែមួយគត់ សំដៅ​ភូមិសាស្ត្រ​ដើម​របស់​ជនជាតិខ្មែរ។​ ​ដោយឡែក តាម​ពង្សាវតារកាល​ពុទ្ធសករាជ ២២១ តែបើ​តាម​សេចក្តី​ក្នុង​ដំណាល ព្រះ​ឧរង្គ​ធាតុ​ថា​កាល​ពុទ្ធសករាជ​ទី​៨ មាន​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ បាន​នាំ​ឆ្អឹង​ដើមទ្រូង​ព្រះពុទ្ធ មក​ទុក​ក្នុង​ឥន្ទបត្ត ដោយ​ស្តេចយាង​ចូលរួម​ផ្ទាល់​ក្នុង​ពិធី​ដង្ហែ​នេះ។ បើតាម​ន័យ​នេះ​គេ​ឃើញថារាជធានី​ឥន្ទបត្ត ឬ​អាណាចក្រ​គោត្រ​បូរត្រូវបាន​សាង​ឡើង​មុន​គ្រិស្តសករាជ​មកម្ល៉េះ។​ ​តាម​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​ខ្មែរ ដើមឡើយ​នគរ​ខ្មែរ ត្រូវបាន​សោយរាជ្យដោយ​ស្តេច​ចាម​ទាំង​ប្រាំ​ព្រះអង្គដែល​នៅ​ទីនោះគឺ​ជ្វា​ព្រាហ្មណ៍​ទៅវិញ ហើយ​ក្នុងចំណោម​ស្តេច​ជ្វា​ទាំងនោះ មាន​ស្តេច​១​ព្រះអង្គ​ព្រះនាម​ថា អា​ទិ​ច្ចវ​ង្ស (អាទិត្យវង្ស) បាន​គ្រងរាជសម្បត្តិ​នៅ​ឥន្ទបត្ត ឬ​ឥន្ទបត្ត​បុរី នៅ​ខេត្ត​ឧ​ត្ត​រ​ទិស​ភាគ។​ ​ម្យ៉ាងវិញទៀត​មាន​ដំណាល​ថាប្រុសៗពេលនោះត្រូវ​ហៅថា គោ ដែលជា​ពាក្យ​សំ​ស្រឹ្ក​ត ប្រភព​រឿងព្រេង​និទាន​ក៏បាន​ឲ្យ​ដឹង​ទៀតថា ព្រោះ​មនុស្ស​ប្រុស​គឺជា​អ្នក​ឃ្វាលគោនៅតាម​ទីវាល​នានា។ ដូច្នេះ​ពាក្យ ឃ្វាល អាច​នឹង​កើត​មកពី​ពាក្យ "​មេ​ដេញគោ​វាល ហៅថា​ម្រេញគង្វាល​" គឺ​អ្នក​ឃ្វាលគោ។ ឯ​ស្រីៗ ហៅថា កុ ដូចជា​ឈ្មោះ សំ ហៅថា កុ​សំ​-​ក្សំ​, កុ​អី​-​ក្អី ទាំងអស់ ដែលមាន​នៅក្នុង​សិលាចារឹក​ទេ​ដឹង? ដូចនេះហើយ បានជា​រាជធានី​ឥន្ទបត្ត​នេះ កាលដើមឡើយ​ជា​ជំរំ ទីប្រជុំ​អ្នក​ឃ្វាលគោ សម្រាប់មក​ប្រជុំ​ក្រោម​ដើម​ពោធិ ព្រោះ​ខ្មែរ​ព្រេងនាយ​គោរព​ដើមឈើ ដូច្នេះ​ទើប​ហៅថា ពោធិ​សារ ដែល​គេ​អាចជា​ទីពឹង​ជ្រកកោន​បាន។ បន្ទាប់ពី​តាំង​ក្រុង​រួច​ទើប​ឲ្យ​ឈ្មោះថា ពោធិ​សារ​ដូច្នេះ។​ ទីក្រុង​ពោធិ​សារ​នេះ តាម​ការស្រាវជ្រាវ​រប​ស់​សាស្ត្រ​ចា​រ្យ​ពញា​អនុមាន​រាជធន ជនជាតិ​ថៃដែល​បាន​កត់​ត្រាទុកនៅក្នុង​សៀវភៅ​របស់លោក​ឈ្មោះឡែ​ម​ឥណ្ឌូចិន។ លោក​បាន​កត់ត្រា​ថា ក្រុង​ពោធិ​សារ​ស្ថិតនៅ​ខាងជើង កេង​លី​ភី ក្នុងប្រទេស​លាវសព្វថ្ងៃនេះ។ ឯ​លោក​បរិហារ​ទេព​ធានី អ្នកស្រាវជ្រាវ​ថៃ​ផ្សេង​ម្នាក់ទៀតបាន​បន្ថែមថា ក្រុង​ពោធិ​សារ ស្ថិតនៅតាម​មាត់ទន្លេអូរ​ហិន​បូរ ខាងជើង​ស្រុក​ទា​ខែ​ក ឆ្នេរ​ឆ្វេង​នៃ​ទន្លេមេគង្គ។ តាម​កំណត់ហេតុ​របស់​ចិន​ឈ្មោះមាំ​ង​ស៊ុយ ដែល​លោក​ហ្ស​ក-សឺ​ដេ​ស (Cf. The Indianized State of South-East Asia) ដកស្រង់នៅ​ទំព័រ ៩៤ បានសរសេរថាឯកអគ្គរាជទូតបានមក​ស្រុក​ឥន្ទបត្ត​នេះ កាល​គ្រិស្តសករាជ​៧៩៩។ ទីក្រុង​នេះ​តាំងនៅ​ប៉ាក​ហិន​បូរ មាត់ទន្លេ​មេគង្គ​ប៉ែក​កណ្តាលស្រប​សំដី​គ្នា​នឹង​ការស្រាវជ្រាវនៃ​លោកបរិហារ​ទេព​ធានី​ដែរ។​ អញ្ជឹង​ទីតាំងនៃពោធិសារ​ស្ថិតនៅ​ម្តុំ​ចម្ប៉ា​សក្ដិ​ប្រទេស​លាវ​បច្ចុប្បន្ន និង​ប្រទេស​ថៃ​ភាគឦសាន គឺ​ចង្វាតឧត្តរ​ ឧប្បលធានី​ជាដើម ដែល​ផ្ទុក​នូវ​លំនៅឋាន ឬ​ទីប្រជុំជន​ធំៗ​ជាច្រើននា​សម័យ​លោហធាតុ​ដ៏​ល្បីល្បាញធំជាងគេ​បំផុត។​ មាន​ហេតុ​ធំៗ​ជាច្រើន បាន​ឲ្យ​ដឹងថាភាសា​ខ្មែរ​ដែល​និយម​នៅ​កាលណោះ​ជា​ភាសា​ខ្មែរ​ស្ថិតនៅក្នុង​អំបូរខ្មែរ​-​មន។ ដោយហេតុ​នៅពេលនោះ ខ្មែរ​ទើប​និយម​ភាសា​ដែលមាន​វិក​ត្តិ​ការន្តរ។​ សូម​មើល​បញ្ជាក់​ក្នុង សៀវភៅ Linguistic Survey of India របស់លោក G.A. Grierson ភាគ​២ ដែល​មានការ​ផ្តល់នូវ​ឧទាហរណ៍​ជាច្រើនស្តីអំពី​ភាសា​ដែល​ប្រើដោយមាន​វិធី​ដូចតទៅ​នេះ៖

• ប្រុស​ម្នាក់ = អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• ប្រុស​ច្រើន​នាក់ = គិ​ប្រូ​វ​
• នូវ​ប្រុស​ម្នាក់ = អៀ​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• នូវ​ប្រុស​ទាំងឡាយ = អៀ​-​គិ​-​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• ដោយ​ប្រុស​ម្នាក់ = ជា​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• ដោយ​ប្រុស​ទាំងឡាយ = ជា​-​គិ​-​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• ដើម្បី​ប្រុស​ម្នាក់ = ជា​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• ដើម្បី​ប្រុស​ច្រើន = ជា​-​គិ​-​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• នា​ប្រុស​ម្នាក់ = នា​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• នា​ប្រុស​ច្រើន = នា​-​គិ​-​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• នៃ​ប្រុស​ម្នាក់ = ផង​អ៊ូ​ប្រូ​វ​
• នៃ​ប្រុស​ច្រើន = ផង​-​គិ​-​អ៊ូ​ប្រូ​វ ដូច្នេះ​ជាដើម។​

​ ​ អ្វីដែល​ពោល​ខាងលើនេះ វា​សមស្រប​ទៅនឹង​ព្រឹត្តិការណ៍​បច្ចុប្បន្នដោយហេតុថា​ក្នុងចំណោម​អំបូរខ្មែរ​-​មនទាំងឡាយ ដែលមាន​ចំនួន​ប្រមាណ​ជា​១៣០​កុលសម្ព័ន្ធ មានតែ​ខ្មែរ​មួយ​ទេដែល​បាន​រក្សា​នូវ​បូរណភាព​ទឹកដី​របស់ខ្លួន​បាន ទោះបី​ជនជាតិ​នេះបាន​បន្សល់​ពលរដ្ឋរ​បស់​ខ្លួន​នៅ​សេសសល់​នៅក្នុង​ប្រទេស​លាវ យួន​ខាង​ត្បួ​ង និង​សៀមចំនួន​ច្រើន​លាន​នាក់ ដែល​កំពុងតែ​បាត់បង់​នូវ​អត្តសញ្ញាណ​ជាតិ​ដើម​របស់ខ្លួន​ក៏ដោយ។​ ​ទីក្រុង​គោត្រ​បូរ​នេះ បើ​មាន​អាច​នឹង​ស្ថិតនៅ​ចុង​សម័យ​លោហធាតុកើត​ឡើងដោយ​ការប្រមូល​ផ្គុំ​គ្នា​នូវ​សហគមន៍​មនុស្ស ជុំវិញ​ស្តេចត្រាញ់​តូច ឬ​ធំ​ទាំងឡាយតាម​ស្ថានភាព​នយោបាយ និង​សេដ្ឋកិច្ច​បុរាណដូច​ខ្លឹមសារ​នៃ​ដំណើររឿង​បានចែង។ គប្បី​រំលឹកថា តាម​ព្រះរាជ​ពង្សាវតារ​លាវ នគរ​នេះ​ស្ថិតនៅក្នុង​ទឹកដី​របស់​ប្រទេស​លាវ​ទៅវិញ​ហើយ ដោយ​ស្តេច​លាវ​ជាច្រើន​អង្គក្នុងសម័យ​កាល​មួយ​កំណត់​ពុំបាន (Cf. Ch. Archaimbault, Le Traibhumi)។​ ទាំង​ឈ្មោះ ក្រុង​ពោធិ​សារ ទាំង​ឈ្មោះ​គោកធ្លក និង​គោត្រ​បូរ សុទ្ធសឹង​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ទេវ​កថា​ទាំងអស់ ព្រោះ​ស្ថិតក្នុង​បុព្វ​សម័យ ហើយ​វា​ក៏​ជា​កត្តា​បង្ហាញ​នូវ​ចំណាស់​នៃ​ខឿនវប្បធម៌​-​អារ្យធម៌​ខ្មែរ​ចាប់បដិសន្ធិ​ឡើងមុន​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ។ ទេវ​កថា​នៃ​អាណាចក្រ​គោត្របូរ ដែលមាន​ភូមិសាស្ត្រ​ដ៏​ធំ​ល្វឹងល្វើយហើយ​ថែមទាំង​បាន​គ្របដណ្តប់​លើ​ទីតាំង​ប្រជុំជន ឬ​ក្រុង​ធំៗ ដែល​សុទ្ធតែជា​បុរាណ​ស្ថាន​សំខាន់ៗ ក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ប្រហែលជា​មិនមែន​រឿងប្រឌិត​ទាំងស្រុង​ទេ​ដឹង ។ អាណាចក្រ​គោត្រ​បូរ គឺជា​ភស្តុតាង​នៃ​ការ​លេចធ្លោ​នូវ​អត្តសញ្ញាណទីក្រុង​ខ្មែរ​ដំបូងបង្អស់នា​ចុង​សម័យ​លោហធាតុ​យ៉ាង​ប្រាកដដោយ​ឥត​ប្រកែក។ ដូច្នេះហើយ បានជា​ក្នុងបរិបទនេះ យើង​ឃើញ​មាន​វត្តមាន​របស់​រឿង​ព្រេង​និទាន​ខ្មែរ​មួយចំនួន ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជា​ទេវ​កថា​វិទ្យា​និយម បែប​ខ្មែរ​ត្រូវបាន​បង្កើតឡើងដោយបាន​បន្សល់ទុក​គ្រាន់តែ​ស្លាកស្នាម​រហូតដល់​បច្ចុប្បន្ន។​

ស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្តិ

តាមរយៈបុរេប្រវត្តិខ្មែរគេពុំទាន់រកឃើញអ្វីឲ្យដិតដល់ខ្លាំងទេ។ ចំពោះយុគថ្មគេរកឃើញដានខ្លះៗដែរ នៅឆ្នាំ ១៩៦៣ លោកអឺ.ស៊័ររីន (E.Saurin) បានរកឃើញថ្មចាំងនៅចន្លោះ ខេត្តក្រចេះ និង ស្ទឹងត្រែង ក្រៅពីនោះគេរកឃើញនៅតំបន់អង្គរខ្លះដែរ។ ហើយគេរកឃើញស្ថានីយ៍ចំនួន ៦ ទៀត ដែលទាក់ទងនឹងយុគថ្មរំលីងលាយលោហធាតុមកទល់សព្វថ្ងៃ។

ពូថៅថ្មរំលីងមានពន្លួញ

ស្ថានីយ៍សំរោងសែន-អន្លង់ផ្ដៅ-ម្លូព្រៃ សំរោងសែនជាស្ថានីយ៍ស្ថិតនៅកំពង់ឆ្នាំងខាងជើងបឹងទន្លេសាប ស្ថានីយ៍នេះមានកំពស់​ ៥ មាត្រ ផ្ទៃក្រឡា ៦០០០ មាត្រក្រឡា។ រកឃើញដោយលោករ៉ូខ្វេស (Roques) នៅឆ្នាំ ១៨៧៦ ហើយបោះពុម្ពផ្សាយនៅឆ្នាំ ១៨៧៩។ ហើយបន្តមកមានបីនាក់ទៀតគឺលោកមូរ៉ា (Moura) ១៨៨២ លោកអាយម៉ូនីញ៉េ (Aymonier) ១៩០១ និង លោកម៉ង់ស៊ុយ (Mansuy) ១៩០២ និង ១៩២៣ បានធ្វើការុករកនៅទីនោះ។ ការរកឃើញនេះគឺជាជំហានដំបូងនៃបុរេប្រវត្តិអាស៊ីអាគ្នេយ៍។

អន្លង់ផ្ដៅគឺជាស្ថានីយ៍នៅចំងាយ ៣០ គ.ម ភាគអាគ្នេយ៍ពីសំរោងសែនមានប្រដាប់ប្រដាដូចស្ថានីយ៍ខាងលើដែរ។ លោកម៉ង់ស៊ុយជាអ្នករកឃើញស្ថានីយ៍នេះនៅឆ្នាំ ១៩០២។ ម្លូព្រៃស្ថិតនៅខាងជើងខេត្តព្រះវិហារដែលរកឃើញដោយលោកប៉េ-ឡឺវី (P.le vy) នៅឆ្នាំ ១៩៤៣ ស្ថានីយ៍នេះថ្មីជាងស្ថានីយ៍ខាងលើពីរ ព្រោះគេរកឃើញឧបករណ៍ធ្វើពីលោហៈ។

ក្រសួង​វប្បធម៌ និង​សាកលវិទ្យាល័យ​ស៊ីតនីនៃប្រទេសអូស្ត្រាលីបានធ្វើ​កំណាយ​សង្គ្រោះ ២ ​លើក​។ ការសិក្សា​សរីរ​​វិទ្យា បង្ហាញថា ផ្នូរ​បញ្ចុះសព​មនុស្ស​ជំទង់ និង​កូនក្មេងរួម​និងសំណែន​បន្លុង​សព​ដូចជា ឆ្អឹង​សត្វ អង្កាំ អលង្ការ សំរឹទ្ធិ ចង្ក្រង់ ខ្នារ​អំបោះ វត្ថុ​ធ្វើ​ពី​ដែក និង​ភាជន៍​។​ល​។​ ឯ​ស្ថានីយ៍គោក​ទ្រាស ភូមិ​ឃុំ​បន្ទាយឆ្មារ ស្រុក​ថ្មពួកស្ថិតនៅ ៥ គ.ម ឦសាន​ប្រាសាទបន្ទាយឆ្មាររកឃើញ​ឆ្នាំ ២០០៦ ហើយ​ក្រសួង​វប្បធម៌បានធ្វើ​កំណាយ​ផ្លូវការនៅ​ឆ្នាំ ២០១២ ពេល​រាជរដ្ឋាភិបាល សា្ថបនា​ផ្លូវជាតិ​លេខ​៥៦ វាងហើយ​ចំ​លើ​ផ្នូរ​សពដែល​រកឃើញ ៦ មាន​បញ្ចុះ​សំណែន ស្រដៀង​នៅ​ភូមិ​សូ​ភី​ដែរ តែ​ថែម​មាន​វត្ថុ​ធ្វើ​ពី​មាស និង​រកឃើញ​កាកសំណល់ ពពួក​ខ្យង ​ខ្ចៅ គ្រំ។​ល​។

​បុរាណវត្ថុ​ខ្មែរ​ដែល​ពួក​ឈ្មួញ​ទុច្ចរិត​បាន​ជីក​យក​ពី​ផ្នូរ​កប់ស​ពនៅ​ភូមិ​ស្នាយ ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ត្រូវបាន​យកទៅលក់​នៅតាម​ទីផ្សារ​នានា​ទូទាំង​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ពិសេស​យកទៅលក់​នៅ​ប៉ោយប៉ែត និង​ប្រទេស​ថៃ​។ សកម្មភាព​នេះ​មិន​ត្រូវបាន​អាជ្ញាធរខេត្ត​ឈឺឆ្អាល ឬ​ចាត់វិធានការ​ហាមឃាត់​ឡើយ​។(២០០៧ ​ឯកសារ​ក្រសួង​វប្បធម៌ និង​អង្គការ​ជប៉ុន​)

​ស្ថានីយ៍​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ភូមិ​ស្នាយ​ស្ថិត​ឃុំ​រហាល ស្រុក​ព្រះនេត្រព្រះ ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ជា​កន្លែង​លក់​សព​មួយ​យ៉ាង​ធំធេង​បំផុត​ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ​ខ្មែរ​បច្ចុប្បន្ន​។ សារៈសំខាន់​នៃ​ស្ថានីយ៍​នោះគឺ​ស្ថិតក្នុង​អន្តរកាល​ចន្លោះ​រវាង​សម័យកាល​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ពោលគឺ​សតវត្សរ៍​ទី​៣-៤ មុន​គ្រិ​ស្ត​សករាជ ដូច​ករណី​ពូថៅ​ថ្ម​រំលីង​មួយ ដែល​គេ​បាន​រកឃើញ​ជា​ភស្តុតាង​ស្រាប់ (​មើលរូប​ភាព​) និង​សតវត្សរ៍​ទី​៤-៥ ក្រោយ​គ្រិ​ស្ត​សករាជ​។ វត្ថុ​បុរាណ​ទាំងអស់​នៅ​ទីនោះ ដែល​មកពី​រណ្តៅ​កំណាយ​ទាំង​៥ (A, B, C, D និង E) ជា​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​ខ្មែរ ហើយ​គេ​ពុំ​អាច​ស្វែងយល់​ពី​ឫសកែវ​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​យើង​បានទេ​បើ​គ្មាន​វត្ថុ​ទាំងនោះ​។​ (២០០៨ ឯកសារ​ក្រសួង​វប្បធម៌ និង​អង្គការ​ជប៉ុន​) ​ នៅ​ឆ្នាំ ២០០៧-២០០៨ និង ២០០៩ ក្រសួង​វប្បធម៌ និង​វិចិត្រសិល្បៈ​ដោយមាន​ការសហការ​ជាមួយ International Research Center for Japanese Studies, 3-2 Oeyama-cho, Goryo, Nishikyo-ku, Kyoto 610-1192, Japan បានធ្វើ​កំណាយ​តាម​វិធីសាស្ត្រ​យ៉ាង​ហ្មត់ចត់ ផ្នូរ​សព​មួយចំនួន​នៅលើ​ហើយ​ថែមទាំង​បាន​កសាង​សារមន្ទីរ​មួយ​ដែល​ក្បែរ​ស្ថានីយ៍​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ដ៏​សំខាន់​នេះ​។ ​ក៏ប៉ុន្តែ​ជា​អកុសលអ្វីៗ​ដែល​ត្រូវបាន​គេ​យកទៅតំកល់ក្នុង​សារមន្ទីរ​នេះ​មាន​ចំនួន​តិចតួចស្តួចស្តើង​ពេក បើ​ប្រៀបធៀប​ទៅ​នឹងបុរាណវត្ថុ​ទាំង​តូច​ទាំង​ធំ គ្រប់​ប្រភេទ​និង​ខ្នាត ដែល​គេ​យកទៅលក់​នៅលើ​ទីផ្សារ​ជាតិ និង​អន្តរជាតិ។ ស្ថិត​តាម​បណ្តោយ​ផ្លូវជាតិ​លេខ​៦ ពី​សៀមរាប​ទៅកាន់​បន្ទាយមានជ័យ ស្ថានីយ៍​ទេព​កូ​សា​ស្នាយ គឺជា​ភូមិតូច​មួយ​ដែល​សព្វថ្ងៃនេះ​នៅក្នុង​ឃុំ​រហាល ស្រុក​ព្រះនេត្រព្រះ ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ហើយ​មាន​ចំងាយ​ប្រមាណ​ជាង ៧១ ​គ.ម នៅ​ខាងលិច​នៃ​ខេត្តសៀមរាប​តែប៉ុណ្ណោះ​។

​ស្ថានីយ៍កោះ​តា​មាស ស្រាវជ្រាវដោយសាលាបារាំងចុងបូព៌ាប្រទេសនៅឆ្នាំ ២០០៧ និងក្រុមឯកសារខ្មែរដែល​បង្ហាញ​នូវ​ឫសកែវវប្បធម៌​ខ្មែរ ដែល​ស្ថិតរវាង​ចុង​សម័យ​ថ្ម​រំលីង និង​សម័យដែក។​ ស្ថានីយ៍​នេះស្ថិតនៅ​ផ្ទៃ​ខាងក្នុង​នៃ​បារាយណ៍​ខាងលិច​ ដែលសាងសង់ឡើងនាស.វទី១១ នៃគ.ស មានចំងាយ​ប្រមាណ​ជា ១៣០០​ មាត្រ ពី​ប្រាសាទ​មេបុណ្យ។ ​ស្ថានីយ៍នេះជា​ទួល​កប់​សព​មួយ​ដែល​ពិបាក​នឹង​សន្ម​ត ដោយសារ​មានទឹក​លិចនៅ​រដូវវស្សា ក្នុង​កំពស់ ​២ មាត្រ។ របកគំហើញ​ខាង​បុរាណវិទ្យា​បាន​ឲ្យ​ដឹងថា ស្ថានីយ៍​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រដែលរួមមានផ្នូរកប់សពមួយ​មាន​អាយុកាល​ចន្លោះ​ ១៨០០ ទៅ​ ៩០០ ឆ្នាំមុន​គ​.​ស ដែលជាយុគសំរិទ្ធិ។ (Cf. Pottier, 2004, Koh Ta Meas, Un site inedit dans le Baray Occidental, Siem Reap, EFEO) រីឯយុគដែកក្នុងតំបន់វិញគឺស្ថិតក្នុងសម័យកាល ៥០០ ឆ្នាំមុនគ.ស បើយោងលើលទ្ធផលនៃការវិភាគវត្ថុបុរាណនៅស្ថានីយ៍ព្រៃក្មេង ដែលស្ថិតក្បែរនោះ។ ការតាំង​កាលបរិច្ឆេទ​នេះ​គឺ សំអាង​លើ​លទ្ធផល​នៃ​ការធ្វើ​តាំង​អាយុកាល តាម​វិធី​ប្រើប្រាស់​កាបូន​១៤ សម្រាប់វាស់​ជាតិ​វិទ្យុសកម្ម​លើសំភារៈ​វប្បធម៌ ដែល​គេ​បាន​រកឃើញ​ក្នុង​រណ្តៅ​ចំនួន​ ៣ មាន​ទំហំ​ត្រឹមតែ​ ១០០ មាត្រក្រឡា​ប៉ុណ្ណោះ។​ ស្រទាប់ដី​ខាងលើ​នៃ​ស្ថានីយ៍​កោះ​តា​មាស គឺជា​ស្រទាប់ដី​ដែលមាន​អាយុ​តិច​បំផុត រីឯ​ស្រទាប់ដី​នៅ​ខាងក្រោម គឺជា​ស្រទាប់ ដី​ដែលមាន​អាយុ​ចាស់​ជាងគេ​បំផុត។​ គេ​បាន​រកឃើញ​នូវ​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ និង​គ្រឿងអលង្ការ​ជាច្រើន ដែល​អាច​ឆ្លុះបញ្ចាំង​នូវ​ប្រពៃណី​ទំនៀម​ទំលាប់ ប្រព័ន្ធ​ជំនឿ​សាសនា និង​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ ពោលគឺ​អារ្យធម៌​របស់​ប្រជាជន​ខ្មែរ ដែល​ទើបបាន​តាំង​លំនៅស្ថាន​ក្នុង​តំបន់​សៀមរាប​អង្គរ​នេះ រវាងប្រហែលជាត្រូវបានធ្វើឡើងចាប់តាំងពី​ប្រមាណ​ជា​ ១៨០០ ឆ្នាំមុន​គ​.​ស។ ​ការផ្លាស់ប្តូរ ប្រែប្រួល​សង្គម​វប្បធម៌ នឹង​ផ្នត់គំនិត​ពី​ជី​វច​ល​និយម​ទៅជា​ឥណ្ឌូ​និយមក្នុងតំបន់ប្រហែលជាត្រូវបានធ្វើឡើងចាប់តាំងពីដើមស.វទី១នៃគ.ស។​

• ​ក​. សំភារៈប្រើប្រាស់​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​ ឆ្អឹង និង​ឈើ​ គេ​បាន​រកឃើញ​នូវពូថៅ​ធ្វើ​អំពី​ថ្មភក់ ថ្ម​សម្រាប់​រំលីង​មួយចំនួនព្រមទាំង​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​ធ្វើ​អំពី​ឆ្អឹង និង​ឈើ ឬ​មាន​ដង​ធ្វើ​អំពី​ឈើ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត​មាន​ឧបករណ៍​ខ្លះ​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម ដែល​ត្រូវគេ​រំលីង​ឲ្យ​រលោង​ទាំងសងខាងប្រហែលជាសម្រាប់ជាទីគោរព​សក្ការៈ។ វត្តមាន​របស់​ឧបករណ៍​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំលីងបង្ហាញថា យើង​កំពង់ស្ថិត​ក្នុងសម័យ​ចុង​យុគ​ថ្ម​រំលីង ហើយ​កំពុង​ឈានចូល​សម័យ​សំ​រិ​ទ្ធិ។​
• ខ​. គ្រឿងអលង្ការ​ធ្វើ​អំពី​សំ​រិ​ទ្ធិ និង​មាស​នៅ​ស្ថានីយ៍​បុ​រ​ប្រវត្តិសាស្ត្រខាងលើនេះ នៅ​ស្រទាប់ដី​ផ្នែក​ខាងលើ ដែលមាន​ចំណាស់​ប្រមាណ​ជា​ពី​៨០០ ឆ្នាំ មុន​គ​.​ស ដល់​៥០០ ឆ្នាំ គ​.​ស គេ​បានឃើញ​នូវ​វត្ថុ​ប្រើប្រាស់​ធ្វើ​អំពី​សំ​រិ​ទ្ធិ។ ថ្វីត្បិតតែ​វត្ថុ​ធ្វើ​អំពី​លោហៈ​មាន​ចំនួន​តិចតួចស្តួចស្តើង​ក្តី ក៏ប៉ុន្តែ​វត្តមាន​របស់​វា សបញ្ជាក់​ឲ្យ​ឃើញថាសំ​រិ​ទ្ធិ​ត្រូវបាន​គេ​និយម​រួចមកហើយក្នុង​តំបន់​សៀមរាប​អង្គរ។ ឧទាហរណ៍​ជាក់ស្តែង គេ​បាន​រកឃើញ កងដៃមួយធ្វើ​អំពី​សំ​រិ​ទ្ធិ ដែល​ពាក់​នៅលើ​ដៃ​សព​ស្ត្រី​ម្នាក់​ដែលមាន​ក្បាច់​រំយោល​វៀន​ជា​គូថ​ខ្យង។​
• ​គ​. ឧស្សាហកម្ម​ភាជន៍​នៅ​ស្ថានីយ៍​កោះ​តា​មាស​ កុលា​ល​ភាជន៍​ធ្វើ​អំពី​ដី​ដុតខ្លះមានគំរប ហើយខ្លះទៀតមានផាត់ពណ៌ក្រហមផង ដែល​ត្រូវបាន​គេ​បញ្ចុះ​ជាមួយ​សព ភាគច្រើន​មាន​ទំហំ​ធំ ហើយ​ខ្លះទៀត​ថែមទាំង​មាន​ពណ៌​ផាត់​ពីលើ​ផង។ ម្យ៉ាងវិញទៀត​គេ​ក៏បាន​ជួបប្រទះ​នូវ​ភាជន៍​មួយចំនួន​ត្រួត​លើ​គ្នា ដែលជា​ទំនៀមទំលាប់​ប្រជាប្រិយ៍ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជាទូទៅ​ក្នុងសម័យ​កាលនោះ។ ព្រោះថាមាន​តឹកតាង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ជាច្រើន​ដែល​បង្ហាញថា នៅ​ផែន​ដីសណ្ត​កម្ពុជា​ក្រោម ក៏​ដូច​នៅលើ​ខ្ពង់រាប​នគររាជ​សីមា គឺស​ហគ​មន៍​មន​-​ខ្មែរ ដែលជា​បុព្វបុរស​ខ្មែរ មាន​ទំលាប់​ដាក់​ភាជន៍​ត្រួត​លើ​គ្នា ហើយ​កប់​ជាមួយ​សាកសព។​

​សារមន្ទីរ​ជាតិ​ភ្នំពេញបាន​ជួសជុល​ភាជន៍​យ៉ាងតិច​ក៏​មួយរយ​ដែរ ដែល​មកពី​តំបន់​អង្គរជាពិសេស​ស្ថានីយ៍កោះ​តា​មាស ព្រៃ​ក្មេង និង ភូមិ​ស្នាយ និងល្អាងស្ពាន ដែល​ភាគច្រើន​ត្រូវបាន​បែកបាក់​ជា​បំណែក​តូចៗ ដោយ​សម្ពាធ​ដី​សង្កត់ពីលើ។​ ការជួសជុល​ដោយ​ផ្គុំ​ឲ្យ​ចេញ​ជា​រូបរាង​ដើម​ឡើងវិញគូសបញ្ជាក់​ឲ្យ​ដឹងថានា​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ជនជាតិខ្មែរ​ដែល​រស់នៅ​ក្នុងភូមិ​ភាគ​នេះមាន​ទេពកោសល្យ​យ៉ាងខ្ពស់ក្នុង​ការផលិត​ភាជន៍ដើម្បី​យកមកប្រើ​ប្រាស់​ក្នុង​ជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ ដូចជា​ឆ្នាំង​, ច​ន្ក្រា​ន​, ថូ​, និង​ថូ​ទឹក​មាន​ចំ​ពួច ដើម្បី​ផ្ទុក​នូវ​ម្ហូបអាហារ ជា​សំណែន​ដូចជា ស្រូវ អង្ករ បាយ ទឹក ស្រា ចំណីសម្រាប់បុព្វការី​ជន​ដែល​បាន​ចែក​ឋាន​ទៅ។​ ប្រពៃណី​កប់​សព​ដោយ​បញ្ចុះ​នូវ​របស់​ប្រើប្រាស់​គ្រប់​ប្រភេទ កន្ទេល​សម្រាប់​ក្រាល ឬ​រុំ​សព កុលា​ភាជន៍ គ្រឿង​សំលៀកបំពាក់ ម្ហូបអាហារ ពោលគឺ​អ្វីៗ​ដែលជា​ទ្រព្យសម្បត្តិ​របស់​សព​នោះ ត្រូវបាន​ប្រារព្វ​រហូតដល់​សព្វថ្ងៃ ដោយ​កុលសម្ព័ន្ធ​ព្នង ដែល​រស់នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ឦសាន​នៃ​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា។ មាន​សញ្ញាណ​ជាច្រើន​ដែល​ចង្អុល​បង្ហាញថា ពិធី​កប់​សព​ខាងលើនេះត្រូវបាន​ឈប់​ប្រតិបត្តិ នៅពេលដែល​សហគមន៍​មនុស្ស ក្នុងភូមិ​ភាគ​នេះ​ទទួល​ឥទ្ធិពល​វប្បធម៌​ពី​ឥណ្ឌា ចាប់​តាំងពីដើម​សតវត្ស​ទី​៧ មក។ មុន​ការ​លេចធ្លោ​ឡើង​នៃ​វប្បធម៌​បុ​រេ​អង្គរ និង​អង្គរ ដ៏​មហា​រុងរឿង រវាង​ចុង​ស​.​វ​ទី​៧ ទី​១៣-១៤​នៃ​គ​.​ស តំបន់​សៀមរាប​អង្គរ ដែល​ស្ថិតនៅ​ខាងជើង ហើយ​មិន​ឆ្ងាយ​ពី​ដង​ទន្លេសាប ធ្លាប់ជា​ទីតាំង​មួយ​ដែលមាន​ប្រជាជន​រស់នៅ​យ៉ាង​កុះករ​រួចមកហើយ​។ ក្នុង​តំបន់​នេះ សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ ដែលជា​បុព្វការី​ជន​របស់​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុ​រេ​អង្គរ និង​អង្គរបាន​បន្សល់​នូវ​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​ដ៏​ច្រើន​លើសលុប ដែល​បង្ហាញថា ពួកគេ​មានការ​រីកចម្រើន​គ្រប់​វិស័យ​រួចទៅហើយ​។ បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​ទាំងនោះ ដែល​រស់នៅ​ដោយ​ការធ្វើ​ស្រែចំការ ចេះ​ផលិត​វត្ថុ​ធ្វើ​អំពី​លោហធាតុ សូន​ធ្វើ​កុលាលភាជន៍ សម្រាប់​យកមកប្រើ​ប្រាស់​ក្នុង​ជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ ព្រមទាំង​ចេះ​គោរពបូជា​ដូនតា ចែក​ឋាន តាមរយៈ​ពិធី​បូជាសព​។ ពួកគេ​ក៏​ចេះ​ផ្សាំង​សត្វ​រួចមកហើយ​ដែរ ដូចជា​សត្វ​ជ្រូក ក្របី គោ និង​ឆ្កែ​ជាដើម​។ ជាទូទៅ​សហគមន៍​ទាំងនោះ​ក៏មាន​ទំនាក់ទំនង​ជាមួយ​សហ​គម​ន៍​ដទៃៗ​ទៀត ក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​ផងដែរ​។ ហេតុ​ដូចនេះហើយ ទើប​គ្រឿងអលង្ការ​ដែល​ពួកគេ​ប្រើប្រាស់ សម្រាប់តុបតែង​រូបរាងកាយ ដូចជា​ត្បូងថ្ម​អ​ហ្គា​ត ន័​រណា​លិ​ន និង​កែវ​ជាដើម​។ ក្រៅពី​មាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀង​ទៅ​នឹង​តំបន់​ផ្សេងៗ​ឯទៀត​ក្នុងសម័យ​នោះ មាន​គុណភាព​ខ្ពស់​ល្អឥតខ្ចោះ បើ​និយាយ​ពី​បច្ចេកទេស​ផលិត ឬ​ដំណើរ​ផលិតកម្ម​។​ ការ​ផលិត​នូវ​គ្រឿងអលង្ការជា​គ្រាប់អង្កាំ​ទាំងនោះ វា​ជាការ​លំបាក​ណាស់ក្នុង​ការរក​ប្រភពដើម​នៃ​អង្កាំ​ទាំងនោះ​។ អ្វីដែល​យើង​អាចសន្និដ្ឋាន​ជា​បណ្តោះអាសន្ន គឺ​គ្រាប់អង្កាំ​ទាំងនោះ ប្រហែលជា​ត្រូវបាន​នាំចូល​ពី​ស្ថានីយ៍​ភូមិ​ស្នាយ ស្ថិត​មិន​ប្រមាណ​ជា ៦០​ គ​.​ម ពី​នោះ ហើយ​ដែលជា​ទីប្រជុំជន​សំខាន់​ផង​។ ពីព្រោះ​បរិមាណ​នៃ​ផ្នូរ​កប់​សព មាន​ចំនួន​ច្រើន អាច​ដល់​ច្រើន​រយ​ពាន់​ផ្នូរ​។ កត្តា​ជាក់ស្តែង​មួយទៀត គឺ​ភាពសម្បូ​ណ៍​បែប​ខាង​បុរាណវត្ថុ ដែល​គេ​បាន​ជួបប្រទះ ហើយ​ដែល​ត្រូវបាន​គេ​យកទៅ​ជួញដូរ​ដោយ​ខុសច្បាប់​នៅលើ​ទីផ្សារ​នានា​ក្នុង​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា និង​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន​។​

ព័ត៌មាន​ដែល​ទទួលបាន​ពី​ការស្រាវជ្រាវ​របស់លោក​ម៉ា​ល្លើ​រេ ឃុ​ត-សុ​ខាន និង​លោកស្រីម៉​របាន​ឲ្យ​ដឹងថា យ៉ាងហោចណាស់​ក៏​ចាប់តាំងពី ១០០០ ​ឆ្នាំមុន​គ​.​ស បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​បានមក​តាំងទី​លំនៅដ្ឋាន​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​នេះ​មកហើយ ជាពិសេស​នៅតាម​ដងស្ទឹង​តូចធំ​ទាំងឡាយដូច​នៅ​ស្រុក​រលួស បន្ទាយស្រី និង​ជីក្រែង​ជាដើម ហើយ​ថ្មីៗ​នេះ យើង​ក៏បាន​ឃើញ​នូវ​ពូថៅ ពន្លួញ​ថ្ម និង​សំរិទ្ធិ​មួយចំនួន​មកពី​ម្តុំ​ជ្រីវ​ថ្មី ក្បែរ​ភ្នំ​ក្រោម ដែល​គេ​ដាក់លក់​នៅ​ទីផ្សារ​ខេត្តសៀមរាប​ដែរ​។​ ម្យ៉ាងវិញទៀត បើ​យោងតាម​លទ្ធផល​នៃ​ការស្រាវជ្រាវ​នៅ​ស្ថានីយ៍​ព្រៃ​ក្មេង និង​កោះ​តា​មាស​នៅ​បារាយណ៍ទឹកថ្លា យើង​ក៏​អាច​សន្និដ្ឋានបានថា ទឹកដី​សៀមរាប​អង្គរ​ដ៏​បវរ​នេះ​ពិតជា​ទឹកដី​ចាស់​មែន​។ តាមពិតទៅ​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​បុរាណ​ទាំងនោះ បាន​លាតសន្ធឹង​រហូត​ដល់​ខេត្ត​ឧ​ត្ត​រ​មានជ័យ បន្ទាយមានជ័យ​បាត់បង់ ហើយ​គ្របដណ្តប់​លើ​ខ្ពង់រាប​នគររាជ​សីមា​ទាំងមូល ដែល​ធ្លាប់ជា​មជ្ឈមណ្ឌល​វប្បធម៌​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​របស់​បុព្វបុរស​ខ្មែរ តែ​សព្វថ្ងៃ​ស្ថិតក្នុង​បង្គោល​សីមា​របស់​ព្រះរាជាណាចក្រ​ថៃ​។

​ភាពសម្បូណ៍​បែបនៃ​កុលាលភាជន៍ ដែល​គេ​ជួប​នៅ​តាម​ស្ថានីយ៍​ទាំង​នោះជា​សក្ខីកម្ម​នៃ​ភាព​រីកចម្រើន​ខាង​សិល្បៈ​កុលាលភាជន៍ ក៏ប៉ុន្តែ​លក្ខណៈ​ពិសេស​មួយ​គប្បី​យើង​ត្រូវ​កត់​សំគាល់​គឺអវត្តមាន​របស់​ដៃ​សម្រាប់កាន់មិន​ដូច​កុលាលភាជន៍​ចិន​នោះទេ។​ ​វត្តមាន​របស់​វត្ថុ​សំរិទ្ធ​ក៏​ត្រូវបាន​ជួប​ក្នុង​ស្ថានីយ៍​ បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ទាំងនោះ​ដែរ ជា​ហេតុ​ដែល​បណ្តាលឲ្យ​មាន​ការសន្និដ្ឋា​ន​ថា វប្បធម៌​នា​សម័យ​នោះ​គឺ​ស្ថិត​ក្នុង​ដំណាក់កាល​ចុងក្រោយ​នៃ​យុគ​ថ្ម​រំ​លីង ក៏​ប៉ុន្តែ​តាមពិតទៅ​ការអះអាង​ខាងលើ​នេះ ពុំទាន់​មាន​លក្ខណៈ​ត្រឹមត្រូវ​នៅឡើយ​ទេព្រោះ​ស្រទាប់ដី​នៃ​ស្ថានីយ៍ទាំងនោះ​មិនទាន់​ត្រូវបាន​កំណត់​បាន​ត្រឹមត្រូវមួយវិញទៀត​ស្ថានីយ៍​ទាំងនោះ ត្រូវបាន​បំផ្លិញបំផ្លាញ​ស្ទើរតែ​ទាំងស្រុង​ទៅ​ហើយ​។

បន្ទាប់ពី​បាន​ពិនិត្យ​សិក្សា​វិភាគ​នូវ​រាល់​ទិន្នន័យ​ថ្មីៗ អស់​រយៈពេល​ជាង​ ៣៥​ ឆ្នាំ​មកទាំង​នៅក្នុង​ប្រទេស និង​ក្រៅប្រទេស ជាពិសេស​នៅ​ប្រទេស​ថៃ លាវ វៀតណាម​កណ្តាល និង​វៀតណាម​ខាងត្បូង​អតីត​លំនៅដ្ឋាន​រប​ស់បុ​ព្វ​ការី​ជន​ខ្មែរ យើង​អាចធ្វើ​សេចក្តី​សរុប​ចំណេះ​ចេះដឹង​ដូចខាងក្រោម​នេះ: បើ​ពិនិត្យ​លទ្ធផលនៃការវិភាគ​របកគំហើញ​ទាំងនោះ យើង​អាច​កំណត់​សំគាល់ថា រហូតដល់​ពេលនេះមិនទាន់មាន​សញ្ញា​អ្វីមួយ​ដែល​បង្ហាញថារាល់​សមិទ្ធិផល​សង្គម ត្រូវបាន​ផលិតឡើង​ដោយ​អំបូរ​ចិន​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ខាងត្បូងនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍​នៅឡើយ​ទេ។ បើទោះបី​អ្នកស្រាវជ្រាវ ឬ ប្រវត្តិវិទូ​មួយចំនួន​បាន​អះអាងថា សំណល់​វប្បធម៌​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រគឺជា​កម្មសិទ្ធិ​របស់​ដូនតា​ខ្លួន​ក៏ដោយ។​

​​ទាក់ទង​ទៅនឹង​បញ្ហា​នេះ យើង​សូមបញ្ជាក់​ជាមួយ​លោកហ្សក-ស៊ឺ​ដេ​ស និង​លោកហ្កេ​ស-ឡាំង ថាជនជាតិ​អំបូរ​ចិន​ដែលមាន​ប្រភព​ចេញពី​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​ចិន​ ជាពិសេស​នៅ​តំបន់​យូ​ណាន​បានធ្វើ​ដំណើរ​ឆ្ពោះទៅ​ទិស​ខាងលិច ដែល​ត្រូវបាន​អនុវត្ត​ជាច្រើន​ដំណាក់កាល ជួនកាល​ធ្វើឡើង​ដោយ​សង្គ្រាម​វាតទី​និយម ជួនកាល​ដោយ​សន្តិវិធី មិនមែនជា​ស្ថាបនិក​នៃ​សម្បត្តិ វប្បធម៌​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រនៅក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​នៅឡើយ។ ដូច្នេះមរតក​វប្បធម៌​រូបិយ និងអ​រូបិយ​ទាំងឡាយ​ដែល​គេ​បាន​ជួបប្រទះ​នៅតាម​ស្ថានីយ៍​នានា ត្រូវ​បញ្ចូល​ក្នុង​ខឿនវប្បធម៌​នៃ​ជនជាតិ​ដែល​ស្ថិតក្នុងអំបូរមន​-​ខ្មែរ ថ្វីត្បិតតែ​ស្ថានីយ៍​ទាំងនោះត្រូវបាន​ផ្តាច់​ចេញពី​ទឹកដី​កំណើតនៃ ជនជាតិ មន និង ខ្មែរ តាមរយៈ​ការ​រំកិលនៃជនជាតិ​អន្តោប្រវេសន៍ដែល​បាន​កាន់កាប់​ទឹកដី​ដូនតា​របស់​អ្នកស្រុក​អាយ​ជាអាទិ៍ មាន​កុលសម្ព័ន្ធ​ជនជាតិភាគតិចរស់​នៅតាម​តំបន់​ខ្ពង់រាប ព្រៃភ្នំ និង​ប្រជាជន​ខ្មែរ ព្រមទាំង​មន។​ ហេតុផល​មួយ​ដែល​គួរ​ឲ្យ​កត់សំគាល់គឺថាមុន​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា​និង​ចិនបុព្វបុរស​មន​-​ខ្មែរ បាន​ស្គាល់​នូវវឌ្ឍនភាព​សង្គម វប្បធម៌​របស់ខ្លួន​រួចស្រេច​ទៅហើយ ដូច​ការ​លេចធ្លោ​ឡើង​នូវ​បន្ទាយ​គូ​ជា​សក្ខីកម្ម​ស្រាប់។ ព្រោះថាការសាងសង់​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ទាំងនោះ ដែល​ធ្វើឡើង​អំពី​ដី​លើកមាន​ទ្រង់ទ្រាយ​ធំគឺ​ដោយសារ​ការ​អំណោយផល​នៃ​ធម្មជាតិ​ក៏​មែនពិត ក៏ប៉ុន្តែ​វា​ក៏​ជា​សញ្ញា​បង្ហាញ​បញ្ជាក់ថាសង្គម​នា​សម័យ​នោះបាន​ស្គាល់​នូវ​ស្ថេរភាព​និង​វឌ្ឍនភាព​យ៉ាងពិត​ប្រាកដ។ ដោយសារតែ​អត្ថិភាព​នៃ​កសិកម្ម ប្រមាណ​ជា​ ២០០០ ឆ្នាំមុន​គ​.​ស ប្រជាជន​ខ្មែរដែលជា​កសិករ ហើយ​ជា​អ្នក​ស្ល​លោហធាតុ​ផងមានការ​រីកចម្រើន​គ្រប់​វិស័យ​គួរ​ឲ្យ​កត់សំគាល់។ ដូច្នោះ​ហើយក្នុង​បរិបទ​នេះ​ចំនួន​មនុស្ស​ក្នុង​សហគមន៍​នានា​ត្រូវបាន​កើនឡើង​ជា​លំដាប់ ហើយ​កំណើន​នេះ ក៏​ដោយសារតែ​បុព្វការី​ជន​នា​ជំនាន់​នោះ​ដែលមានវិស័យ​កសិកម្ម​ជា​មូលដ្ឋាន​ សេដ្ឋកិច្ចសង្គម ចេះ​គ្រប់គ្រង​ធម្មជាតិ​ជា​វិជ្ជមាន។ តាមរយៈ​ការស្រាវជ្រាវ យើង​ក៏​ដឹង​ទៀតថា​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​នៃ​សង្គម ដូចជា​ផ្លូវ​សហគមន៍​ខ្វាត់ខ្វែង​ដែល​បាន​ផ្តល់នូវ​ភាពងាយស្រួល​ដល់​ទំនាក់ទំនង​ពី​តំបន់មួយ​ទៅ​តំបន់​មួយទៀតក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​នេះជាពិសេស​ការផ្សារភ្ជាប់​តំបន់​ខ្ពង់រាប​ទៅនឹង​វាលទំនាប ឬ​ឆ្នេរសមុទ្រមាន​ភាពល្អប្រសើរ​ជឿនលឿន​រួចទៅហើយ​ដែរ។ កំណើនសេដ្ឋកិច្ច ផ្តើមចេញពី​ការប្រើ​ឧបករណ៍​សំរិទ្ធ និង​ដែក​សម្រាប់​កសិកម្ម​និង​ចំនួន​ប្រជាជនក៏​តម្រូវឲ្យ​មានការ​ផ្តុំ​ផ្គុំ​ក្រុមមនុស្ស ជា​សហគមន៍​ដោយ​ទន្ទឹមនឹងនេះ ក៏មាន​ការកសាង​នូវ​ទីប្រជុំជន ឬ​ក្រុង​តូចធំទាំងឡាយ​រាប់រយ​កន្លែង ដែលមាន​ឈ្មោះថា ភូមិ​មូល ឬ​បន្ទាយ​គូព្រមទាំង​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​សម្រាប់​មូលហេតុ​សាសនា ដូចជា​ករណី​ពាង​ថ្ម ថ្ម​បញ្ឈរ និង​រណ្តៅ​បញ្ចុះសព​ដោយ​ចោះ​ភ្នំ​នៅ​តំបន់​ខ្ពង់រាប​នៃ​ប្រទេស​លាវ បច្ចុប្បន្ន​ជាដើម។ យ៉ាងណាមិញ បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​នា​សម័យមុន​ឥណ្ឌូប​នីយកម្ម​ក៏បាន​បន្សល់ទុក​នូវ​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ការបញ្ចុះសពដោយ​ប្រើ​ពាង​ដី​ដុត​ធំៗនៅ​សា​វិញ (​វៀតណាម​កណ្តាល​) នៅ​ភូមិ​បាន​ឈៀង (​ថៃ​) និង ជ្រោ​យម៉ាឡេយូផងដែរ។

ទំរង់រដ្ឋ

បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ជាពិសេស​យុគ​លោហធាតុចូលចិត្ត​កសាង​ទីប្រជុំជនរាង​មូល​ដូច​ក្បាច់គូថ​ខ្យងភាគច្រើន​នៅ​លើ​ទី​ដី​ខ្ពស់ ឬ​ទួល ហើយ​មាន​គូទឹក​ហ៊ុំ​ព័ទ្ធ​ជុំវិញសំរាប់​ការពារ​ជ្រកកោន​ក្នុង​គ្រា​មាន​ភ័យ​អាសន្ន​អន្តរាយ ឬចំបាំងរាំងជល។ ប្រជុំជន​បុរាណ​ទាំងនោះមានរាង​ជា​រង្វង់​មូល និង​គូ​ទឹកជុំវិញដែលគេបាន​ជួបប្រទះ​ក្នុង​តំបន់​នានា​នៃ​ឥណ្ឌូចិនក្នុង​ភូមិភាគ​កណ្តាល។​ ​ការស្រាវជ្រាវ​របស់​អ្នកឯកទេស​ថៃនៅលើដែនដី​ខ្មែរ​បុរាណដែល​ស្ថិតនៅ​ម្ខាង​ទៀត​នៃជួរ​ភ្នំ​ដងរែកបាន​ពង្រីកនូវការយល់ដឹង​បន្ថែមអំពី​អតីតកាល​​ខ្មែរ។ ទី​ក្រុង​បុរាណ​ទាំងនោះជា​គ្រឹះ​មាំមួន​សម្រាប់​ស្វែងយល់​ការអភិវឌ្ឍ​សង្គម​ខ្មែរ។​ រវាង​ ១០០០​ ឆ្នាំមុន ​គ​.​ស មុន​ការផ្សព្វផ្សាយ​វប្បធម៌​ឥណ្ឌា ជនជាតិខ្មែរ​បាន​កសាង​ពេញ​ភូមិភាគនេះ​នូវ​ទីក្រុង​តូចធំ​ជាច្រើនហើយ​ទីក្រុង​ដើម​ទាំងនោះ​ក៏បាន​ក្លាយទៅជា​បុរី​នា​សម័យ​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម។ ការសិក្សា​អំពី​ទីប្រជុំជន ឬ​ក្រុង​បុរាណ​មុន​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​មាន​ផលប្រយោជន៍​ជាច្រើនព្រោះ​បាន​ជួយ​ឲ្យ​ដឹងដល់​ការ​គ្រប់គ្រង​រៀបចំ​ស្រុកភូមិ​តាមបែប​ជំនឿ​ជី​វច​ល​និយម ដូច​ជា​ទីក្រុង​រាងជា​ក្បាច់​គូថ​ខ្យង​ជាដើម និង​ការវិវត្ត​របស់​វា​ក្នុង​អតីតកាល។​ វាបាន​ឲ្យ​យើង​ស្វែងយល់​អំពី​ទំនាក់ទំនង​រវាង​ទីក្រុង​ទាំងនោះ នឹង​តំបន់​មួយចំនួនទៀតនៅក្នុង​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន។ ក្នុងចង្វាតបុរីរម្យនៃ​ប្រទេស​ថៃ គេ​តែង​ជួប​ទីប្រជុំជន​ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជា​រង្វង់​មូល ហើយ​ជួនកាល មាន​រង្វង់​ជាច្រើន​ជាន់​ដោយមាន​គូ​ទឹកហ៊ំ​ព័ទ្ធ​ជុំវិញ​ថែមទៀត​ផង។ ទំរង់ក្រុង​បុរាណ​ខ្មែរ​មួយ​ប្រភេទ​ទៀត ដែល​គួរ​ឲ្យ​ចាប់អារម្មណ៍​ផងដែរ គឺ​រាង​ជា​ពងក្រពើ ស្ថិតនៅលើ​ទួល​មាន​រាង​រាបស្មើ​បែប​ខ្សែកោង ភ្ជាប់​គ្នា​ដូច​រាង​ពងក្រពើ​អញ្ចឹង។​ ​​វត្តមាន​របស់​ទីប្រជុំជន​ជាច្រើន​ដែលមាន​រូបរាង​ជា​ រង្វង់​មូល​ដោយ​ស្ថិត​លើ ទួល​រាបស្មើ​បែប​ខ្សែកោង ជាប់​គ្នាតែ​អ្វីដែល​គួរ​ឲ្យ​កត់ត្រា​គឺទីតាំង​នេះ​មាន​រាង​រង្វង់​មូល​ជាច្រើន​ជាន់ ឬ​ថ្នាក់។ ​ទីក្រុង​ច្រើន​ប្រភេទ​ទៀតដូចជា​ទីក្រុង​ដែលមាន​រាង​មូល ហើយ​មាន​ជ្រុង​មូល ដែល​គេ​ឃើញ​គូ និង​ទួល​មាន​រាង​ជា​ខ្សែ​ត្រង់ ហើយ​ភ្ជាប់​គ្នា​ជា​មុំ​រង្វង់។ នៅមាន​ទីប្រជុំជន​បុរាណ​មួយ​ប្រភេទ​ទៀត ដែលមាន​ជ្រុង​នៅ​មុំ គូទឹក​មាន​លក្ខណៈ​ត្រង់ ភ្ជាប់​គ្នា​ជា​មុំ​ជ្រុង​គួរ​ឲ្យ​ចាប់អារម្មណ៍។​ មិនតែប៉ុណ្ណោះ​សោត ការវិភាគ​រូបថត​លើ​អាកាស បង្ហាញថា មាន​ទីក្រុង​ដែលមាន​លក្ខណៈ​សេរី​ ខុសប្លែក​ពី​ទំរង់​ដែល​បាន​ជួប​នៅ​ខាងលើ។ គូទឹក និង​ទួល​មាន​លក្ខណៈ​កោង​ភ្ជាប់​គ្នា​បែប​សេរី។ ជនជាតិខ្មែរ​ដើម​បានបន្សល់ក្រុងមួយចំនួន ដែលមាន​រូបរាង​ប្រហាក់ប្រហែល​នឹង​ទីក្រុង​ខាងលើ តែមាន​ទ្រង់ទ្រាយ​ជួនកាលស្របគ្នា ជួនកាល​មិន​ស្របគ្នាអាស្រ័យលើទីតាំងភូមិសាស្ត្រជំនាន់នោះ។​ ​ស្ថាបត្យកម្ម​ចុង​សម័យ​លោហធាតុ​ខាងលើនេះ​ជាការ​ណ៍​មួយ​យ៉ាងសំខាន់​ណាស់​ សឱ្យឃើញថា​មានការ​កាន់កាប់​រៀបចំ​គ្រប់គ្រង​ភូមិភាគ​នេះ ​ដែល​សព្វថ្ងៃ​ជានគរូបនីយកម្មនៃសមិទ្ធផល​វប្បធម៌​សង្គម យ៉ាងសំខាន់​ជាងគេស្របតាម​ការវិវឌ្ឍ​​របស់​សហគមន៍​មន​-ខ្មែរ​មុន​ការ​ហូរចូលឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា​ក្នុងភូមិ​ភាគ​នេះ នា​សម័យ​ស​.​តទី​១ នៃ​គ​.​ស។​

ទាំងនេះ​ជា​ភស្តុតាង​បញ្ជាក់ពី​សណ្ឋាន​នៃ​ការបង្កើត​រដ្ឋ​ខ្មែរ​មុនដំបូង​បង្អស់នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រនៅក្នុង​តំបន់​ដីក្រហមភាគ​ខាងកើត​ទន្លេមេគង្គ​នៃ​ខ្ពង់រាបពី​រតនគិរី​ចុះមក​ខេត្តកំពង់ចាមលាតសន្ធឹង​ទៅដល់​ខេត្ត​មួយចំនួននៃ​អតីត​កម្ពុជា​ក្រោម​ដូចជា ខេត្ត​ឡុ​ក​និ​ញ​ (រោងដំរី)។ ទីប្រជុំជនដែលមាន​រាង​មូល ឬ​ពងក្រពើ​នោះ គេ​អាច​គូសបញ្ជាក់ថាចំនួន​ស្ថានីយ៍​នៅ​ប្រទេសថៃមាន​រហូតដល់​ច្រើន​រយ​កន្លែងជាពិសេស​នៅខ្ពង់រាប​នគររាជ។ ប៉ុ​ន្តេ​អ្វីដែល​យើង​អាច​ផ្តល់​ជា​ចំលើយគឺ​ដូច​នៅ​ប្រទេស​អ៊ឺរ៉ុប សហគមន៍​ខ្មែរ ដែល​ត្រូវបាន​សាងសង់ឡើងដោយមាន​រូបរាងមូល ឬ​គូថ​ខ្យងនា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រគឺជា​សណ្ឋាន​នៃ​រដ្ឋ​ខ្មែរ​ដំបូង​យ៉ាងពិត​ប្រាកដ។ ទំរង់នៃ​ទីក្រុង​ទាំងនោះ ​ជួនកាល​គេ​ហៅ​ឈ្មោះថាបន្ទាយ​គូក្នុង​ករណីខ្លះ​ត្រូវបាន​បន្ត​ការកាន់កាប់រហូតដល់​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រក៏សឹងមានក្រោយពី​ឆ្លងកាត់​សម័យកាល​មួយចំនួន។​ ទឹកដី​កំណើត​នៃ​ទីប្រជុំជន​ខ្មែរ​ដែលមាន​ទីតាំង​ស្ថិត​លើ​តំបន់​ខ្ពង់រាប ដែល​បាន​ទាក់ទាញ​មនុស្សឲ្យ​មក​រស់នៅ​យ៉ាង​កុះករ​ហើយ​អ្នកស្រុក​ហៅថាភូមិ​មូល ឬ​បន្ទាយ​គូ។ អំណោយផល​ធម្មជាតិ ឬ​ភូមិសាស្ត្រ​បូករួម​ជាមួយ​អត្ថិភាព​នៃ​កសិកម្ម ការ​លេច​ឡើង​នូវ​ទីក្រុង​ទាំងនោះអាស្រ័យ​ដោយសារ​អំណោយផល​នៃ​ភូមិសាស្ត្រ ដែល​សំបូរដោយ​ធនធានធម្មជាតិ​គ្រប់បែបយ៉ាង។ ភូមិ​មូល​នៅ​វត្ត​ជើងឯក សង្កាត់​ជើងឯក ខណ្ឌដង្កោ ជិត​រាជធានី​ភ្នំពេញ។ ភស្ដុតាង​ដ៏​វិសេសវិសាល គឺ​វត្ត​មាននៃភូមិ​មូល​មួយ​មាន​អង្កត់ផ្ចិត ១​គ​.​ម ដែលជា​សំណង់ស្ថាបត្យកម្ម​ធ្វើ​អំពី​ដី​លើក​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ដែលមាន​រាង​មូល។ ​វត្តមាន​របស់​ស្ថាបត្យកម្ម​ប្រាសាទ​នា​សម័យ​បុ​រេ​អង្គរ​ជាច្រើន ជាពិសេស​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ ដូចជា​បំណែក​កុលាលភាជន៍ ចំលាក់បុរាណ​ដែល​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​បាន​បន្សល់ទុក​នៅលើ​ទីតាំង​ទាំងនោះ។ ទិន្នន័យ​ខាង​បុរាណវិទ្យា​ខាងលើនេះ​បញ្ជាក់ថា មានការ​រីកចំរើន​ខា​ង​វប្បធម៌​ជុំវិញ និង​នៅក្នុង​បរិវេណ​នៃ​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ ដូច​ករណី​នៃ​សំណង់​ប្រាសាទ​នា​សម័យអង្គរ​នៅក្នុង​បរិវេណ​នៃ​វត្ត​ឧណ្ណាលោម​បច្ចុប្បន្ន​ជា​សក្ខីកម្ម​ស្រាប់។ ​​ដូច្នេះ បើ​យោង​លើ​ភាពស្របគ្នា និង​ការ​រួមគ្នា​នៃ​ប្រភព​ទិន្នន័យ​ជាច្រើន​មុខវិជ្ជា​ដូច​បាន​រៀបរាប់​ខាងលើនេះ យើង​អាច​ឆាប់​យល់​ស៊ីជម្រៅ​នូវ​លក្ខណៈ​នៃ​តំបន់​រាជធានី​ភ្នំពេញ​ទាំងមូល ដែល​បាន​រីកដុះដាល​ជា​បន្តបន្ទាប់​គ្នា​តាំងពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ដល់​បច្ចុប្បន្នភាព ក្រោយពី​បាន​ឆ្លងកាត់​សម័យ​បុ​រេ​អង្គរ និង​អង្គរ។​ ​ក្នុងន័យនេះ ក្រោយពី​ការវិភាគ​ទិន្នន័យ​ទាំងនោះ ដែលមាន​លំនាំចម្រុះ​គ្នា យើង​អាច​អះអាងថាសម្មតិកម្ម​ដែលថា មុន​ស​.​វ​ទី ១៥ តំបន់​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ គឺជា​តំបន់​គ្មាន​វប្បធម៌ ជាការ​ខុសឆ្គង​ទាំងស្រុង ពីព្រោះ​ចំណុច​ចាប់ផ្ដើម​នៃ​ការវិវត្ត​របស់​រាជធានី​ភ្នំពេញ ត្រូវបាន​ផ្ដើមឡើង​តាំងពី​ចុង​សម័យ​ថ្ម​រំលីង ដើម​សម័យ​លោហធាតុ​ម្ល៉េះ។ ទាំងនេះ​ជា​សារៈសំខាន់​ក្នុង​វិស័យ​ស្រាវជ្រាវ​ស្ដីពី​ប្រវត្តិ​របស់​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ ដែលមាន​ទំនាក់ទំនង​យ៉ាង​ជិតស្និទ​នឹង​សម័យ​នគរ​វ្នំ​ដែល​បាន​ត​វេន​ពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ដ្រ​យ៉ាង​ប្រាកដ។​ ផ្ដោត​ការយកចិត្តទុកដាក់​លើ​វិស័យ​បុរាណវិទ្យា ជាពិសេសឡ​សម្រាប់ផលិត​កុលា​ល​ភាជន៍​តាំងពីដើម​សម័យប្រវត្តិសាស្ដ្រដែល​កំពុង​ទទួល​នូវ​ការបំផ្លិចបំផ្លាញ​យ៉ាងដំណំដោយ​ទំនើបកម្មគួបផ្សំជាមួយ​លំហូ​រមនុស្ស​ថ្មី​ក្នុង​តំបន់ និង​ការ​ទិញដូរ​ដី​ពី​ឈ្មួញ​ធំៗ យើង​បាន​បំរែបំរួលនូវ​ទិន្នន័យ​ខាង​បុរាណវិទ្យា​មួយចំនួនដើម្បី​ធ្វើការ​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវប្រយោជន៍​នឹង​ថែរក្សា​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​បុរាណ​ដែលជា​ឫសកែវ​នៃ​ប្រវត្តិ​របស់​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ។​

តួនាទី​ជា​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​របស់​តំបន់​ជើងឯក​មក​បង្ហាញដោយ​ផ្ដើមចេញពី​ការរកឃើញ​ឡ​ដុតកុលា​ល​ភាជន៍​នា​សម័យ​នគរ​វ្នំដោយ​លោកផុន-កា​សិ​កាកន្លងមកនេះ។ ​ទិន្នន័យ​ខាង​បុរាណវិទ្យា​នេះមាន​សារៈសំខាន់​ណាស់ពីព្រោះ​លោក​គឺជា​អ្នក​ដែល​បានធ្វើ​កំណាយ​ក្នុង​បរិវេណ​នៃ​ភូមិដែលមាន​សណ្ឋាន​ដី​រាង​មូលខាងលើនេះមុនគេ​បង្អស់។ មួយវិញទៀតការរកឃើញ​នូវ​កុលា​ល​ភាជន៍​នា​សម័យ​នគរ​វ្នំ​របស់លោក ក៏បាន​បញ្ជាក់​យ៉ាង​ជាក់ច្បាស់​ផងដែរ វា​ជាការ​ប៉ាន់ស្មាន​របស់​យើងដែល​ធ្លាប់មាន​ពីមុនគឺមាន​ភាពត្រឹមត្រូវ​មែន។​ សំណល់​វប្បធម៌​បុរាណ​ដ៏​ក្រាស់ក្រែល ដែល​ដូនតា​ខ្មែរ​បាន​បន្សល់ទុក​ក្នុង​ស្ថានីយ៍បុរេប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ដ៏​សំខាន់​នេះរួមមាន​គ្រឿងតុបតែងប្រាង្គ​ប្រាសាទក្នុង​រចនា​ប​ថ​កំពង់ព្រះ សិលាចារឹកនិង​ឡ​ដុត​កុលា​ល​ភាជន៍​សម័យ​ចេនឡា អង្គរ និង ក្រោយ​អង្គរ​ជាដើម។ ប៉ុន្តែ​អ្វីដែល​សំខាន់​ជាងគេគឺ​វត្តមានរបស់​ឡ​ចំនួន ៥៩ ដែល​ក្នុងនោះមាន​ឡ​នា​សម័យ​នគរ​វ្នំ​ផងដែរ។​​ ​កន្លងមក​ការធ្វើ​កំណាយ​ឡ​ដុត​កុលា​ល​ភាជន៍ក្នុង​បរិវេណ​វត្ត​ភូមិ​ជើងឯក​សព្វថ្ងៃ ដែល​ធ្លាប់ជាវាលពិឃាតក្នុង​របបប៉ុល ពត​ពី​ឆ្នាំ​១៩៧៥ ដល់​ឆ្នាំ​១៩៧៩ បាន​ឲ្យ​ដឹង​អំពី​វត្តមាន​របស់​ភាជន៍​ឈ្មោះ​កុណ្ឌី​មួយចំនួន ប្រភេទ​កំសៀវ​ទឹកមាន​ចំពួយ មាន​ប្រភព​ចេញពី​ឥណ្ឌា ភាជន៍​ទាំងនោះស្ថិត​ក្នុងសម័យ​វប្បធម៌​នគរ​វ្នំ​ស្ថិតក្នុង ស​.​វ ទី​៤ និង​៥ នៃ​គ​.​ស។ បើ​យើង​យក​ប្រភេទ​ក​ណ្ឌី​នៅ​ភូមិ​ជើងឯក​ទៅ​ប្រៀបធៀប ទៅនឹង​ភាជន៍​ដែល​គេ បាន​រកឃើញ នៅ​ភូមិ​ស្នាយ​នៅ​ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ និង​ស្រុក​អង្គរបុរី នៅ​ខេត្តតាកែវ ឬក៏​នៅ​ម្ដុំ​អូរ​កែវជា​ដើម យើង​ពិតជា​ឃើញ​ភាពស្រដៀងគ្នា​ពុំខាន។ ហើយ​គឺ​ប្រការ​នេះហើយ ដែល​ឆ្លុះ​បញ្ចាំង​ឲ្យ​ឃើញ​កាន់តែច្បាស់​នូវ​ចំណាស់​នៃ​ស្ថានីយ៍​របស់​យើង។​ យោងតាម​ចំនួន​ឡ​ដុត​កុលា​ល​ភាជន៍​បុរាណ​ខាងលើ​ទាំងនោះស​ឲ្យ​ឃើញថាតំបន់​ជើងឯកគឺជា​មជ្ឈមណ្ឌល​វប្បធម៌ និង សេដ្ឋកិច្ច​យ៉ាងសំខាន់ ចាប់ពី​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​រហូតដល់​សម័យ​ក្រោយ​អង្គរដោយបាន​ឆ្លងកាត់​សម័យ​ចេនឡា និង​អង្គរ​ដ៏​រុងរឿងដូច​វត្តមាន​របស់​សំណល់​ស្ថាបត្យកម្ម​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ និង​សិលាចារឹក​របស់​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ ដែល​បាន​រស់ក្នុង​តំបន់​នេះបាន​បន្សល់​ទុកជា​សក្ខី​កម្ម។​ ក្រោយពី​ធ្វើការ​សិក្សា​អំពី​ប្រភេទ​នៃកុលា​ល​ភាជន៍​នៅ​ភូមិ​ជើងឯក យើង​ឃើញថាតំបន់​នេះត្រូវ​ផ្សាភ្ជាប់​ទៅនឹង​អង្គរបុរី​យ៉ាង​ប្រាកដ។​

​ក្រៅពីនេះ វត្តមាន​នៃ​កុលា​ល​ភាជន៍​បុរាណ​ទាំងនោះដែលជា​ប្រភពព័ត៌មាន​ដ៏​សំខាន់ ក៏​ជា​ប្រការ​បញ្ជាក់កាន់តែច្បាស់​ថាតំបន់​វត្ត​ជើងឯក​ដែលជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ​បច្ចុប្បន្នគឺជា​តំបន់​មានការ​អភិវឌ្ឍដោយបាន​មានការ​វិវត្ត​ជា​បន្តបន្ទាប់​មិន​ដាច់​ពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្ររហូតដល់​សម័យ​ទំនើប​នេះក្រោយពី​បាន​ឆ្លងកាត់​សម័យ​ក្រោយ​អង្គរ ដែលមាន​ការសាងសង់​កន្លែង​យ៉ាង​ធំ​មួយ ដែល​ផលិត​កុលា​ល​ភាជន៍​ប្រភេទ​កុណ្ឌីគឺ​ម្តុំ​វត្ត​ជើងឯក​ក្នុងសម័យ​វ្នំ។ តាមពិតទៅរាជធានី​ភ្នំពេញ​ត្រូវបាន​សាងសង់ឡើង​នៅលើ​ទីប្រជុំជន​មួយដែលមាន​ការរីកដុះដាល​គ្រប់​វិស័យ​ទៅហើយ។​ ជាការ​ពិត ចំណាស់​នៃ​ខឿនវប្បធម៌​ក្នុង​បរិវេណ​នៃ​វត្ត​ជើងឯក​នោះត្រូវបាន​បង្ហាញ​រួចមកហើយ ការរកឃើញ​នៃ​ផ្ទាំង​សិលាចារឹកព្រមទាំង​ស្ថាបត្យកម្ម​ប្រាសាទនៅ​ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ​១៩២០ ម្ល៉េះ។ ក៏ប៉ុន្តែ​គេ​មិនបាន​នឹកស្មានថាតំបន់​នេះ​មិន​ត្រូវបាន​កាន់កាប់​តាំងតែ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ទេដូច​វត្តមាន​របស់​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​ដូចជា​ពូថៅ​ថ្ម​រំលីង ក្រវិល​ត្រចៀក ជួង​ កណ្តឹង កងដៃ​សំរិទ្ធ​ជាដើម។ ម្យ៉ាងទៀត​ពីមុនគេ​ក៏​ពុំបាន​ដឹង​ដែរ​ថាមាន​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​នា​សម័យ​វ្នំនៅក្នុង​ភូមិភាគ​ខា​លើ​នេះដែរ។

​នៅក្នុង​បណ្តា​ចង្វាត​មួយចំនួន​នៃ​ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន ជាពិសេស​ចង្វាត​បុរីរម្យ ក៏​ដូច​នៅ​ភូមិភាគ​កណ្តាល និង​ខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​វៀតណាម​បច្ចុប្បន្ន គេ​តែង​ជួបប្រទះ​ទីប្រជុំជន​ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជា​រាង​រង្វង់ ហើយ​ជួនកាល​មាន​រង្វង់​ជាច្រើន​ជាន់ ដោយមាន​គូ​ទឹក​ហ៊ុំព័ទ្ធជុំវិញ​ថែម​ទៀតផង។ ទំរង់​ក្រុង​បុរាណ​ខ្មែរ​មួយ​ប្រភេទ​ទៀត​ដែល​គួរ​ឲ្យ​ចាប់អារម្មណ៍​ផងដែរគឺមាន​រា​ពងក្រពើ ហើយ​ទីប្រជុំជន​ប្រភេទ​នេះ​ស្ថិតនៅលើ​ទួល​មាន​រាង​រាបស្មើ​បែប​ខ្សែកោង​ភ្ជាប់​គ្នាដែល​គួរ​ឲ្យ​កត់ត្រា​នោះគឺ​ទីតាំង​នោះមាន​រាង​រង្វង់​មូល​ជាច្រើន​ជាន់ ឬ​ថ្នាក់។ នៅមាន​ទីក្រុង​ច្រើន​ប្រភេទ​ទៀតដូចជា​ទីក្រុង​ដែលមាន​រាង​មូល ហើយ​មាន​ជ្រុង​មូលដែល​គេ​ឃើញ​គូ​ទឹក​ដែលជា​ស្នាមភ្លោះ​ព័ទ្ធជុំវិញ និង​ទួល​មាន​រាង​ជា​ខ្សែ​ត្រង់ហើយ​ភ្ជាប់​គ្នា​ជា​មុំ​រង្វង់។ នៅមាន​ទីប្រជុំជន​មួយ​ប្រភេទ​ទៀត ដែលមាន​ជ្រុង​នៅ​មុំ​គូ​ទឹក​មាន​លក្ខណៈ​ត្រង់​ភ្ជាប់​គ្នា​ជា​មុំ​ជ្រុង​គួរ​ឲ្យ​ចាប់អារម្មណ៍។​ មិនតែប៉ុណ្ណោះ​សោត ការវិភាគ​រូបថត​លើ​អាកាស ក៏បាន​ឲ្យ​ដឹង​ជា​បន្ថែមទៀតថាមាន​ទីក្រុង​ដែលមាន​រាង​លក្ខណៈ​សេរី ខុសប្លែក​ពី​ទំរង់​ដែល​បាន​ជួបប្រទះ​នៅ​ខាងលើ។ ជនជាតិខ្មែរ​ដើមដែល​រស់នៅក្នុង​តំបន់​នេះ ក៏បាន​បន្សល់ទុក​ទីប្រជុំជន​មួយចំនួន​ផ្សេងទៀត​ដែរ ដែលមាន​រូបរាង​ប្រហាក់ប្រហែល​នឹង​ទីក្រុង​ទើបតែ​អធិប្បាយ​ខាងលើតែមាន​ទ្រង់ទ្រាយ​ជួនកាល​ស្រប​គ្នាជួនកាល​មិន​ស្របគ្នាតាម​លក្ខណៈ​ភូមិសាស្ត្រព្រោះ​កើតចេញពី​សេចក្តីត្រូវការ​នា​ជំនាន់​នោះ។​ ស្លាកស្នាម​នៃ​ស្ថាបត្យកម្ម​បុរាណ​នា​ចុង​សម័យ​លោហធាតុ​ខាងលើនេះ ជា​ការណ៍​មួយ​យ៉ាងសំខាន់​ណាស់ដែល​បង្ហាញ​ឲ្យ​យើង​ឃើញ​មានការ​កាន់កាប់​រៀបចំ​គ្រប់គ្រង​ភូមិភាគ​នេះ។ អ្វីមួយ​ដែល​គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថានគរូបនីយកម្ម ដែលជា​សមិទ្ធិផល​វប្បធម៌​សង្គម​យ៉ាងសំខាន់​ជាងគេ​សម​ស្របតាម​ការវិវត្ត​របស់​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ មុន​ការ​ជ្រួតជ្រាប​នៃ​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា​ក្នុងភូមិ​ភាគ​នេះ​នា​ដើម​ស​.​វ​ទី ១ នៃ​គ​.​ស។​

វត្ត​មាននៃ​ទីប្រជុំជន​ជាច្រើន នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែល​ត្រូវបាន​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​ដោយ​ក្រុម​អ្នក​បុរាណ​វិទូ​ថៃ នៅ​ពុទ្ធសករាជ ២៥២៦ ជាពិសេស​នៅ​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ​។ អត្ថប្រយោជន៍​នេះហើយដែល​បង្ខំចិត្ត​យើង​ឲ្យ​ខិតខំ​រាវរក​ឫសកែវ​នៃ​វប្បធម៌​ដូនតា​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ខាងលើនេះ​។ ក្នុងចំណោម​ទីប្រជុំជន ឬ​ក្រុង​ខ្មែរ​ជាច្រើន នៅ​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ យើង​គ្រាន់តែ​សូម​លើកយក​ទីប្រជុំជន​ចំនួន ៤ ​តែប៉ុណ្ណោះ​មក​ធ្វើការ​អធិប្បាយ​។ លទ្ធផល​នៃ​ការស្រាវជ្រាវ​ខាង​បុរាណវិទ្យា​បាន​ឲ្យ​ដឹងថាទីក្រុង​ទាំងនោះ​មាន​អាយុប្រមាណ​ជា ៤០០០​ ឆ្នាំ​មកហើយ​។​ ដោយ​មូលហេតុ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ អ្វីដែល​មាននៅ​ក្នុង​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ ក៏មាន​ក្នុង​អាណាខេត្ត​ផ្សេងៗ​ឯទៀត​នៃ​ព្រះរាជណាចក្រ​ថៃ និង​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន​ដែរ​។ ប្រការ​នេះហើយ ដែល​យើង​ត្រូវផ្តោត​ការយកចិត្តទុកដាក់ដោយ​បកស្រាយ​ថា ទីប្រជុំជន​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ទាំងនោះត្រូវបាន​សាងសង់ឡើង​ដោយ​ដូនតា​ខ្មែរ។ ​​ជារួមក្នុងករណីនេះ យើង​អាច​បំភ្លឺ​នូវ​ប្រភព​មន​-​ខ្មែរ​នៃ​ទីប្រជុំជន​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ទាំងនោះ ដែលមាន​ពាសពេញ​ដេរដាស​នៅ​ទូទាំង​ព្រះរាជាណាចក្រ​ថៃ និង​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន ហើយ​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​ខឿនវប្បធម៌​ខ្មែរ​មុន​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម​។ ​ទីប្រជុំជន​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ដែល​សំខាន់​ជាងគេ​នៅក្នុង​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ និង​មាន​រាង​ជា​ពងក្រពើ ដែល​គេ​អាច​សង្កេតឃើញ​រចនាសម្ព័ន្ធ​ជាក់លាក់ដោយ​រូបភាព​តែ​ពីលើ​អាកាសគឺ​ប្រជុំជន​នៅ​ភូមិ​កៃ​យ៉ៃ ភូមិ​ព្រះ​បិត ភូមិ​ស្លែង​ផាន់ និង​ភូមិ​ស្លាក់​ដៃ​ក្នុង​ទី​រួម​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ​។​ តាម​ឯកសារ​រូបភាព ដែល​បានមកពី​ការស្រាវជ្រាវ​នេះ បានចង្អុលបង្ហាញ​ឲ្យ​យើង​ឃើញ​អំពី​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​ខ្មែរ ដែលមាន​អាយុប្រមាណ​ជា ៥០០០​ ឆ្នាំ​មកហើយ​។ វា​គឺជា​ភស្តុតាង​យ៉ាងសំខាន់​មួយ​បញ្ជាក់​ឲ្យ​យើង​ដឹង​អំពី​ស្ថានភាព​នៃ​ការរៀបចំ​ស្រុកភូមិ ឬ​សហគមន៍​ជនជាតិខ្មែរ​យើង មុន​ការទទួល​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា ដែល​បានធ្វើ​ឲ្យ​ទីតាំង​នៃ​ក្រុង (​ពាក្យ​ខ្មែរ​) តូច​-​ធំ​ទាំងនោះ​ឲ្យ​ក្លាយទៅជា​បុរ (បុរៈ) (​ពាក្យ​សំស្ក្រឹត​) តាម​លំនាំ​ឥណ្ឌា​។​ ស្ថានីយ៍​បុរេប្រវត្តិ​នៅ​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ ដែលមាន​រាង​ដូច​ពងក្រពើ គឺ​ដូចគ្នា​នឹងស្ថានីយ៍​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​មេមត់ ខេត្តកំពង់ចាម​ដែរ​។​ ស្ថាន​ភាពជា​ក្រុង​បែប​ខ្មែរ​ទៅជា​បុរី ឬ​បុ​រៈ បែប​ឥណ្ឌាការផ្លាស់ប្តូរ​ទំរង់ត្រូវបាន​ធ្វើឡើង​យ៉ាង​ងាយស្រួល​ជាទីបំផុត​។ នេះ​ក៏​ជា​ចំណុច​យ៉ាង​ប្រសើរ ដែលជា​ការបើក​ទំព័រ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ថ្មីធ្វើ​ឲ្យ​មានការ​រីកចំរើន​យ៉ាង​ឆាប់រហ័សដោយ​ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ​ឥណ្ឌា​។​ ក្នុង​បរិវេណ​នៃ​ទីក្រុង​បុរាណ​ទាំងនេះ គេ​បាន​រកឃើញ​ឧបករណ៍​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំលីង ដូចជា​ពូថៅ ឬ​ពន្លួញ កុល​លា​ភាជន៍ផាត់​ពណ៌ និង​ឥតមាន​ពណ៌​មួយចំនួន និង​របស់​ប្រើប្រាស់​ជាច្រើន​ទៀត​។

ក្នុងប្រទេស​វៀតណាម​សព្វថ្ងៃ ជាពិសេស​នៅ​តំបន់​ខ្ពង់រាប ដែល​ពី​ដើម​ធ្លាប់ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​ចក្រភព​កម្ពុជទេស គេ​ក៏បាន​ជួបប្រទះ​នូវ​ទីប្រជុំជន​ដែលមាន​លក្ខណៈ​ដូចគ្នា​ដែរ។ ការរកឃើញ​នូវ​ភូមិ​មូល​ទាំងនោះ ដែល​ពី​សម័យមុន​សង្គ្រាម​លោក​លើក​ទី២ ត្រូវ​អ្នកស្រាវជ្រាវ​បារាំង​ឲ្យ​ឈ្មោះថា បន្ទាយ​ព្នង ឬ ម៉​យ (Forteresse mor) ឬក៏​ខ្មែរ​ដើម (Proto-Khmer)។​ តាមរយៈ​ការសិក្សា​ស្ថាបត្យកម្ម​ឥណ្ឌា​បានកើត​ចេញពី​ឥទ្ធិពល​លោកធាតុ​វិទ្យា ដែល​ចាត់ទុក​ដែនដី​មាន​រាង​បួន​ជ្រុង ដែល​ជ្រុង​នីមួយៗ​តំណាង​ឲ្យ​ទិស​ធំៗ​ទាំង​បួន​ចំ​កណ្តាល​គឺ ភ្នំ​ព្រះ​សុមេរុ រឺ​ឋាន​ត្រៃ​ត្រឹ​ង្គ និង​មាន​ទឹកសមុទ្រ​ព័ទ្ធជុំវិញ។ ជនជាតិ​ឥណ្ឌា​ក៏​ដូច​ជនជាតិខ្មែរ​បាន​យក​ទ្រឹស្តី​លោកធាតុ​វិទ្យាទៅ​កសាង​ទីក្រុងក៏ដូចជា​ប្រាសាទ​ថ្ម​ផងដែរ។ មុន​ឥណ្ឌូ​ប​នីយក​ម្ម បុព្វបុរស​ខ្មែរ​បាន​ស្គាល់​នូវ​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​មួយ​រួចមកហើយដូច​ករណី ភូមិ​មូល ឬ ក្រុង​រាង​មូល ឬ​ពងក្រពើ ដែល​គេ​បាន​ជួបប្រទះ​ក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​ជា​ភស្តុតាង​ស្រាប់។ ទីប្រជុំជន​បុរាណ​ទាំងនោះ​ដែល​ធ្វើឡើង​ដោយ​ដី​លើក ដំណើរ​មិនមែនជា​ចៃដន្យ ក៏ប៉ុន្តែ​ជាស​ញ្ញាណ​នៃ​ការ​លេចធ្លោ​ឡើង​នូវ​អំណាចកណ្តាលដែលជា​សណ្ឋាន ឬ​នៃ​រដ្ឋ​ខ្មែរ​ដំបូងបង្អស់។ គឺ​លើ​មូលដ្ឋានគ្រឹះ​នេះហើយ​ដែល​ហេ​ដ្ឋា​រចនាសម្ព័ន​ឥណ្ឌា​បាន​ចាប់​ពន្លក ហើយ​ឲ្យ​បង្កើត​ឲ្យ​ទៅជា​អាណាចក្រ​វ្នំ និង​ចេនឡាដោយ​ការ​ផ្តុំ​ផ្គុំ​នូវ​ក្រុង​តូច ធំ ទាំងនោះ​ឲ្យ​ក្លាយទៅជា​ទឹកដី ឬ​ប្រទេស​តែមួយ រវាង​សតវត្ស​ទី១ និង ទី៧ នៃគ​.​ស។ ការ​លើកយក​លក្ខណៈផ្សេងៗ​នៃ​ទីក្រុង​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ក្នុងប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន មក​អធិប្បាយមាន​គោលដៅ​រួមចំណែក និង​ជួយ​ដល់​ការស្វែងយល់​អំពី​ឫសកែវ​ខ្មែរ​ក្នុង​ភូមិភាគ​នេះដែល​ដើមឡើយទីនោះ​ជា​ភាគ​មួយ​នៃ​ទឹកដី​កំណើត​របស់​ពូជសាសន៍​ខ្មែរ។​ ដូនតា​ខ្មែរ​ក្នុងសម័យ​បុរាណ​បាន​បាត់បង់​ភូមិភាគ​នេះ​ដោយ​ចាញ់​សង្គ្រាម។ នៅក្នុង​រវាង ១០០០​ឆ្នាំមុន​គ​.​ស មុន​ការផ្សព្វផ្សាយ​វប្បធម៌​ឥណ្ឌា ជនជាតិខ្មែរ​បាន​កសាង​ពេញ​ភូមិភាគ​នេះនូវ​ទីក្រុង​តូចធំ​ជាច្រើន ហើយ​ទីក្រុង​ដើម​ទាំង​នោះបាន​ក្លាយទៅជា​បុរី​នា​សម័យ​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម។ ការណ៍​នេះ​មាន​សារៈសំខាន់​ណាស់​ដល់​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ​ខ្មែរ ហើយ​មានន័យថាក្រុង​ខ្មែរ​ទាំងនោះបានកកើតឡើង​មុន​វប្បធម៌​បុរី​បែប​ឥណ្ឌា។​

ជនជាតិ

ពលរដ្ឋ​កម្ពុជា ដែល​សម្គាល់ ឬ​ហៅ​ខ្លួន​ឯង​ថា​ជា​ជនជាតិ​ខ្មែរ​នោះគឺ​ជា​មនុស្ស​មួយ​ក្រុមក្នុង​ចំណោម​ពូជសាសន៍​ទក្សិណាស៊ី ហើយ​ដែល​បាន​មក​តាំង​ទី​រស់​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ឥណ្ឌូចិន នេះ​តាំង​ពី​សម័យ​យុគថ្ម​រំលីងគឺ​ប្រមាណ ១៥ ​សតវត្ស​មុន​គ្រិស្តសករាជ។ ឯកសារ​ខ្លះ​បញ្ជាក់​ថាមាន​ស្លាក​ស្នាម​តាំង​លំនៅ​នៅ​តំបន់​នេះ​ប្រមាណ ៥​ ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​គ្រិស្តសករាជ​ឯណោះ។ ក្រុម​មនុស្ស​ទាំង​ឡាយ​ក្នុង​អំបូរ​អូស្ត្រូអាស៊ី នេះ​នៅ​មាន​រស់​រាន​រហូត​ដល់​សព្វថ្ងៃ​នៅ​ប្រទេស​ភូមា​ភាគ​ខាង​ក្រោមហើយ​និង​នៅ​តាម​ជួរ​ភ្នំ​អណ្ណាម។ ឯ​លក្ខណៈ​កាត់​ជាមួយ​ធាតុ​ម៉ុងហ្គោលគឺ​ជា​ការ​កើត​ឡើង​ថ្មីៗ​ខាង​ក្រោយ។ ក្នុង​ចំណោម​ជនជាតិ​ឥណ្ឌូចិន គឺ​ពួក​មនុស្ស​រស់​នៅ​ត្រង់​ចន្លោះ​ប្រទេស​ចិន និង​ឥណ្ឌា ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​ជា​ជនជាតិ​ចាស់​ជាង​គេ ដែល​បាន​តាំង​ទី​លំនៅ​នៅ​លើ​ទឹក​ដី​របស់​ខ្លួន​សព្វថ្ងៃ​នេះគឺ​រហូត​មក​ដល់​សតវត្ស​ទី​១៣ នៃ​គ្រិស្តសករាជទាក់ទាញ​ដោយ​ដែន​ដីសណ្ដ​មាន​ជីជាតិ វាល​ទំនាប និង​សមុទ្រ​ផង ព្រម​ដោយ​ការ​រុញ​ច្រាន​របស់​ពួក​ម៉ុងហ្គោល​ពី​ប្រទេស​ចិនមក​ផងទើប​ជនជាតិ​យួន ជនជាតិ​សៀម និង​ភូមាបាន​លេច​មុខ​មក​នៅ​ក្នុង​តំបន់​ឥណ្ឌូចិននេះដោយ​ពួក​នេះ​បាន​វាយ​រុញ​ច្រាន​ជនជាតិ​ខ្មែរ និង​បង​ប្អូន​របស់​ខ្លួន គឺ​ជនជាតិ​មន អោយ​ខ្ទាត​ពី​តំបន់​វាល​ទំនាប​មេណាម និង​ពី​តំបន់​វាល​ទំនាប​ទន្លេ​ឥរាវតី។

​ចំពោះ​ទឹកដី​កំណើត​និង​ជាតិ​សាសន៍ ដោយយោង​លើ​ទិន្នន័យ​មួយ​ចំ​នួន ដូចជា​កំណត់ហេតុ​ចិន និង​រឿងព្រេង​ខ្មែរ ពួក​ចិនដែល​ស្គាល់​ឥណ្ឌូចិន​តាំងតែ​ពី ២០០០​ ឆ្នាំមុន ដោយមាន​ពួក​អ្នកដើរ​សំពៅ​មក​ចុះចត​ជា​ញឹក​ញយផង​នោះ បាន​ហៅ​ទឹកដី​នៃ អាង​ទន្លេមេគង្គ​ខាងក្រោម​រហូតដល់​មាត់​ត្បូង​ថា វ្នំ។ បើតាម​ប្រជាជន​កម្ពុជា និង​តាម​រឿងព្រេងអ្នកស្រុក​បាន​ហៅ​ចំណែក​ដែល​ត្រូវ​នឹង​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ​ថា គោកធ្លក ឬ​នគរ​គោកធ្លក។​ គឺ​ពេល​ក្រោយ​យូរ​មកទៀត ទើប​អ្នកស្រុក​ប្រែ​ហៅថា ស្រុក​ខ្មែរ​វិញ រួច​ក្រោយៗ​មកទៀត​ហៅ​កម្ពុជា​ជា​សំ​ស្ត្រឹ​ត​ថា កម្ពុជា ជា​ឈ្មោះ​ដែល​ជ្រើសរើស​ដោយ​ពួក​អ្នក​មក​ច្បាំង​ដណ្តើម​ស្រុក និង​អ្នក​ដែល​នាំ​អារ្យធម៌​ហិណ្ឌូ​មក​ផ្តល់​ឲ្យ។​ ​ប៉ុន្តែបើទោះជា​ឈ្មោះ​នោះ​ជា​ពាក្យ​ចិន ជា​ពាក្យ​របស់​អ្នកស្រុក ឬក៏​ជា​ពាក្យ​សំស្ក្រឹត​ក្តី ក៏​នៅ​ឥណ្ឌា​ភាគ​ខាងជើង​គេ​ស្គាល់​ប្រទេស​ខ្មែរក្រោម​ឈ្មោះថា សក្ក​ទ្វីប ឬ​ទឹកដី​របស់​ដើម​សកៈ គឺ​ដើម​ម៉ៃសាក់។ ដើម​ម៉ៃសាក់​ខុសគ្នា​ពី​ដើម​ធ្លក ក៏ប៉ុន្តែ​ដើមឈើ​ទាំង​២​មាន​ផ្លែ​ដូចគ្នា ដែល​ពួកក្មេងៗ តែងតែ​យកមក​កកេរ ហើយ​គេ​អាច​យកមក​ចម្រាញ់យកប្រេង​បាន។ បើ​ដូច្នេះគេ​អាច​ទទួលស្គាល់ថា ឈ្មោះ​ដែល​គេ​ដាក់​ឲ្យ​កម្ពុជា ទោះជា​ដាក់​ឲ្យ​ដោយ​ប្រជាជន​ខ្លួនឯង ឬក៏​ដាក់​ដោយ​ពួក​ហិណ្ឌូ​ក្តី គឺ​ពាក្យ​តែមួយ ហើយដោយ​ហេតុនេះ ប្រពៃណី​របស់​ប្រជាជន គឺ​ពិតជា​ត្រូវ​នឹង​សញ្ញាណ​របស់​ហិណ្ឌូ​ដែរ។ គួរ​កត់សំគាល់ថា នៅ​សតវត្ស​ទី​២ នៃ​គ្រិស្តសករាជ ពួក​ក្រិ​ក និង​រ៉ូ​ម ស្គាល់​ស្រុក​ខ្មែរដោយ​ផែនទី​របស់​ផ្តូ​លេ​មេ ដែល​គូសឡើង​តាម​ការនិទាន​របស់​អ្នកធ្វើដំណើរ​តាម​សមុទ្រ ផែន​ទីនោះ​ដាក់ឈ្មោះ​ឲ្យ​ថា ជា​ស្រុក​របស់​ពួក​លេ​ស្តៃ ដែល​ខុសគ្នា​ឆ្ងាយ​ណាស់​នឹង​ពាក្យ​កម្ពុជា។ លោក​វរសេនីយ៍ឯកហ្សេ​រី​នីបាន​សន្និដ្ឋានថា ឈ្មោះ​នេះ​មិនមែនជា​ឈ្មោះ​ដែលថា​តាម​ពាក្យ​អ្នកស្រុក​ដើម​នោះទេ តែ​គឺជា​ពាក្យ​ប្រែ​ទៅវិញ។ បើ​និយាយ​ដូច្នេះ លេ​ស្តៃ ជា​ពាក្យ​ក្រិ​ក​ដែល​មានន័យថា ចោរ ឬ​ចោរ​សមុទ្រ។ តែ​លោក​វរសេនីយ៍ឯកបាន​រំលឹកថាពាក្យ ​កម្ពុ ដែលមាន​នៅក្នុង​សិលាចារឹក​ជា​ឈ្មោះ​របស់​ទេវៈ​បុព្វបុរសរបស់ ​កម្វុស្វយម្ភុវ ដែល​មានន័យថា កម្វុកើតមានឡើង​ដោយ​ខ្លួន។ ហើយ​ពាក្យ​នេះ​ជា​ភាសា​សំ​ស្រឹ្ត​ត​មានន័យថា ចោរ ឬ​ចោរ​សមុទ្រ។ ដោយហេតុនេះ​លោក​វរសេនីយ៍​សន្និដ្ឋានថា ពាក្យ​ក្រិ​កថា លេ​ស្តៃ ត្រូវ​គ្នា​នឹង​ពាក្យ​ កម្ពុ ពាក្យ​ទាំងពីរ​ម៉ាត់​នេះ​មានន័យថា ចោរ​, ចោរ​សមុទ្រ ឬ​បើ​ហោចណាស់ ក៏​សំដៅយក​ពួក​អ្នក​ដែល​រស់នៅ​ជា​ក្រុម​ប្រដាប់​ដោយ​អាវុធ​ដែរ។ លោក​សន្និដ្ឋាន​បន្តទៀត​ថា នៅ​ស្រុក​នេះ អ្នកស្រុក​ប្រកបមុខរបរ​ជា​ចោរ​សមុទ្រ ឬ​បើ​ពុំ​នោះទេ ក៏ត្រូវ​ជា​កូនចៅ​របស់​មេចោរ​សមុទ្រ ឬ​ចោរប្លន់​តាម​សមុទ្រ​ណា​ម្នាក់ ដែល​បុគ្គលិកលក្ខណៈ បាន​រលុប​បាត់​តាម​វេលា​ទៅហើយនៅ​សតវត្សរ៍​ទី​៥។​ ទាំង​រឿងព្រេង ទាំងតាមទំនៀមទំលាប់ខ្មែរ និយាយថា ពួក​អ្នក​រស់នៅក្នុង​នគរ​គោកធ្លក​មានឈ្មោះ​ថា នាគ ដែល​ក្រោយមក​ដូរ​ជា​ខ្មែររួច​ជា​កម្ពុជា​វិញ។ តែ​វា​មាន​មូលហេតុ​ដែល​អាច​ឲ្យ​ជឿ បាន​ថា ពាក្យ នាគ នេះ មិនមែនជា​ឈ្មោះ​ដើម​ដែល​គេ​ហៅ​ខ្លួនគេ​នោះទេ ប៉ុន្តែ គឺជា​ពាក្យ​ដែល​ពួក​និ​រ​ប្រវេសន៍​ហិណ្ឌូ​ដាក់​ឲ្យ។ ពាក្យ​ដែល​គេ​ហៅ​ខ្លួនគេ​នោះគឺ​ប្រហែលជា​ពាក្យ​ដែល​មាននៅ​រហូតដល់​ស​ព្វ​ថ្ងៃ គឺ​ខ្មែរ​នេះឯង គ្រាន់តែ​ពាក្យ​នេះ មាន​សរសេរ​ប្លែកៗ​គ្នា ទៅតាម​ពេលវេលា ទីកន្លែង និង​តាម​គ្រាមភាសា​របស់​អ្នកស្រុក​នីមួយៗ គឺមាន​ពាក្យ ខម​, កៅ​មេ​, ក្មេ​ន​, ក្មី​, គិ​មី​, គួរ​, ក្មៀ​រ​, កុមារ ដែលជា​ពាក្យ​តាម​ភាសា​អ្នក​វិប្រជា​ដើម។​(ស្រដៀងខ្មែរហៅពួកអឺរ៉ុប ថាបារាំងៗដូច្នេះដែរ) នៅ​ចំពោះមុខ​ពួក​បរទេស​ហិណ្ឌូ ដែលមាន​អារ្យធម៌​ជឿនលឿន​ជាង​ពួក​អ្នក​រដ្ឋវាសី (​អ្នក​នៅក្នុង​រដ្ឋ​) ដែល​មិនសូវមាន​អាវុធ​ផង ហើយក៏​អាចជា​អ្នក​ចូលចិត្ត​សន្តិភាព​ជាង​ផង មិនបាន​វាយតប​ទេ គេ​ដកថយ​ទុក​កន្លែង​ឲ្យ​ពួក​នោះ តាំងទី​លំនៅ​កសាង​បានជា​ក្រុម​ឧ​ប​និវេសន៍​ពាណិជ្ជករ ដែល​ធ្វើដំណើរ​ចេញចូល​ស្រុក​ដោយ ស្ថិតនៅ​ដាច់ស្រឡះ​ពី​អ្នកស្រុក​ដើម តែ​ក្រោយមក​បានក្លាយ​ទៅជា​មេដឹកនាំ​ស្រុក​វិញ។​

​ក្រុម​ឧ​ប​និវេសន៍​ដំបូងៗ ជា​ក្រុម​ឧ​ប​និវេសន៍​ពួក​ជ្វា​មកពី​កោះ​ជ្វា ឬ​ពួក​ម៉ា​ឡេ​មកពី​កោះ​សមុទ្រៈ ដែល​បានទទួល​អារ្យធម៌​ហិណ្ឌូ​រួចមកហើយ។ ពួក​ឧ​ប​និវេសន៍​ដែល​មក​បន្ទាប់​ទៀត គឺ​ពួក​ហិណ្ឌូ​មកពី​រដ្ឋ​កលិង្គ។​ គេ​អាចនឹងទទួល​ស្គាល់​បាន​ដូចដែល​គេ​បានឃើញ​ពី​ខាងលើ រួចមកហើយ​ថា ពួក​ចាម​បាន​មកដល់​កម្ពុ​ជាមុន​កម្ពុ​ជៈ ដោយ​គ្មាន​ប៉ះពាល់​អ្វី​ដល់​ប្រវត្តិសាស្ត្រដែល​ផ្អែកទៅលើ​កំណត់ត្រា​របស់​ពួក​ចិនពីព្រោះថាកំណត់ត្រា​ទាំងនោះ មិនមែន​សុទ្ធតែ​រៀបរាប់​ប្រាប់​យើង​ទាំងអស់អំពី​អ្វីដែល​ចិន​បានដឹង​ពី​ប្រជាជន​ដែល​គេ​លើកឡើង​នោះទេ។​ ការដែល​ចង់​អះអាងថា ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ដែល​ទាក់ទង​ទៅនឹង​រឿងព្រេង​ពីរ ដែល​យើង​បានដឹង គឺ​រឿង​ជ្វា​ព្រាហ្មណ៍ និង​រឿង ព្រះថោង​នាងនាគ ដែល​ខ្ញុំ​នឹង​រៀបរាប់​ខាងក្រោម គឺជា​រឿង​ដែល​កើតឡើង​បន្តបន្ទាប់​គ្នា នៅក្នុង​ក្សត្រ​ប្រទេស​តែមួយគឺ​ព្រះរាជាណាចក្រ​ខ្មែរពីព្រោះថានៅពេលនោះ​មាន​ក្សត្រ​ប្រទេស​ជាច្រើន​ទៀត​ក្រៅពីវ្នំ។ ជា​អវសាន ចំពោះ​យើង បញ្ហា​មហស្ចារ្យ​នៃ​ស្តេច​ចាម ដែល​ជនជាតិខ្មែរ​បាន​ចងចាំ​នោះ ដែលជា​រឿង​ហួស​និ​ស្ស័​យ​ក៏​មែនពិត ព្រោះ​ពុំមានភស្តុតាង​ច្បាស់លាស់​ណាមួយ​បញ្ជាក់​ពី​ភាពត្រឹមត្រូវ ក៏ប៉ុន្តែ​អ្វីដែល​សំខាន់​នោះគឺ​វា​ប្រហែលជា​ព័ត៌មាន​ជា​ប្រយោល​មួយខាង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែល​បង្ហាញ​នូវ​ទំនាក់ទំនង​វប្បធម៌​ដ៏​យូរលង់​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​រវាង​នគរ​វ្នំ និង​ជ្រោយ​មល​យូ និង​កោះ​ជ្វា​តែប៉ុណ្ណោះ​។​ ក្រោយពី​បាន​សិក្សា​ប្រព័ន្ធ​នៃ​ការរាប់​ចំនួន​ខ្មែរ លោក​ អាដេម៉ាដ៍​​​ ឡឺក្លែរ បាន​សន្និដ្ឋានថា ជនជាតិខ្មែរ និង​ព្នង គឺ​ក្នុង​អំបូរ​មនុស្ស​ខាង​ជាតិ​ពន្ធុ គឺ​អំបូរ​មន-ខ្មែរ ឬ​អូ​ស្ត្រូអាស៊ី​។ ក្នុង​អត្ថបទ​មួយ។ លោក​បាន​បញ្ជាក់ថា : ពួក​ខ្មែរគឺជា​សាសន៍​មួយ​មាន​ខ្សែស្រឡាយ​ជាមួយ​កុលសម្ព័ន្ធ​ព្រៃភ្នំ ហើយ​ជា​រដ្ឋវាសី ហើយ​រស់នៅ​ទឹកដី (​កំណើត​) របស់ខ្លួន​តាំងតែ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ម្ល៉េះ​។ ចំណែក​ពួក​មន​ដែល​បាន​បង្កើត​អាណាចក្រ​ទ្វារ​វតី ពួកគេ​បាន​បែក​ចេញពី​ខ្មែរដែលបាន​បង្កើត​រដ្ឋ​នគរ​វ្នំ ក្រោយពី​ការបែកបាក់​នៃ​រដ្ឋ​នេះ​នៅ​សតវត្ស​ទី​៦។ នេះ​បើ​សំអាង​លើ​ការសន្និដ្ឋាន​របស់លោកណៃ-ប៉ា​ហ្លា ក្នុង​អត្ថបទសរសេរ​នៅ​ឆ្នាំ​១៨៧២​ មួយ (Cf. Nai Pan Hla, The Khmer Bronze figurines in Burma, in The Guardian, Jan 25, Rangoon, 1972)។​ មុន​ការ​មក​នៃ​ជាតិ​ឥណ្ឌា​ដែល​បាន​ពាំ​នាំមក​ជាមួយ​នូវ​ការ​សាបព្រោះ​វប្បធម៌ លើ​ប្រជាជន​ខ្មែរ​នៅ​ភ្វូណាន ឬ​នគរ​វ្នំ។​

យោង​លើ​របកគំហើញ​ខាង​បុរាណវិទ្យា នៅ​ស្រុក​ព្រះនេត្រព្រះ ខេត្ត​បន្ទាយមានជ័យកន្លងមកនេះនិង​ការសិក្សា​ប្រៀបធៀប​ខាង​ជាតិ​ពន្ធុវិទ្យា​បានបង្ហាញ​ថាវប្បធម៌​ខ្មែរ​មាន​ឫសគល់​ចាស់ជរាមាន​អាយុ​រាប់ពាន់​ឆ្នាំ​មុន​ការប្រាស្រ័យ​ទាក់ទងជាមួយ​ចិន និង​ឥណ្ឌា។​ជនជាតិ​ខ្មែរ​ ​ដែលរួម​ឈាមជ័រ​ជាមួយ​ជនជាតិដើម​ភាគតិច​ (បច្ចុប្បន្ន​នេះ​គេ​ហៅថា កុលសម្ព័ន្ធមន​-​ខ្មែររស់នៅ​តាម​តំបន់ខ្ពង់រាប) មាន​អត្ដ​សញ្ញាណ​របស់ខ្លួន​​ដូចជា លក្ខណៈ​រូបរាងកាយលំនៅដ្ឋាន ទំនៀម​ទំលាប់​ (ការ​ស្លៀកពាក់​ប៉ឹង និង​ការគោរព​ដូនតា ឬ​អ្នកតា) ក៏ដូចជា​វិស័យ​សិប្បកម្ម​ផងដែរ។ អ្វីៗ​ទាំងនេះ​ខុសពី​លក្ខណៈ​របស់​មនុស្សអំបូរ​ផ្សេងៗ។​

ជីវភាពមនុស្ស

បើតាមលោកអាយម៉ូនីញ៉េរកឃើញ នៅឆ្នាំ ១៩០១ បានឲ្យដឹងថាមនុស្សនៅសម័យសំរោងសែន គឺជាបុព្វបុរសខ្មែរសព្វថ្ងៃនេះ។ ដោយសិក្សាតាមបំណែកឆ្អឹងទាំងនោះ គេដឹងថាមនុស្សសម័យនោះមាឌមធ្យមតែមាំហើយមានចិញ្ចើមលយទៀតផង។

នៅយុគថ្មរំលីងគេដឹងថាមនុស្សចូលចិត្តរស់នៅក្នុងរូងភ្នំ (ភ្នំក្បាលរមាស-ភ្នំទាកទ្រាំង) រឺ លើខ្ពង់រាប (មនុស្សសម័យមេមត់)។ ក្រោយមកទៀតក៏មករស់នៅខាងជើងបឹងទន្លេសាប (សំរោងសែន-អន្លង់ផ្ដៅ) រឺ ខាងជើងបន្តិចទៀត (ម្លូព្រៃ)។ មនុស្សទាំងនេះសង់ខ្ទមពីឈើផុតដីដើម្បីចៀសសត្វសាហាវ និង ទឹកជំនន់។ ឈើដែលគេសង់ផ្ទះបានមកពីយកពូថៅថ្មធំៗកាប់។ ស្ថានីយ៍ជាច្រើនគេរកឃើញសំណល់ផ្ទះបាយដូចជា ខ្ចៅ ឆ្អឹងសត្វ ឆ្អឹងត្រី អំបែងក្អមឆ្នាំង។ល។ ប្រដាប់ប្រើប្រាស់វិញមាន ក្អម ចាន ឆ្នាំង ពូថៅថ្ម ប្រដាប់សំរាប់ដំស្បែកសត្វ។

មនុស្សចេះធ្វើស្រែចាប់ពីទន្លេសាបរហូតដល់ម្លូព្រៃ ព្រោះគេបានរកឃើញកណ្ដៀវខ្លះធ្វើពីឆ្អឹងសត្វខ្លះពីលង្ហិន។ ពួកគេចិញ្ចឹមសត្វគោនិងជ្រូក។ សាច់សត្វក៏ជាអាហារចាំបាច់ដែរ ព្រោះគេរកឃើញចុងព្រួញ (១ធ្វើពីដែក ច្រើនទៀតធ្វើពីឆ្អឹង) និងការនេសាទត្រី (ផ្លែសន្ទូចធ្វើពីឆ្អឹង និងលង្ហិន)។

មនុស្សចេះត្បាញ គេរកឃើញត្រល់តែមិនដឹងពីវត្ថុធាតុដើមយកមកត្បាញទេ បើតាមប៉ាន់ស្មានគេថាជាកប្បាស។

គេមិនដឹងពីជំនឿនៅជំនាន់នោះច្បាស់លាស់ទេ តែបើតាមការរំលាយសព គេស្មានមើលថាប្រហែលគេដាក់សពអង្គុយចោងហោង ហើយគេបំពាក់គ្រឿងអលង្ការឲ្យមាន កងដៃ និង ខ្សែក ជាដើម។

វប្បធម៌

​​មុន​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌានា​ដើម​ស​.​វ​ទី​១​នៃ​គ​.​ស ជនជាតិខ្មែរដែល​ស្ថិតក្នុង​អំបូរ​មន​-​ខ្មែរ ដែល​រស់នៅក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ខាងលើនេះ បាន​ស្គាល់​រួចមកហើយ​នូវ​ការសាងសង់​ផ្ទះសំបែង ភូមិ​ស្រុក ទីក្រុង (​ភូមិ​មូល​) ស្ថាបនា​ថ្ម​បញ្ឈរ និង​ថ្ម​ផ្តេក ពាក់ព័ន្ធ​ទៅ​និង​ជំនឿ​សាសនាបែប​ជី​វច​ល​រួចទៅហើយ​។ ហើយ​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​ខាងលើ​នោះមាន​អាយុប្រមាណ​ជា ៣៥០០​ ឆ្នាំ​មកហើយ​។​ យ៉ាងណាមិញ ជនជាតិខ្មែរ​ក៏មាន​ភាសា​ប្រចាំ​ជាតិ​របស់ខ្លួន​រួចហើយ​ដែរ​។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ខ្មែរ​ក៏​ចេះ​បង្កើត​របាំ​ប្រជាប្រិយ​ដូចជា របាំ​ត្រុដ របាំ​ទន្សោង​៘ សំរាប់​ថ្វាយ​ដល់​វត្ថុ​សក្តិសិទ្ធិ ដូចជា​អារក្ស អ្នកតា ដែលជា​អ្នកថែរក្សា​ភូមិ​ស្រុក​ផងដែរ​។ ក្រៅពីនេះ ខ្មែរ​ក៏​ចេះ​បង្កើត​ភូមិ​ស្រុក​ដោយ​សង់ផ្ទះ​ខ្ពស់​ផុតពី​ដី សម្រាប់​ការពារ​សត្វ​សាហាវ និង​ទឹកជំនន់ ចេះ​ធ្វើ​ស្រែវស្សា និង​ចេះ​បញ្ចូល​ទឹក​ក្នុង​ស្រែ ចេះ​ប្រើគោ ក្របី​ជាយា​ន​ជំនិះ និងភ្ជួរស្រែ ចេះ​ធ្វើ​គ្រឿង​ភ្លេង ចេះ​ប្រើ​ទូក និង​ចេះ​ផ្សាំង​សត្វព្រៃ​អោយ​ក្លាយទៅជា​សត្វស្រុកដូចជា គោ ក្របី ដំរី ឆ្កែ មាន់​ជាដើម​។ ទន្ទឹមនឹងនេះ ក៏មាន​ការបូជា​សព​នៅ​ក្រោម​ផ្ទាំង​ថ្ម​ធំៗ ឬ​ដាក់​ក្នុង​ក្តារ​មឈូស​ឈើ និង​ក្នុង​ពាង ឬ​ក្រឡ​ធ្វើ​អំពី​ដី​ដុត​។ ដូចនេះ ខ្មែរ​មាន​វប្បធម៌ អារ្យធម៌​របស់ខ្លួន​រួចទៅហើយ​មុនពេល​ដែល​វប្បធម៌​ឥណ្ឌា​ហូរ​ចូលមក​។ ប៉ុន្តែ​ដោយ​ពុំទាន់​ស្ថិតក្រោម​ឥទ្ធិពល​សាសនា​ឥណ្ឌា ខ្មែរ​មិនទាន់មាន​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ​បែប​ឥណ្ឌា​នៅឡើយ​។ ជា​ឧទាហរណ៍ ដូច​នៅ​ប្រទេស​ខ្មែរ នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ខាងជើង​នៃ​ប្រទេស​លាវ និង​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន ដែល​ពី​ដើម​ជា​ទឹកដី​ខ្មែរ យើង​ឃើញ​មាន​ថ្ម​បញ្ឈរ​ធំៗ​ដែល​បុព្វការី​ជន បាន​លើក​បញ្ឈរ​សំរាប់​តំណាង​ឲ្យ​ដួងព្រលឹង​ដូនតា ដែល​សណ្ឋិត​នៅ​។ នៅ​ទីនោះ យើង​បានឃើញ​មានការ​ចាំង​ថ្ម​ធ្វើជា​ពាង​ធំៗ សំរាប់​បញ្ចុះសព ព្រមទាំង​ក្តារ​មឈូស​ថ្ម​ផងដែរ​។​ ក្រៅពីនេះ ក៏មាន​ការ​ចោះ​ភ្នំ​ដើម្បី​ធ្វើជា​កន្លែង​បញ្ចុះសព​ផងដែរ​។ នេះ​ស​ឲ្យ​ឃើញ​ជា​ប្រយោល​ថា មានការ​ប្រើប្រាស់​នូវ​ឧបករណ៍​ធ្វើំ​ពី​ដែកនា​សម័យ​នោះដើម្បី​កិច្ចការ​ខាងលើ​ដោយ​ឥត​ប្រកែក​បាន​។ ប៉ុន្តែ​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​សំខាន់​ជាងគេ​គួរ​ឲ្យ​កត់សំគាល់​នោះគឺ​ទីក្រុង​ដែលជា​ទីប្រជុំជន​ធំៗ ដែលមាន​អង្កត់ផ្ចិត​ជិត ១០០០ មាត្រ ធ្វើ​អំពី​ដី​លើកនៅក្បែរ​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ និង​នៅ​ខេត្តកំពង់ចាម ឬ​នៅ​ខ្ពង់រាប​នគររាជ​បច្ចុប្បន្ន​ជាដើមដែល​ឆ្លុះបញ្ចាំង​នូវ​ភាព​បរម​បុរាណ​របស់​ខឿនវប្បធម៌​ខ្មែរ​សុទ្ធសាធនា​សម័យមុន​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​។​ ​ទោះបី​ខ្មែរ​បាន​យក​ទ្រឹស្តី​លោកធាតុ​វិទ្យា​ឥណ្ឌា​មក​ធ្វើជា​រូបមន្ត សំរាប់​ស្ថាបនា​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ​យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏​ខ្មែរ​យើង​បា​នប​ញ្ជូ​ល​នូវ​ទស្សនវិជ្ជា​ដូនតាបែប​ជី​វច​ល​និយមក្នុង​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ដែរ​។ មានន័យថាសំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ​ដែល​ធ្វើតាម​រូបមន្ត​ឥណ្ឌាមិនបាន​បាត់បង់​នូវ​លក្ខណៈ​ខ្មែរ​ទាំងស្រុង​ទេ​។ ស្ថាបត្យករ​ខ្មែរ​បាន​បញ្ចូល​នូវក្នុង​មូលនិធិ​សាសនា​នូវ​ព្រលឹង​របស់ខ្លួន​ថែមទៀត​ផង​។ គឺ​លើ​មូលដ្ឋាន​នៃ​លោកធាតុ​វិទ្យា​នេះហើយ ដែល​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​គ្រប់​សម័យកាល​បាន​សាងសង់​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ​ជាទីគោរព​សក្ការៈ ដើម្បី​តំកល់​ព្រះ​ទេវរូប​តូច ធំ ទាំងឡាយ​នៃ​ទេវ​កថា​វិទ្យា​ឥណ្ឌា ឬក៏​បុព្វការី​ជន​របស់ខ្លួន​ដែល​តំណាង​ក្រោមរូបភាព​នៃ​ចំលាក់​អាទិទេព​ឥណ្ឌា​។​ ដូចនេះ ពី​ការ​គោរពបូជា​ថ្ម ភ្នំ​ធម្មជាតិ ដែល​គេ​ជឿថាមាន​បារមី ឬ​ព្រលឹង​សណ្ឋិត​នៅ ឬ​កាន់ឥឡូវនេះ “​ថ្មដុះ​” ឬ​ថ្មអ្នកតា​ទាំងនោះ បានក្លាយ​ទៅជា​ព្រះ​សិវលិង្គ ដែលជា​អង្គ​ជាតិ​ព្រះ​សិវ​នៃ​លទ្ធិ​ព្រហ្មញ្ញសាសនា (​សាសនា​ចំណូល​ថ្មី​)​។ ហើយ​ដើម្បី​រក្សា​នូវ​ថាមពល ឬ​មហិទ្ធិឫទ្ធិ​អរូបី​ទាំងនោះ ដែលជា​ប្រភព​នៃ​ជីវិត គេ​ក៏​សាងសង់​ប្រាសាទ​បែប​ឥណ្ឌា ហ៊ុំព័ទ្ធ​ជុំវិញ​ដូច​ករណី ប្រាសាទ​ថ្មដុះ នៅ​ខេត្តតាកែវ ឬ​ប្រាសាទភ្នំ​ប្រ​សិ​ទ្ធិ នៅ​ខេត្តកណ្តាល​ជាដើម​។ នេះ​ស​ឲ្យ​ឃើញ​នូវ​ឯកភាព​ផ្នែក​និមិត្តរូប​រវាង​ថ្មភ្នំ​ធម្មជាតិ និង​ព្រះ​សិវលិង្គ ដែល​គេ​តំកល់ក្នុង​ប្រាសាទ​ឥដ្ឋ ឬ​ថ្ម​។

យើង​ក៏បាន​រកឃើញ​ជា​លើកដំបូង​បង្អស់​ថា គេ​ពុំ​អាច​ផ្តាច់​ខឿនវប្បធម៌​ខ្មែរ ទាំង​រូបី​ និង​អរូបី​ ចេញពី​ខឿនវប្បធម៌​នៃ​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ ឬ​ខ្មែរ​ដើម (Proto-Khmer) ជាដាច់ខាត​។ ព្រោះ​មូលហេតុ​ជាតិពន្ធុ​។ ពាក្យ​ខ្មែរ​ដើម​នេះត្រូវបាន​មានន័យ​ប្រ​​ហាក់​ប្រហែល​នឹង​ពាក្យ​បារាំង Khmer des origines ដែល​មានន័យ​ខុសគ្នា​ទាំងស្រុង​ទៅនឹង​ពាក្យ Pré-Khmer ដែល​មានន័យថា មុន​-​ខ្មែរ​។ យើង​មិន​យល់ស្រប​នឹង​មតិ​របស់​អ្នកស្រាវជ្រាវ​ខ្លះ ដែលថា បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ មិនមែនជា​ជនជាតិខ្មែរ​ដើម (Proto-Khmer) ព្រោះថា ពាក្យ​ខ្មែរ​ដើម គឺជា​ពាក្យ​ប្រឌិត​។ ចំពោះ​យើង យើង​នៅតែ​ជឿថាកុលសម្ព័ន្ធ​មន​-​ខ្មែរ នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏​ដូច​នា​សម័យ​ទំនើប គឺជា​ខ្មែរ​ដើម ទោះបី​ពួកគេ​មិនបាន​ទទួល​ឥទ្ធិពល​មកពី​ក្រៅ​ក្តី​។​ ការ​រំឭក​ប្រភព​នៃ​ជនជាតិខ្មែរមាន​សារៈសំខាន់​ណាស់ដោយហេតុថាជនជាតិខ្មែរ​សព្វថ្ងៃនេះ ពិតជា​បាន​បន្តវេន​ពី​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​យ៉ាង​ប្រាកដ ពោលគឺមិនមែនជា​អន្តោប្រវេសន៍ ហើយ​កំពុង​រស់នៅ​លើទឹក​ដី​ដូនតា​តាំងពី​សម័យមុន​ឥណ្ឌូ​រូបនីយកម្ម​ម្ល៉េះ​។ ហេតុដែល​យើង​លើក​បញ្ហា​នេះ​ឡើងគឺមាន​គោលដៅតែមួយគត់ គឺ​ធ្វើ​ឲ្យ​ការស្រាវជ្រាវ​អំពី​ប្រភព​នៃ​ជំនឿ​សាសនា​ខ្មែរ​ដើមនិង​ខ្មែរ​ឥណ្ឌា​និយមឲ្យ​មាន​សន្ទុះ​ថ្មី​ឡើងវិញ​។ យោងតាម​និយមន័យ​ដែល​យើង​ទើបតែ​លើក​ខាងលើនេះ ពាក្យ​ខ្មែរ​ដើម (Proto-Khmer) ពិតជា​សមស្រប​តាម​បរិបទ​សង្គម​វប្បធម៌​ខ្មែរ និង​ជាតិពន្ធុ​។ កុំភ្លេចថា ពួក​កុលសម្ព័ន្ធ​មន​-​ខ្មែរ​ទាំងនោះ ពិត​ជារួម​ឈាមជ័រ​ជាមួយ​ខ្មែរ​យ៉ាងពិត​ប្រាកដ ដូច​ករណី​ប្រភេទ​ឈាមអេម៉ូក្លូប៊ីន-E ជា​សក្ខីភាព​ស្រាប់​។ ម្ល៉ោះហើយ គេ​ពិតជា​ពិបាក​បែងចែក​ឲ្យ​ដាច់ពីគ្នា​រវាង​ជំនឿ​ជនជាតិភាគតិច ដែល​រស់នៅក្នុង​ឧបទ្វីប​ឥណ្ឌូចិន និង​ជនជាតិខ្មែរ​។ ខឿនវប្បធម៌​ទាំងពីរ មន​-​ខ្មែរ និង​ខ្មែរនាគ្រា​បឋម​នៃ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ តែងតែ​ជាប់​ពាក់ព័ន្ធ​គ្នា​ជានិច្ចកាលព្រោះ​មាន​ប្រភព​តែមួយ បើទោះបីជា​ត្រូវបាន​ឃ្លាត​ពីគ្នា​ដោយ​ព្រឹត្តិការណ៍​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម​យ៉ាងណាក៏ដោយ​។ ជាក់ស្តែងហើយ​ជាស​កម្ម​ផង យើង​សូម​ពិនិត្យក្រៅពី​ភាសា ទំនៀមទំលាប់​មួយចំនួន ដូចជាការប្រើ​បំពង់​បឺត​ស្រា ឬ​ទឹក​ ការកាប់​ក្របី​ថ្វាយ​អ្នកតា​ ការប្រើ​ឧបករណ៍​ភ្លេង​ម៉ឹម​ ការនិយម​ប៉ឹង និង​សំពត់ ការលែង​ខ្លួនប្រាណ​នៃ​ភេទ​ទាំងពីរ​៘ ​គួរ​កត់សំគាល់ថា ទស្សនៈ​របស់​ខ្មែរ និង​ខ្មែរ​ដើម ឬ​ខ្មែរលើទាក់ទង​និង​វិស័យ​ជំនឿគឺ​ពិត​ជាមាន​លក្ខណៈ​ជា​ជំនឿ​បែប​ជី​វច​ល ឬ​ព្រលឹង​និយមដែល​គេ​ពុំ​អាច​ផ្តាច់​ចេញពី​ជំនឿ​លើ​បុព្វការី​ជន និង​ការ​ចាប់ជាតិ​ឡើងវិញ​ជាដាច់ខាតព្រោះ​វា​ជា​ជំនឿ​របស់​អ្នក​ម្ចាស់​ស្រុក​ផ្ទាល់ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ធម្មជាតិ​។ ដោយ​មូលហេតុ​ខាងលើ​នេះហើយបានជា​វប្បធម៌​មូល​ដ្ឋា​នគ្រឹះ​របស់​ជនជាតិខ្មែរ​ដើម និង​ជនជាតិខ្មែរ​ត្រូវបាន​ផ្តើមចេញពី​ទស្សន​វិជ្ជា​ខាងលើនេះ ដែលមាន​ជំនឿ​លើកំលាំងធម្មជាតិ និង​ព្រលឹង​ដូនតា ដែលជា​ជំនឿ​តរបស់​អ្នកស្រុក​អាយ​ជា​មូលដ្ឋាន​ដ៏​រឹងមាំ​។​ ជនជាតិ​មន​-​ខ្មែរ ដូចជា ជង​ ព្នង​ រដែ​ កួយ​ ព័រ​ បា​ណា​៘ និង​ខ្មែរ ក្នុង​ឧបទ្វីប​ឥណ្ឌូ​-​ចិន គឺជា​ជនជាតិ ដែល​ស្ថិតក្នុង​អំបូរតែមួយ ទាំង​ភាសា ទាំង​ជំនឿ​សាសនា ទោះបី​មាន​លក្ខណៈ​ខុសប្លែក​ពីគ្នា​ជាច្រើន​អន្លើ​ក្តី តាម​ស្ថានភាព​ភូមិសាស្ត្រ សង្គម​ជាក់ស្តែង របស់​តំបន់​នីមួយៗ​ក៏ដោយ​។ ​ស្ថានភាព​បច្ចុប្បន្ន​នៃ​ការស្រាវជ្រាវ​ខាង​ជាតិពន្ធុវិទ្យា មិន​ដូច​នឹង​សម័យមុន​ទេ ដោយ​មិន​គាំទ្រ​ទស្សនទាន​របស់​អ្នកស្រាវជ្រាវដែល​ជឿថាមាន​វប្បធម៌​ខ្ពស់ និង​វប្បធម៌​ទាប ជំនឿ​ល្អ និង ជំនឿ​អាក្រក់​នោះទេ​។ លទ្ធផល​ស្រាវជ្រាវ​នាបច្ចុប្បន្ន​ភាព​បានទទួល​ស្គាល់​នូវ​លក្ខណៈសម្បត្តិ​បុគ្គល​នៃ​វប្បធម៌​នីមួយៗ ឬ​សមភាព​រវាង​វប្បធម៌​ទាំងឡាយ ដែល​ត្រូវបាន​ប្រសូត្រ​ឡើង​នៅលើ​ដែនដី​យើង​នេះ​។ ឧទាហរណ៍ ជនជាតិ​មួយដែល​ខ្សត់​ផ្នែក​សំភារៈអាចមាន​ឧ​ត្ត​ម​គតិ សីលធម៌ មេត្តាធម៌​យ៉ាង​ខ្ពង់ខ្ពស់​ជាទីបំផុត ជាង​ប្រទេស​ឧស្សាហកម្ម​។​ ​ ​ ​បើ​និយាយ​មួយបែប​ទៀត ពិនិត្យ​លើ​និមិត្ត​រូបភាព​ដែល​យើង​បាន​វិភាគ​ទិដ្ឋភាព​រួម​ជាទូទៅ​ពីមុន ជំនឿទាំងពីរ​នេះ​អាច​ប្រៀបផ្ទឹម​ទៅនឹង​ភាព​ផ្ងា និង​ផ្កាប់​នៃ​កាក់​តែមួយ​ទេ​។ យើង​ចង់​និយាយ​បញ្ជាក់ថា មូលហេតុ​ពិត​នៃ​ជំនឿ គឺ​កើតចេញពី​កត្តា​សីលធម៌ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ជីវិត​មានន័យ សង្គម​មាន​សណ្តាប់ធ្នាប់​។ ដូច្នេះ សំរាប់​យើង​ពាក្យ​ជំនឿ​អកុសល ឬ​អ​បី​ជំនឿ មិនមាន​ភាពត្រឹមត្រូវ ឬ​មាន​ភាពសមស្រប​ប៉ុន្មាន​ទេ​។​

​ក្នុង​ដំណើរ​ចុះទៅ​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​អំពី​កេរ្តិ៍ដំណែល​វប្បធម៌​ដែល​ស្ថិតក្នុង​តំបន់​ជើងឯក​ក្បែរ​រាជធានី​ភ្នំពេញកាលពី​ខែ វិច្ឆិកា​ ឆ្នាំ ២០០៨ យើង​ក៏បាន​ជួប​នូវ​វត្តមាន​របស់​គ្រឿង​ប្រើប្រាស់​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម ដែល​អ្នកស្រុក​បាន​រក​ឃើញ​ក្នុងពេល​ភ្ជួរស្រែ​។ ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​ទាំង​នោះ រួមមាន​ពូថៅ​ធ្វើ​អំពី​ថ្មរំលីង​ចំនួន​ ៥ ដែល​ស្ថិត​ក្នុងសម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រព្រមទាំង​កុលា​ល​ភាជន៍​មួយដែលជា​កុណ្ឌី​នា​សម័យ​វប្បធម៌​នគរ​វ្នំ រវាង​ស​.​វ​ទី​៤-៥​នៃ​គ​.​ស​។​ ទន្ទឹមនឹង​នេះដែរ យើង​បានឃើញ​ចំលាក់យោនី​នាង​ឱ​មា​មួយ​នៅ​ខ្ទម​អ្នកតា​ដែល​អ្នកស្រុក​ចាត់ទុកថាជា​វត្ថុ​សក្តិ​សិទ្ធិជាទី​សក្ការៈបូជា​។ តាមពិតទៅ​ចំលាក់​ថ្ម​នេះ​ត្រូវបាន​គេ​រកឃើញ​នៅលើ​ទួលប្រាសាទ​ឥដ្ឋ​មួយ​បាក់បែក​ស្ថិត​មិន​ឆ្ងាយ​ប៉ុន្មាន​ពី​នោះ ក៏ប៉ុន្តែ​ឥឡូវ​ត្រូវគេ​បំផ្លាញ​ដើម្បី​យក​ទីធ្លា​ធ្វើ​ចំការ​។ យើង​បាន​ជួប​បំណែក​កុលា​ល​ភាជន៍​ជាច្រើន​ឥត​គណនា ក៏ប៉ុន្តែ​យើង​ពុំ​អាច​សន្ម​ត​ថា មួយណា​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ហើយ​មួយណា​ទៀត​ស្ថិតក្នុង​យុគ​វប្បធម៌​វ្នំ ឬ​ចេនឡា​។ យ៉ាងណាមិញ យើង​ក៏បាន​ជួប​បំណែកចានឆ្នាំងនា​សម័យអង្គរព្រមទាំង​ឡ​បុរាណ​មួយចំនួន​ផងដែរ​។ ដោយ​ដំណើរ​របស់​យើង ដែល​អមដោយ​លោកតែ​ល-ពិសិដ្ឋ និង​លោកសិង្ហ​គា មាន​រយៈពេល​ខ្លី​ពេក យើង​ពុំ​អាច​ទៅ​មើល​ទីតាំង​ឡ​បុរាណ​មួយចំនួន ដែល​លោកផុន-កសិកា បានធ្វើ​កំណាយ​តាម​វិធីសាស្ត្រ​កន្លងមក​។​ បើ​យើង​សម្អាង​លើ​វត្តមាន​របស់​អាវុធ​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំលីង ទោះបីជា​មិនបាន​ស្គាល់​ស្រទាប់ដី​វប្បធម៌​យ៉ាង​ប្រាកដ​ក៏ដោយ យើង​អាច​អះអាង​យ៉ាង​ត្រឹមត្រូវ​ថា ភូមិ​មូល​នៅ​ម្តុំ​វត្ត​ជើងឯក​ខាងលើនេះ មិនមែន​ត្រូវបាន​ស្ថាបនា​ឡើង​នា​សម័យវ្នំ ពីស​.​វ​ទី​១ ដល់​ដើមទី​៧ នៃ​គ​.​ស​នោះទេ​។ ក៏ប៉ុន្តែ​រវាង​៤០០ ដល់ ១០០​ឆ្នាំ មុន​គ​.​ស​។ មានន័យថា អាយុកាល​នៃ​មូលនិធិ​សង្គម​ដ៏​ធំ​នេះ ត្រូវបាន​កំណត់​បាន​ដោយ​ការសិក្សា​ប្រៀបធៀប​ទៅនឹង​លទ្ធផល​នៃ​ការសិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​ពីមុនដោយ​លោកហ្គ្រោ​លី​យេ​។ រីឯ​វ័យ​ចំណាស់​នៃ​កុលា​ល​ភាជន៍​មួយចំនួន យើង​ពុំ​អាច​កំណត់​បាន​ទៅឡើយទេ លើកលែងតែ​ករណី​កុណ្ឌី​ចេញ ដែលជា​ឥទ្ធិពល​មកពី​អង្គរបុរី ហើយ​ត្រូវបាន​ផលិត​តាម​លំនាំ​ឥណ្ឌា​។ បើ​និយាយ​ឲ្យ​ចំ​ទៅយើង​អាច​សន្មត​អាយុកាល​បាន លុះត្រាតែ​មានការ​សិក្សា​ស៊ីជំរៅ​នៅ​ថ្ងៃក្រោយ​បន្ថែមទៀត​។ ព្រោះថាស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​ទាំងនោះ​មិនបាន​ស្ថិតនៅក្នុង​ស្រទាប់ដី​វប្បធម៌ ពោលគឺ​នៅ​រាយប៉ាយ​លើដី ក្រៅ​បរិបទ​វប្បធម៌​។​ ​ទោះបីជា​ពូថៅ​ថ្ម​រំលីង​ខាងលើនេះ ស្ថិតក្នុង​បរិវេណ​នៃ​ភូមិ​មូល​ក្តី ក៏ប៉ុន្តែ​ដោយសារ​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ទាំងនោះ ស្ថិត​ក្រៅ​បរិបទ​វប្បធម៌ ពោលគឺ​ពុំ​ត្រូវបាន​រកឃើញ​ក្នុង​ស្រទាប់ដី​វប្បធម៌ ដោយ​ការធ្វើ​កំណាយ​បែប​វិធីសាស្ត្រ យើង​ពុំទាន់​មានលទ្ធភាព​នឹង​កំណត់​ចំណាស់​នៃ​ភូមិ​មូល​នៅ​ម្តុំ​វត្ត​ជើងឯក​នៅឡើយ​។ អ្វីដែល​យើង​អាច​ប៉ាន់​ស្មានថាគឺ​ស្ថានីយ៍​ជើងឯក​ខាងលើនេះ ដែល​ប្រហែលជា​ត្រូវបាន​ប្រសូត​ចេញ​យ៉ាងហោចណាស់​ក៏​រវាង​ស​.​វ​ទី​៣ និង​ទី​២​មុន​គ​.​ស បានអូសបន្លាយ​រហូត​ដល់​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែល​ធាតុ​ឥណ្ឌា​បាន​ចាក់​ឫសកែវ​យ៉ាង​ផូរផង់​។

ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់

• ពីថ្មរំលីង: ពូថៅដែលមានពន្លួញ ពន្លាក ញញួរ ត្មោងដំសំបកឈើយកសរសៃ ទ្រនាប់ កាំបិត កណ្ដៀវ ថ្មសំលៀង ពុម្ពចាក់កណ្ដៀវ កងដៃ ក្បាលត្រល់ អង្រែ ផ្លែសន្ទូច
• ពីឆ្អឹងសត្វ: ចុងព្រួញ កាំបិត ផ្លែសន្ទូច កណ្ដៀវ គ្រឿងអលង្ការ
• ពីសំបកខ្យង: អង្កាំ ទំហូ
• ពីដីឥដ្ឋ: ទំហូ អង្កាំ ក្អម ឆ្នាំង ចានទាប ចានក្រឡូម ចានជើង
• ពីលង្ហិន: ចុងព្រួញ កណ្ដៀវ ពូថៅ ដួង ផ្លែសន្ទូច
• ពីដែក: មានតែពន្លាក១គត់នៅស្ថានីយ៍ម្លូព្រៃ។
• ឆ្អឹងមនុស្ស: ឆ្អឹងស្មង ឆ្អឹងភ្លៅ ឆ្អឹងដើមដៃ លលាដ៍ក្បាល១
• សំណល់ផ្ទះបាយ: ធ្យូង។

យើងឃើញថាវត្ថុទាំងនោះធ្វើពីថ្មរំលីងលាយនិងវត្ថុធ្វើពីលោហធាតុ។

ផ្លែសន្ទូចធ្វើពីលង្ហិន

ដូច្នេះយើងអាចសន្និដ្ឋានថាខ្មែរយើងមិនមានព្រំដែនច្បាស់លាស់ រវាងយុគថ្ម និងយុគលោហៈទេ។ ចំណែកដែកគឺមានតែពន្លាកមួយគត់ ដូច្នេះគេអាចសន្និដ្ឋានមនុស្សនៅជំនាន់នោះមិនទាន់ចេះស្លដែកទេ ហើយបានរៀនបច្ចេកទេសពីឥណ្ឌា ដោយសង្កេតឃើញពួកកួយនៅចេះប្រើប្រាស់ស្នប់ស្លដែក ដូចគេឃើញមានប្រើក្នុងរដ្ឋឧរិស្សរបស់ឥណ្ឌានៅឡើយ។ គេឃើញវិធីសែនព្រេនរបស់ពួកកួយគេធ្វើតាមបែបសាសនាព្រាហ្មណ៍ដែរ។ នៅឆ្នាំ ១៩០១ គេរកឃើញលលាដ៍ក្បាល ១ នៅសំរោងសែន ដែលអ្នកវិទ្យាសាស្ត្របានអះអាងថាមានរាងមូល ដូចជាលលាដ៍ក្បាលមនុស្សខ្មែរសព្វថ្ងៃ ដែលមានសន្ទស្សន៍លលាដ៍ ៨៣,៦... ហើយដែលជាមនុស្សដែលមិនទាន់ទទួលឥទ្ធិពលបូជាសពតាមបែបឥណ្ឌានៅឡើយ។ បើតាមកំពស់ដីល្បប់ ៥ ម គ្របលើស្ថានីយ៍សំរោងសែនអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រសន្និដ្ឋានថា វាមានអាយុកាលប្រហែល ១០០ រឺ ២០០ ឆ្នាំមុនគ.ស។

ស្ថានីយ៍ព្រែកឆ្លូង (ស្រុកមេមត់ ខេត្តកំពង់ចាម) គេរកឃើញនៅឆ្នាំ ១៩២០ ដោយលោក B.P.Groslier លោកបានសិក្សាពីលើអាកាសតាមយន្តហោះលើដីរាងមូលចាប់ ពីខេត្តឡុកនិញ វៀតណាមមកកាន់ឡាបានសៀក លោកសង្កេតមានឃើញរាយប៉ាយមកដល់តំបន់ដីក្រហមនៃចំការកៅស៊ូធំៗ។

ចានជើងធ្វើពីឥដ្ឋ

លោកបានចាត់ទុកថាទីនោះជាទីលំនៅរបស់ជនជាតិខ្មែរដើម។ ដូច្នេះដើម្បីបញ្ជាក់នៅអំណះអំណាងនេះ លោកក៏ជ្រើសរើសព្រែកឆ្លូង ជាការធ្វើកំណាយ។ លោកបានរកឃើញវត្ថុធ្វើពីថ្មនិងគ្រឿងចានឆ្នាំង។ លោកថានេះគឺជាជំរុំដែលមានការការពារយ៉ាងម៉ត់ចត់មាំមួន។ លោកបានវាស់កំពែងព័ទ្ធជុំវិញ (មានវិជ្ឈមាត្រ ២០០ ម) មានច្រកផ្លូវចូលពីរ ដែលមានអាយុកាលពី ១៥០០ ដល់ ៥០០ ឆ្នាំមុនគ.ស។ ប្រដាប់ប្រដាដែលធ្វើពីថ្មរំលីងមានរាងជាពងខ្លះជាចតុមុំខ្លះ យកតាមរបស់ធ្វើពីលង្ហិន។ គ្រឿងចានឆ្នាំងមានក្បាច់ល្អវិចិត្រ ក្រោយមកបែរជាគ្មានក្បាច់លំអអ្វីសោះ។ វត្ថុទាំងនេះជាស្នាដៃខ្មែរដើមដែលមិនទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌា។

ល្អាងស្ពានគឺស្ថិតនៅខេត្តបាត់ដំបងនៅឆ្នាំ ១៩៦៦ ដល់ ១៩៦៩ លោក និង លោកស្រី Mourer ជាសាស្ត្រាចារ្យ មហាវិទ្យាល័យបុរាណវត្ថុវិទ្យា និង និស្សិតបានចូលរួមធ្វើកំណាយនៅរូងភ្នំល្អាងស្ពាន នៅភ្នំទាកទ្រាំងចម្ងាយពីអណ្ដើកហើប បាត់ដំបង ៥ គ.ម។ គេរកវត្ថុជាច្រើនមានប្រមាណចំនួន ២០០០ រួមមាន គ្រឿងធ្វើពីថ្ម សំណល់ផ្ទះបាយ សាកសពសត្វល្អិត បំណែកគ្រឿងចានឆ្នាំង ឆ្អឹងសត្វ (Rhinoceros Sondaicusm Desm) និងឆ្អឹងមនុស្ស (ឆ្អឹងដើមដៃ និង ដងកាំបិត)។ វត្ថុទាំងនេះត្រូវបានបញ្ជូនទៅបារាំងដើម្បីធ្វើការសិក្សា។ ដុំធ្យូងជាច្រើនរកឃើញនៅស្រទាប់លើគេបានកំណត់កាលបរិច្ឆេទដោយវិធីវិទ្យុសកម្ម (C ១៤) ៖

• ស្រទាប់ទី១ = ១ ២០០ BP (៧៥០ ក្រោយគស.)
• ស្រទាប់ទី២ = ៤ ២០០ BP (២០៥០ មគ.ស)
• ស្រទាប់ទី៣ = ៦ ២៥០ BP (៤២៩០ មគ.ស)

ភ្នំក្បាលរមាសជាលំនៅរបស់មនុស្សបុរេប្រវត្តិ ដែលមានអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រពីរនាក់ធ្វើការរុករកក្នុងរូងភ្នំនេះ នៅខេត្តបាត់ដំបងគឺលោក (កាបូណេល) Carbonnel និង (ដាលីប្រ៊ីយ៉ាស) Dalibrias នៅចន្លោះឆ្នាំ ១៩៦៦ និង ១៩៦៩។ នៅទីនោះពួកគាត់បានរកឃើញគ្រឿងចានឆ្នាំងដែលមានអាយុ ៣៤២០ ឆ្នាំមគ.។

នៅ​ក្នុង​តំបន់​ភាគ​ខាង​កើត​ក្នុង​ការ​កាប់​ឆ្ការ​ព្រៃ​ស្បាត រាន​ដី​ធ្វើចំការ ដើម្បី​ពង្រីក​ដំណាំ​កៅស៊ូ​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា គេ​បាន​រក​ឃើញ​ភូមិ​មូល ជា​ភូមិ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ ដែល​មាន​គ្រឹះ​នៅ​សល់​ដែល​យើង​អាច​មើល​ឃើញ​យ៉ាង​ច្បាស់។ ក្នុង​ចំណោម​ភូមិ​ទាំង​នោះ ភូមិ​មួយ​ត្រូវ​គេ​បាន​រក​ឃើញ​នៅ​មេមត់ ដែល​យើង​អាច​ឃើញ​ច្បាស់​នូវ​កំពែង ឬ​ជញ្ជាំង​ក្រាស់ ហើយ​ខ្ពស់ ធ្វើ​អំពី​ដី​មាន​រាង​ជា​រង្វង់​មូល ដែល​មាន​វិជ្ឈមាត្រ​ខាង​ក្រៅ​រហូត​ដល់ ២០០​ម៉ែត្រ ហើយ​មាន​ផ្លូវ​ចូល​ពីរ។ ភូមិ​មូល​ពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ​នេះ ការពារ​ដោយ​គូ​ទឹក​សង​ខាង ហើយ​គូ​ទឹក ឬ​រណ្ដៅ​នោះ មានជំរៅរហូត​ដល់ ៦​ម៉ែត្រ​នៅ​ឡើយ​សព្វថ្ងៃ​នេះ។ គេ​បាន​រក​ឃើញ​រោង​ជាង ឬ​កន្លែង​កាត់​បំបែក​ថ្ម និង​ដុស​រំលីង ឬ​ខាត់​ថ្ម ដែល​មាន​សំណល់​វត្ថុ​ផ្សេងៗ​យ៉ាង​ច្រើន​សន្ធឹក​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំលីង ព្រម​ទាំង​មាន​បំណែក​ចាន ឬ​ក្រឡ ឬ​ហៅ​ម៉្យាង​ទៀត​ថា កុលាលភាជន៍​យ៉ាង​ច្រើន​នៅ​ទី​នោះ។ តាម​ការ​ស្រាវជ្រាវ​ថ្មីៗ​បន្ថែម​ទៀត ដោយ​ប្រើ​ប្រព័ន្ធ​ផ្កាយ​រណប​ថត​ពី​ទី​អវកាស​មក មន្ទីរ​ពិសោធន៍ណាសា (NASA) នៃ​សហរដ្ឋ​អាមេរិកបាន​ប្រកាស​ថាបាន​រក​ឃើញ​ភូមិ​មូល​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ​យ៉ាង​ច្រើន​នៅ​តំបន់​សៀមរាប​អង្គរផង​ដែរ។ ថ្វី​ត្បិត​ថាការស្រាវជ្រាវលើ​សិល្បៈ​គំនូរតាម​ច្រាំង​ថ្ម ឬ​គុហាពុំទាន់​ត្រូវបាន​អនុវត្ត​នៅឡើយ ប៉ុន្ដែ​មាន​ព័ត៌មាន​ខ្លះបញ្ជាក់​ថា នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​បាន​បន្សល់ទុក​នូវ​ទំរង់​រូបភាពបែប​ខាងលើ​នេះ​មួយចំនួនដូច​នៅ​ប្រទេស​ថៃ និង​លាវ​អញ្ចឹង​ដែរ។ យើង​សង្ឃឹមថាអត្ថបទ​នេះ​នឹង​ជួយ​ជំរុញ​ការស្រាវជ្រាវ​រាវរ​កនូវ​ផ្ទាំងគំនូរ​ទាំងនោះក្នុង​ពេល​អនាគត​ដ៏​ខ្លី​ខាងមុខ។​ បច្ចេកទេស​គំនូរ​ពណ៌​ផាត់​លើ​ច្រាំង​ថ្ម ដូចនៅប្រទេសអឺរ៉ុប ដែល​គេ​បាន​រក​ឃើញ​ក្នុង​ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន​មាន​ជា​អា​ទិ៍: គូរ​ដោយយក​ដៃ​ធ្វើជា​ពុម្ព​ដោយ​សង្កត់​លើ​ផ្ទាំង​ថ្ម ក្រោយ​ពី​ដៃ​ជ្រលក់​ថ្នាំ ប្រើ​សំភារៈ​អ្វីមួយ​ដោយ​ដាប់​ជា​រាង ដែល​គេ​ចង់​ផ្ដាម​លើ​ថ្មសម្រក់​ទឹក​ថ្នាំ​ជា​តំណក់​​ពីលើ និង​ប្រើ​ពណ៌​ស្ងួត​ដែល​មាន​ប្រភព​ចេញពី​រុក្ខជាតិ។​ ​យោង​តាម​ការស្រាវជ្រាវ​របស់​បុរេប្រវត្តិ​វិទូ​ថៃ ដែល​បាន​សិក្សា​លំអិត​បាន​បង្ហាញ​ឲ្យដឹងថា ក្នុងចំណោម​គំនូរ​ជាច្រើន នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ឦសាន​នៃ​ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន មាន​គំនូរផាត់ពណ៌​ចំនួន​ត្រឹមតែ ២ ប៉ុណ្ណោះ​ទេ ដែល​បញ្ជាក់​អំពី​ការប្រើ​ធ្នូ​។ ផ្ទាំង​រូប​ទី​១ គឺ​ស្ថិតនៅ​ស្ថានីយ​ភូមិ​បាន​ភូ​តា​គា​ម ស្រុក​ភើ​សង​ដាវ ក្នុងចង្វាតសកលនគរ​ និង​ផ្ទាំង​រូប​ទី​២ គឺ​ស្ថិតនៅ​ស្ថានីយ៍​គុហារ​ភ្នំ​ចន្ទ​ងា​ម ក្នុង​ចង្វាត​នគរ​រាជសីមា។ ដូចនេះ​ភស្តុតាង​នៃ​ការប្រើ​ធ្នូ​ ត្រូវ​បាន​បញ្ជាក់​យ៉ាង​ជាក់ច្បាស់​ដោយ​ឥត​សង្ស័យ តាមរយៈ​សិល្បៈ​គំនូរ​លើ​ច្រាំង​ថ្ម​ខាងលើនេះ។ ការ​ដែលតំរូវ​ឲ្យ​បុព្វការីជន​ខ្មែរនា​សម័យ​លោហធាតុ​ប្រើ​ធ្នូគឺ​អាស្រ័យ​លើ​របៀបរបប​រកស៊ី​ចិញ្ចឹមជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ​យ៉ាង​ប្រាកដដោយ​មូលដ្ឋាន​សេដ្ឋកិច្ច​ពឹងផ្អែក​ទាំងស្រុង​លើ​ការ​បរបាញ់​សត្វ​ដោយ​ធ្នូ ការនេសាទ និង​កសិកម្ម។ ទាំងនេះជាអ្វី​ដែល​កុលសម្ព័ន្ធ​ខ្មែរ​ដើម​មួយ​ចំនួន​មិនទាន់​បោះបង់ចោល​នៅឡើយនា​ដើម​សតវត្ស​ទី​២១ នេះ។​ ម្យ៉ាងវិញទៀត កុំ​ភ្លេច​ថា​គឺដោយ​មូលហេតុ​សាសនា​ផងដែរ ដែល​បាន​ជំរុញ​ឲ្យ​ដូនតា​ខ្មែរ​នា​ជំនាន់​នោះពោល​គឺ​នៅ​ចុង​សម័យ​លោហធាតុ ផលិត​គំនូរ​ទាំងនោះ​ឡើង ហើយ​ការផលិត​នេះ​ក៏​ដើម្បី​ធ្វើឲ្យ​ការបរបាញ់​របស់​ពួកគេប្រកបដោយ​ប្រសិទ្ធិភាព​ខ្ពស់​ដូច​ក្ដី​ប៉ងប្រាថ្នា។

នៅក្នុងឧ​ប​ទី្វ​ប​ឥណ្ឌូចិន​ដែលជា​ទឹកដី​កំណើត​របស់​អំបូរ​ខ្មែរ-មន ឬ មន-ខ្មែរ ការប្រើ​ឧបករណ៍​ថ្ម​ត្រូវបាន​ផ្តើមឡើង​តាំងពី ១ លាន​ឆ្នាំ​តែប៉ុណ្ណោះ (ឡាំ​ប៉ាង​ប្រទេស​ថៃ) រហូតដល់​សម័យ​លោហធាតុ​ប្រមាណ ១៥០០-១០០០ ឆ្នាំមុន​គ.ស។ គេ​កំណត់​អាយុ​តាមរបៀប ( K40/Ar40 )។ ការស្រាវជ្រាវ​ឱ្យដឹងថានៅ​កម្ពុជា​ក្រោម ឧស្សាហកម្ម​ថ្ម​មាន​អាយុ​ពី ៥៦០០០០ ឆ្នាំទៅ ៦៥០០០០ ឆ្នាំ។ រីឯ​នៅ​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន ឧស្សាហកម្ម​ថ្ម​នៅ​វាល​ស្បូវ​រវាង​ខេត្តក្រចេះ និង​សឹ្ទ​ង​ត្រែង​មាន​អាយុ​ពី ៥១០០០០ ទៅ ៦៩០០០០ ឆ្នាំមុន​គ.ស។ ទិន្នន័យខាង​បុរេប្រវត្តិ​​ទាំងនោះ​បង្ហាញ​ឱ្យ​យើង​ស្វែងយល់​អំពី​ចំណាស់​នៃសំណង់​ គ្រឹះ​របស់​វប្បធម៌-អរិយធម៌​ខ្មែរ​ដែលមាន​អាយុ​ដ៏​យូរលង់​ណាស់​មកហើយ មុន​ការបង្កើត​អាណាចក្រ​វ្នំ​នា​ដើម​ស.វ​ទី ១ នៃ​គ.ស ក្រោម​ឥ​ទិ្ធ​ពល​វប្បធម៌​ឥណ្ឌា។

​​មុន​ឥណ្ឌូ​រូបនីយកម្មអង្គរបុរី​គឺ​គ្រាន់តែ​ទី​ភូមិ​ដ៏​ធំ​មួយ ដែលមាន​រាង​ជា​ពងក្រពើ ដែលមាន​មនុស្ស​តាំង​លំនៅស្ថាន​រួចទៅហើយ​។ ដូច្នេះហើយ បានជា​យើង​រកឃើញ​នូវ​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​មួយចំនួនដូចជា ពូថៅ ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំលីង​ ភាជន៍​ កងដៃ​ ដឹង និង​គ្រឿងអលង្ការ​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម និង​សំ​រិ​ទ្ធិ​ជាដើមដែល​ត្រូវបាន​ផលិតឡើង​ក្នុងអំឡុង ៥០០​ ឆ្នាំមុន​គ​.​ស ដោយ​អ្នកស្រុក​ដើមដើម្បី​ប្រើប្រាស់​ក្នុង​ជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ​។​​ ការលើក​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ នៅ​អង្គរបុរី​មក​បង្ហាញស​ឲ្យ​ឃើញថាកាលដើមឡើយគឺ​កាលដែល​ស្ថានីយ៍​អង្គរបុរី​មិនទាន់​ក្លាយទៅជា​បុរី​នោះក្រោម​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​មាន​វប្បធម៌​របស់ខ្លួន​រួចមកហើយ​។ ថ្វីត្បិតតែ​គេ​ពុំទាន់​ដឹង​ច្បាស់​ទេ​ថាអាវុធ និង​គ្រឿង​ប្រើប្រាស់​ទាំងនោះ មាន​អាយុកាល​ប៉ុន្មាន​ទៅហើយ​ក៏ដោយ ក៏ប៉ុន្តែ​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ឧស្សា​កម្ម​កុលា​ល​ភាជន៍ពិតជា​ស្ថិតក្នុង​ចុង​យុគ​លោហៈ ពោលគឺ​រវាង​ស​.​វ​ទី​៥​មុន​គ​.​ស និង ១០០ ​មុន​គ​.​ស​។ ក្នុងការ​ផលិតកុ​លា​ល​ភាជន៍​ទាំងនេះ ដូនតា​ខ្មែរ​ពុំទាន់​ប្រើ​បច្ចេកទេស​ថ្មី​នៅឡើយគឺ​ធ្វើ​ដោយ​សូន​ដី​។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ចានក្បាន​ខ្លះ​ក៏មាន​ផាត់​ពណ៌​ក្រហមឆ្អៅ​ដូច​ឈាម​ដែរ ហើយ​ប្រកបដោយ​ក្បាច់​គូថ​ខ្យង​។ កុលា​ល​ភាជន៍​ប្រភេទ​នេះ ប្រហែលជា​ត្រូវបាន​ប្រើប្រាស់​ក្នុង​ពិធី​សាសនា ជាពិសេស​ក្នុង​ពិធី​បុណ្យសព​។​ ប៉ុន្តែ​ក្រោយមកចាប់តាំងពី​ខ្មែរ​បាន​មាន​ទំនាក់ទំនង​ផ្នែក​វប្បធម៌​ជាមួយ​ឥណ្ឌានា​ដើម​គ្រិស្តសករាជ​មកផលិតកម្ម​ភាជន៍​ខ្មែរ​បានក្លាយ​ទៅជា​ឧស្សាហកម្ម​យ៉ាងសំខាន់​មួយ​នៅ​ទីក្រុង​អង្គរបុរី​។ នេះ​ក៏​អាស្រ័យទៅលើ​ការនាំ​ចូល​នូវ​បច្ចេកទេស​ឥណ្ឌា ផលិត​ដោយ​ប្រើ​កង់​វិល​តាម​លំនាំ​ឥណ្ឌា និងគំរូ​ភាជន៍​ថ្មី​ដ៏​ល្អៗ​មួយចំនួន ដូចជា​ប្រភេទ​ភាជន៍​ឥណ្ឌាឈ្មោះ កុណ្ឌី ឃ​តៈ លោ​តៈ ភ៌្រ​ន្ត​រៈ និង​ប្រភេទ​ចង្កៀង​សំប៉ែត​ជាដើម ដែល​បាន​ឲ្យ​កំណើត​ទៅ​ភាជន៍​នា​សម័យ​ចេនឡា​។ គេ​អាច​នាំ​ភាជន៍​ទាំងនោះ​ទៅ​ជួញដូរដោយ​ប្រើ​ទូក ឬក៏​រទេះគោ​ដូច​សព្វថ្ងៃនេះ​។​ ផ្អែក​តាម​លទ្ធផល​នៃ​ការវិភាគ​ដោយ​កាបូន​វិទ្យុសកម្ម (C14) លើ​ស្រទាប់ដី​មាន​វប្បធម៌ដើម្បី​កំណត់​កាលបរិច្ឆេទ យើង​អាច​កំណត់​ការតាំង​ទីលំនៅ​របស់​ម​នុស្ស ពោលគឺចំណាស់​របស់​វប្បធម៌​អង្គរបុរី​។ ស្រទាប់ដី​ដែលមាន​វប្បធម៌​ក្រោម​បំផុត ពោលគឺ​ចាស់​បំផុត​នៃ​ស្ថានីយ៍​អង្គរបុរីដែល​បានមកពី​រណ្តៅ​មួយ ដែល​គេ​បានធ្វើ​កំណាយ​កាលពី​ឆ្នាំ ១៩៩៥ បាន​ឲ្យ​ដឹងថាទីតាំង​ស្ថិតក្នុង​ឆ្នាំ ៤០០​មុន​គ​.​ស ជា​ចុង​សម័យ​លោហធាតុ (​ដែក​)​។ តាមរយៈ​ការតាំង​កាលបរិច្ឆេទ​កុលាលភាជន៍​តាមទំរង់ យើង​អាច​ដឹងថាឧស្សាហកម្ម​កុលាលភាជន៍​នៅ​អង្គរបុរីបាន​ឆ្លងកាត់​នូវ​ការវិវត្ត​ជាច្រើន​សម័យកាល ពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ដល់​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ នេះ​បើ​យោងតាម​ការស្រាវជ្រាវរ​បស់​យើង​ផ្ទាល់ ដែល​បញ្ជាក់​ដោយ​លោក (Y. Yasuda, 2008. Preliminary report for the excavation in Phum Snay, 2007) ដូចខាងក្រោម​នេះ៖

• ១-សម័យកាល​ទីមួយ ពី ៤០០​មុន​គ​.​ស - ២០០ មុន​គ​.​ស​ ​
• ២-សម័យកាល​ទី​ពីរ (​ក​) ពី ២០០ មុន​គ​.​ស - ២០០ នៃ​គ​.​ស​

តាម​ការបង្ហាញ​អំពី​លទ្ធផល​នេះ ធ្វើ​ឲ្យ​មានការ​យល់ឃើញ​ដោយ​ភាន់ច្រឡំ​ថា មុននេះ​គ្មាន​មនុស្ស​រស់​នៅលើ​ស្ថានីយ៍​នេះ​ទេ ហើយ​រាល់​ស្លាកស្នាម​វប្បធម៌​មុន​ការមកដល់​នៃ​វប្បធម៌​ឥណ្ឌាគឺ​ស្ថិតក្នុង​យុគ​ដែក​ទាំងអស់​។ តែបើ​យើង​យក​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំលីង​នៃ​ស្ថានីយ៍​នេះ​ទៅ​ប្រៀបធៀប​នឹង​ឧបករណ៍​នៅ​អាណាខេត្ត​ផ្សេងៗ​ទៀត ទើប​ថា​ទស្សនៈ​នេះ ត្បិតតែ​ត្រឹមត្រូវ ក៏ប៉ុន្តែ​ពុំទាន់​ពេញលេញ​នៅឡើយ​។ ហេតុផល គឺ​ការសិក្សា​ស្រាវជ្រាវ ដោយ​ការជីក​រណ្តៅ​សំរាប់ធ្វើ​កំណាយ តាមរយៈ​គំរោងការ​ស្រាវជ្រាវ​បុរាណវិទ្យានៅ​តំបន់​ទន្លេមេគង្គ​ក្រោមរវាង​ភាគី​សកល​វិទ្យាល័យ​ហា​វ៉ៃ និង​ក្រសួង​វប្បធម៌និង​វិចិត្រសិល្បៈ ពី​ឆ្នាំ ១៩៩៥ ដល់ ២០០០ ពុំទាន់​មាន​លក្ខណៈ​ជាទូទៅ ឬ​សំយោគ​នៅឡើយ​។ មានន័យថា គេ​ត្រូវ​បន្ត​ការធ្វើ​កំណាយដើម្បី​ស្វែងរក​ទិន្នន័យ​បន្ថែម​ពាក់ព័ន្ធ​និង​ចំណាស់​នៃ​ឧបករណ៍​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម​រំ​លីង និង​លោហៈ​មួយចំនួនដូចជា​ដឹង និង​អង្ក្រង​ធ្វើ​អំពី​សំ​រឹ​ទ្ធិ​ជាដើម​។​ ជាទូទៅ កុលាលភាជន៍​នៅ​ទីក្រុង​អង្គរបុរីមាន​លក្ខណៈផ្សេងៗ​ពីគ្នា យ៉ាងតិចណាស់​ក៏​ ៣០ ប្រទេស​ដែរ ហើយ​ត្រូវបាន​ចែកចេញជា​ពីរ​សម័យកាល​ធំៗគឺ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ពោលគឺ​សម័យ​នគរវ្នំ​។​

• ៣- សម័យកាល​ទី​ពីរ (​ខ​) ពី ២០០ មុន​គ​.​ស - ២០០ នៃ​គ​.​ស​ ​ ​
• ៤- ដំណាក់កាល​ទី​បី ពី ២០០ - ៣០០ នៃ​គ​.​ស - (?) ៦០០ គ​.​ស​

​បើសិនជា​គេ​ធ្វើ​ការសរុប​បញ្ចូល​គ្នា​នូវ​រាល់​ទិន្នន័យ​បុរាណវិទ្យា រវាង​ឆ្នាំ ១៩៩៥-២០០០ (Cf. ពេជ្រ​ធីតា ការសិក្សា​កុលាលភាជន៍​នៅ​អង្គរបុរី ស្រទាប់ដី​ទី​៨-៩ និង​១០, និក្ខេបបទ​បញ្ចប់​បរិញ្ញាបត្រ​បុរាណវិទ្យា​, ភ្នំពេញ ២០០១) យើង​អាច​ចែក​ឧស្សាហកម្ម​ភាជន៍នៅ​អង្គរបុរីជា​៥​ដំណាក់កាល:

• ១- ពី​៤០៦ ដល់ ១៧៤ ឆ្នាំ មុន​គ​.​ស​
• ២- ពី ៣៧៨ ដល់ ១០០ មុន​គ​.​ស​
• ៣- ពី ១៩៦ ឆ្នាំ មុន គ​.​ស ដល់ ១២៤ ក្រោយ គ​.​ស​
• ៤- ពី ១០០ មុន គ​.​ស ដល់ ២០០-៣០០ នៃ​គ​.​ស​
• ​៥- ពី ២០០-៣០០ ឆ្នាំ​នៃ​គ​.​ស ដល់ ៣០០-៦០០ ឆ្នាំ​នៃ​គ​.​ស​

ភាជន៍​ដែល​ស្ថិតក្នុង​ដំណាក់កាល​ចាស់​ជាងគេ ស្ថិត​រវាង​ស​.​វ​ទី​៥ ដល់ទី​២ មុន​គ​.​ស គឺ​នៅក្នុង​ស្រទាប់ដី​នៅ​ខាងក្រោម​គេ​។ ភាជន៍​ទាំងនោះភាគច្រើន​មាន​ពណ៌​ខ្មៅលំអ​ដោយ​ស្នាម​ឆ្កូត ហើយ​ស្នាម​ប្រថាប់​សណ្ឋាន​មាន​លក្ខណៈ​ជា​ខ្សែពួរជាង​ភាគ​ដែលមាន​ផ្ទៃ​រលីង​។ រីឯ​ភាជន៍​ដែល​នៅក្នុង​ស្រទាប់ដី​ថ្មី​ជាងគេគឺ​ពី ២០០ ​ឆ្នាំ​នៃ​គ​.​ស រហូតដល់ ៦០០ ​ឆ្នាំ​នៃ​គ​.​ស ដែល​ត្រូវជា​សម័យ​វប្បធម៌​នគរ​វ្នំ​។​ ដើម្បី​បែងចែក​ភាជន៍ ឬ​អំបែង​ភាជន៍ ជា​ប្រភេទ​ផ្សេងៗ ដែល​តាមពិតទៅ​មាន​យ៉ាងតិច​ក៏ ៤០ ​ប្រភេទគេ​ត្រូវ​ពិនិត្យ​រូបរាង​របស់​មាត់​ ពំនុះ​កាត់​បណ្តោយ​របស់​មាត់ និង​រូបរាង​របស់​គែម​ភាជន៍​។ ពាក់ព័ន្ធ​នឹង​ពណ៌​ភាជន៍ ខ្លះ​មាន​ពណ៌​ក្រហម​លឿង (5YR 6/6) ហើយ​ភាគច្រើន​មានប្រើ​ពណ៌​បាន​ពី​ម្សៅ​ឥដ្ឋ ក្រហម​ខ្មៅ និង​លឿង​បន្ថែម លឿង​ក្រហម (7.5YR 8/6), លឿង (5YR 7/6), ពណ៌​ត្នោត​, ពណ៌​ប្រផេះ​ភ្លឺ និង​ប្រផេះ​ស្រអាប់​, ពណ៌​ទឹកក្រូច (5YR 6/6), ពណ៌​ក្រហម​ភ្លឺ (2.5YR 7/6), ពណ៌​ត្នោត​ស្លេក (2.5YR 7/6), ពណ៌​ក្រហម​ស្រាល​, ពណ៌​ផ្កាឈូក​, ពណ៌​ខ្មៅ​, ពណ៌​លឿង​ត្នោត​ចាស់​, ពណ៌​ប្រផេះ​ភ្លឺ (10YR 7/2), ពណ៌​ត្នោត (2.5YR 5/4), ពណ៌​ខ្មៅ (2N), ប្រផេះ​ចាស់​, ពណ៌​ប្រផេះ​ទឹកក្រូច​, ពណ៌​ក្រហម​លឿង (5YR 6/6), ពណ៌​ត្នោត​, ពណ៌​ខ្មៅ (25N), ពណ៌​ប្រផេះ​ខ្មៅ​, ប្រផេះ​លឿង​, ពណ៌​ខ្មៅ (2.5YR 25/1), ពណ៌​ត្នោត (10YR 5/3), ពណ៌​ប្រផេះ​ចាស់ (5YR 4/1), ពណ៌​ក្រហម​លឿង​, ពណ៌​ទឹកក្រូច​ស្រអាប់ (5YR 7/4), ពណ៌​ប្រផេះ (2.5YR 5/1), ពណ៌​ទឹកក្រូច (5YR 6/4), ពណ៌​ក្រហម​ភ្លឺ (2.5YR 6/6), ពណ៌​ក្រហម​ស្រាល (10R 6/4), ប្រផេះ និង​ត្នោត​, ពណ៌​ក្រហម​ប្រផេះ (10YR 6/4), ពណ៌​ក្រហម (2.5YR 5/8) និង ពណ៌​លឿង (5YR 5/6)​៘​ តាម​ការវិភាគ​នូវ​ប្រភេទ​វត្ថុ​វប្បធម៌​ទាំងនោះដោយ​ត្រួសៗ យើង​ក៏​ឃើញ​ន​វា​នុ​វត្តន៍​វប្បធម៌​ខ្មែរ ពោលគឺ​ការផ្លាស់ប្តូរ​លក្ខណៈ ឬ​ទំរង់​នៃ​កុលាលភាជន៍​ខ្លះៗ​ដែល​បណ្តាលមកពី​លំហូរ​វប្បធម៌​ឥណ្ឌា ជាហេតុ​ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ចានក្បាន ប្រកបដោយ​ភាពសំបូរ​បែប​អស្ចារ្យ​តែប៉ុណ្ណោះ ក៏ប៉ុន្តែ​មាន​ភាព​រីកចំរើន​លើស​ដើម​។​ នៅទីនេះ គប្បី​ត្រូវ​រាប់បញ្ចូល​បន្ថែម​ក្នុង​ឧស្សាហកម្ម​ភាជន៍​អង្គរបុរី​នូវ​រាល់​ចានក្បាន ដែល​ត្រូវបាន​រកឃើញ​នៅតាម​ទីប្រជុំជន ដែ​ល​មជ្ឍមណ្ឌល​វប្បធម៌​បុរាណ​រណប​និង​អង្គរបុរី​ផងដែរ ដូច​ជាទី​កំពង់ផែអូរ​កែវ ព្រមទាំង​ស្ថានីយ៍​មួយចំនួនទៀត​នៅក្នុង​ខេត្តស្វាយរៀង ព្រៃវែង កណ្តាល ភ្នំពេញ និង នៅ​ទីក្រុង​ចាន់​សែន ព្រមទាំង​ឧទង ចង្វាតសុពណ៌​បុរី ប្រទេស​ថៃ​ជាដើម​។​ បើ​និយាយ​ម្យ៉ាងទៀត ឯកភាព​នៃ​ក្បូរ​ក្បាច់រចនា ឬក៏​ប្រភេទ​នៃ​កុលាលភាជន៍​មួយចំនួន បាន​អនុ​ញ្ញា​ត្តិ​ឲ្យ​យើង​គិតថា វប្បធម៌​អង្គរបុរី ឬ​នគរ​វ្នំ ពិតជា​បាន​លាតសន្ធឹង​ដល់​អាណាខេត្ត​ផ្សេងៗ​រួមមាន​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ​នេះ​ផងដែរ ដូច​ករណី​ប្រភេទ​កុណ្ឌី ដែល​គេ​បាន​ជួបប្រទះ​នៅ​ម្តុំ​វត្ត​ជើង​ឯក និង​នៅ​ភូមិ​ព្រែក​តា​គង់​ជាដើម​ជា​ភស្តុតាង​។​ ចង់ ឬ​មិន​ចង់ កុលាលភាជន៍​ខ្មែរ​គ្រប់​យុគ​គ្រប់​សម័យ សុទ្ធសឹងតែ​លាតត្រដាង​អំពី​បរិបទ​វប្បធម៌​ខ្មែរ​យ៉ាង​ប្រាកដ ព្រោះ​វា​ជា​ជ្រុង​មួយ​នៃ​ខឿនវប្បធម៌​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​។ មានន័យថា ចានក្បាន​ខ្មែរ ដែល​គេ​បាន​ផលិតឡើង​ក្នុង​អតីត​កាលនោះ មិន​ត្រឹមតែ​សំរាប់​ដាំ​ស្ល ឬ​ផ្ទុកស្រូវ​អង្ករ ម្ហូបអាហារ ដូចជា​ប្រហុក ទឹកត្រី ឬ​ស្រា​តែប៉ុណ្ណោះ​ទេ ក៏ប៉ុន្តែ​ស្មូន​ឡើង​សំរាប់​ប្រើប្រាស់​ក្នុង​ពិធី​សាសនា ដូចជា​ការបូជា​ព្រះអាទិទេព ឬក៏​ជំនឿ​បញ្ចុះ​សាកសព ឬ​អដ្ឋិធាតុ​ផងដែរ​។

យើង​មានការ​ងឿងឆ្ងល់​យ៉ាងខ្លាំង ដែល​ភាជន៍​ទាំងពីរ​នេះ​ជា​ភាជន៍​មាន​ពណ៌​ខ្មៅ​រលោង និង​មាន​គំនូរ​ជា​ពណ៌​ក្រហមព្រឿងៗ​ប្រកបដោយ​ក្បាច់​ជាប់​មកជា​មួយ​ផង។​ លក្ខណៈ​ក្នុងការ​ប្រៀបធៀបដោយសារ​ភាជន៍​ទាំងពីរ​នេះមាន​លក្ខណៈពិសេសខុសពី​ភាជន៍​ទូទៅ​ដែល​ធ្លាប់​បានឃើញ​នៅក្នុង​ខេត្ត​សុ​រិ​ន្ទ្រ ដែល​មួយ​ភាគ​ធំ​ជា​គ្រឿង​ស្មូន ហើយ​ក្រោយពី​ការសិក្សា​ប្រៀបធៀប យើង​ក៏បាន​ដឹងថាភាជន៍​ដូចដែល​យើង​បាន​រៀបរាប់​ខាងលើគឺ​ស្ថិតនៅ​យុគ​មុន​ប្រវត្តិសាស្ដ្រ ឬ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រដែលមាន​អាយុ​មិនតិចជាង ៤០០០ ឆ្នាំ​ទេ។​ ​ភាជន៍​គោក​ខាំ​ទី១របស់​យើង​មាន​លក្ខណៈ​ជា​ក្អម​ទឹកក​តូច មាត់​មាន​រាង​ជាសាជី។ រីឯ​តួ​ភាជន៍​វិញ​ដែលមាន​រាង​មូល​មាន​ជើងទ្រ ឬ​ជើង​ដែល​បាន​ជ្រុះ​បាត់​ទៅនោះមាន​សំបូរ​ពណ៌​ខ្មៅ​រលោង​សាច់​រឹង។ សាច់​ខាងក្នុង​ភាជន៍​មាន​លក្ខណៈ​ខុសពី​ផ្នែក​ដែល​បាន​បែក​ជ្រុះ​ចេញ មាន​ពណ៌​ក្រហម ហើយ​មាន​ក្បាច់​គូសវាស​នៅត្រង់​មាត់​ភាជន៍​ផ្នែក​ខាងក្រៅ ព្រមទាំង​មាន​ស្នាម​ជា​ក្បាច់​ឆ្នូតៗ​នៅត្រង់​ក​ភាជន៍ ជា​រង្វង់​ជុំវិញ​រៀង​គ្នា​បី​ជួរ៖ ពីរ​ជួរ​នៅត្រង់​ក​ភាជន៍​ទាំង​ផ្នែក​ខាងលើ និង​ផ្នែក​ខាងក្រោម។ នៅ​ចន្លោះ​ស្នាម​ខ្សែ​ឆ្នូត​ជា​រង្វង់​នេះ​មាន​ស្នាម​ចុច​តូចៗ​រៀង​គ្នា​ជុំវិញ។ ​ដូច​ភាជន៍​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ជាពិសេស​ភាជន៍​នា​សម័យ​ថ្ម​រំលីងនៅ​ចន្លោះ​ស្នាម​ឆូតគេ​ឃើញ​រង្វង់​ពីរ​ជាន់​ស្ថិតនៅត្រង់​ក​ភាជន៍ជា​ក្បាច់​ឆូត​ជា​ខ្សែបន្ទាត់​គូ​កោង​ឡើង​កោង​ចុះ​ស្រដៀងនឹង​ទឹករលក។ តួ​ភាជន៍​ផ្ទាល់​មាន​ស្នាម​ឆូត​ជា​បន្ទាត់កោង​ក្រវិច​ក្រវៀន។ លក្ខណៈ​នៃ​ការគូសវាស​នេះ​ត្រូវបានធ្វើ​ដោយ​ប៉ិនប្រសប់​ដែល​តៗ​គ្នា​ជា​រង្វង់​ជុំវិញ​ស្ទើរតែ​រក​ចំណុច​ចាប់ផ្ដើម និង​ចំណុច​បញ្ចប់​មិនឃើញ។ សំបូរ​ភាជន៍​មួយចំនួន​តុ​ប​តែង​ដោយ​ស្នាម​គូសវាស​ដែលមាន​លក្ខណៈ​គ្រវាសៗ មួយចំនួនទៀត​មាន​លក្ខណៈ​រលោង​ស្មើ។ ជើងទ្រ​ភាជន៍​បាន​ជ្រុះ​បាត់​បើតាម​ការ​ស្មាន គឺមាន​លក្ខណៈ​ស្រដៀង​នឹង​ជើង​បាត។ ទាំងនេះ​ក៏​ព្រោះតែ​សង្កេតឃើញ​ស្នាម​ដែល​ជ្រុះ​បាត់​ទៅជា​រង្វង់​ព័ទ្ធជុំវិញ​ត្រង់​គូថ​ភាជន៍។ ភាជន៍​មួយ​នេះ​មិនឃើញ​មាន​ស្នាម​គូស​ពណ៌​យ៉ាងណាទេ។​ ​បន្ទាប់ពី​ធ្វើការ​ពិចារណា​ប្រៀបធៀប​នឹង​ភាជន៍​វប្បធម៌​ភូមិ​បាន​ឈៀង នៅ​ចង្វាតឧត្តរធានី ដែលជា​ភាជន៍​ពណ៌​ខ្មៅ​រលោង​មាន​ជើង​តូច មាន​ក្បាច់​គូសវាស​ជា​បន្ទាត់កោង​ឡើង​ចុះ ដែល​មួយចំនួន​តុបតែង​ដោយ​ស្នាម​គ្រវាស និង​មាន​លក្ខណៈ​ជា​មាត់ធំ​ទូលាយ​នៅឡើយ ហើយ​ភាជន៍​វប្បធម៌​ភូមិ​បាន​ឈៀង ដែលមាន​ជើង​ធំ​ឡើង​លើក​ភាជន៍​ស្ដួច​ចុះ​មាន​ស្នាម​គូសវាស​ជា​បន្ទាត់​គូ​ត្រង់​ផ្ទៃ​ភាជន៍​ក្រវិច​ក្រ​វក់​ជុំវិញ​មួយចំនួនទៀត​ជា​ស្នាម​គ្រវាស​រួមទាំង​លក្ខណៈ​គ្រវាស​ត្រង់​មាត់​ភាជន៍​ផ្នែក​ខាងក្រៅ​ផងដែរ។ ក្រោយពី​ការប្រៀបធៀប​ដូចដែល​បាន​ពោល​គួរ​នឹងមាន​អាយុ​ស្មើគ្នា​នឹង​ភាជន៍​ភូមិ​បាន​ឈៀងមុន​សម័យកាល​ទី២ដែលមាន​អាយុ​ពី ៤៥០០ ដល់ ៣៥០០​ឆ្នាំ។ ភាជន៍​គោក​ខាំ​ទី២ មាន​លក្ខណៈ​ជា​ក្អម​ក​តូច​គូទ​កោង​មាត់​រាង​សាជី​មាន​ស្នាម​ឆូត​ជា​ក្បាច់​ឆូត​ជុំវិញ ២,៥ ស​.​ម នៅ​ចន្លោះ​ស្នាម​ឆូត​ទាំងពីរ​បន្ទាត់​នេះ​អាចបង្កើត​បាន​ក្បាច់​គ្រវាស​ជុំវិញ​រួមទាំង​ក្បាច់​គ្រវាស​ត្រ​ង់ក​ភាជន៍​ផ្នែក​ខាងក្រៅ ព្រមទាំង​គូទ​មាន​លក្ខណៈ​កោង​ស្រួច។ នៅត្រង់​គូទ​ភាជន៍ និង​ផ្នែក​កោង​របស់​តួ​ភាជន៍​ផ្ទាល់​ដែល​មក​ប្រសព្វ​គ្នា ផ្នែក​ភាជន៍​រលោង និង​ពណ៌​ខ្មៅ​មាន​ស្នាម​គូសវាស​ជា​ក្បាច់ និង​គូរ​ពណ៌​នៅ​ចន្លោះ​ស្នាម​ឆូត​ដោយ​ពណ៌​ក្រហមព្រឿងៗ សាច់​ភាជន៍​មាន​លក្ខណៈ​រឹង​ពណ៌​ខ្មៅ​សុទ្ធ។ លក្ខណៈ​ដ៏​សំខាន់​មួយទៀតគឺ​ក្រឡ​ទាំងនោះ ផ្ទុក​នូវ​ធាតុ​របស់​សព​ដែលជា​ភស្តុតាង​ប្រយោល​ទាក់ទង​នឹង​ការបូជា​សព​លើក​ទី២។​ ក្រោយពី​ការវិភាគ​សិក្សា​ដោយ​ប្រៀបធៀប​មក យើង​អាច​សន្និដ្ឋានបានថា ខាង​ក្បាច់ក្បូរ​រចនា​ភាជន៍​នៅ​ភូមិ​គោក​ខាំ​របស់​យើង​មាន​លក្ខណៈ​ដូចគ្នា​នឹង​ភាជន៍​វប្បធម៌​នៅ​ភូមិ​បាន​ឈៀង ពោល​គឺជា​ប្រភេទ​ភាជន៍​ដែលមាន​លក្ខណៈ​ស្ថិត​នៅមុន​សម័យកាល​ទី២ អាយុ​កាលពី ៤៥០០ ដល់ ៣៥០០ ឆ្នាំ។ នេះ​ជា​លទ្ធផល​ជា​វិជ្ជមាន​នៃ​ការស្រាវជ្រាវ​ក្នុងដំណាក់កាល​ដំបូង គួរឱ្យ​មោទនភាព។ តែ​ទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក្តី ក៏​យើង​សង្ឃឹម​យ៉ាង​មាំ​ដែរ​ថា ក្រុម​បុរាណ​វិទូ​ថៃ​នឹងធ្វើ​កំណាយ​ស្រាវជ្រាវ​បន្ថែមទៀត ដើម្បី​នឹង​ស្វែងយល់​ស៊ីជំរៅ​នូវ​ឫសកែវ​នៃ​វប្បធម៌ អរិយធម៌​របស់​បុព្វ​ការី​ជន​ខ្មែរ​ក្នុង​តំបន់ ហើយ​យើង​ជឿជាក់ថា គេ​ពិតជា​នឹង​រកឃើញ​នូវ​ស្លាកស្នាម​របស់​វប្បធម៌​-​អារ្យធម៌​ខ្មែរ​ថ្មីៗ​ទៀត ដែលមាន​អាយុកាល​ច្រើនជាង​នេះ​ជាមិនខាន​។

សំលៀកបំពាក់

​មាស​ត្រូវបាន​អ្នកស្រុក​ចាត់ទុកថាជា​វត្ថុ​សក្តិ​សិទ្ធិពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ឈាម ឬ​ព្រះអាទិត្យ ដោយហេតុថា ដូច​ព្រះអាទិត្យ​ដែល​បញ្ចេញ​កាំរស្មី​ក្រហមឆ្អៅ ដែលជា​ប្រភព​នៃ​ជីវិតមាស​ពណ៌​ក្រហមត្រូវបាន​ប្រៀបផ្ទឹម​ទៅនឹង​ព្រះអាទិត្យ​។ រីឯ​ប្រាក់​វិញ វត្ថុធាតុដើម​នេះ រមែងតែ​គេ​ប្រដូច​ទៅនឹង​ព្រះ​ចន្ទ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ស​ថ្លា​។ បើ​និយាយ​ម្យ៉ាងទៀត លោហធាតុ​ទាំងពីរ​ប្រភេទ​ខាងលើនេះ ត្រូវបាន​ចាត់ទុកថា​ជាវ​ត្ថុ​សក្តិ​សិទ្ធិ ពោលគឺ​សុទ្ធសឹង​តែមាន​បារមី​កាន់​។ ដោយ​មូលហេតុ​នេះហើយ ប្រភេទ​លោហៈ​ទាំងនោះ​មានតំលៃជាង​អ្វីៗ​ទាំងអស់​ក្នុង​លោក ក្នុង​ក្រសែភ្នែក​របស់​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរនា​គ្រប់​សម័យកាល​ទាំងអស់​។ ពីមុន​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​រហូតដល់​បច្ចុប្បន្ន​ភាព មាស និង​ប្រាក់​ត្រូវបាន​គេ​យកមក​ផលិត​ធ្វើជា​រូបសំណាកតំណាង​ឲ្យ​ព្រះអាទិទេព ព្រមទាំង​គ្រឿងអលង្ការ​សំរាប់តុបតែង​រូបរាងកាយ​របស់​មនុស្ស​ទាំង​ពីរភេទ​។ នៅពេលដែល​ពាក់​គ្រឿងអលង្កា​ធ្វើ​អំពី​មាស ឬ​ប្រាក់ គេ​មាន​អារម្មណ៍​ថា មាន​សារជាតិ​ពិសិដ្ឋ​ម្យ៉ាង​ជ្រួតជ្រាប​តាម​កោសិកា ធ្វើ​ឲ្យ​គេ​រឹង​មាំ ខ្លាំងក្លា អង់អាច ក្លាហាន ហើយ​រូបរាងកាយ​ចែងចាំង​ខុសពី​ប្រក្រតី​។ បើ​និយាយ​ម្យ៉ាងទៀត មាស និង​ប្រាក់​អាចជួយ​យកអាសារ​មនុស្ស​បាន​យ៉ាង​ប្រាកដ​។​ នៅ​ស្ថានីយ៍​ភូមិ​ព្រ​ហារ ខេត្តព្រៃវែង និង​នៅ​ភូមិ​ស្នាយ ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ មាស និង​ប្រាក់ ត្រូវបាន​គេ​យកមក​ធ្វើជា​គ្រឿងលំអ​រូបរាងកាយ​មនុស្ស​ទាំង​ពីរភេទ ដូចជា​ក្រវិល​ត្រចៀក បន្តោង​ខ្សែក ចិញ្ចៀន និង​សន្លឹក​មាស​ស្តើងៗ​ដែល​គេ​រមូរ​ឲ្យ​មូល​ដើម្បី​ពាក់​នៅ​ចង្កេះលើក ឬក៏​ប្រើ​ជា​ត្រសាល់​ត្រចៀក​ជាដើម​។ យ៉ាងណាមិញ​នៅ​ស្ថានីយ​គោក​អូរ​ជួនៅ​ដែនដី​សណ្ត​ឯណោះ​វិញ គេ​ក៏បាន​រកឃើញ​គ្រឿងអលង្ការ​ធ្វើ​អំពី​មាស ដែល​ស្ថិតក្នុង​បរិបទ​វប្បធម៌​មន​-​ខ្មែរ ហើយ​ដែលមាន​អាយុកាល​ដូចគ្នា​។​ តាមរយៈ​លទ្ធផល​នៃ​ការវិភាគ​រក​កាលបរិច្ឆេទ​ដោយ​ប្រើ​បច្ចេកទេស​វិទ្យុសកម្ម​ C14 យើង​អាច​ដឹងថាគ្រឿងអលង្កា​រទាំងនោះដែល​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​អំពី​ពិធី​កប់​សព ត្រូវបាន​ផលិតឡើង​ប្រមាណ​ជា ១៥០/១០០​ឆ្នាំ មុន​គ​.​សទៅ ១០០ ​ឆ្នាំ​នៃ​គ​.​ស​។ ជាទូទៅដោយសារតែត្រូវបាន​កប់​ទៅ​ជាមួយនឹង​សពបុរាណវត្ថុ​ទាំងនោះមិន​គ្រាន់តែ​ត្រូវបាន​ប្រើប្រាស់​ជា​គ្រឿង​លំអតុបតែង​ខ្លួនប្រាណ ឬក៏​បញ្ជា​ក់នូវ​ឋានៈ​ក្នុងសង្គម​តែប៉ុណ្ណោះ​ទេ ក៏ប៉ុន្តែ​រមែងតែ​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ជំនឿ​សាសនា​ផងដែរ ដូច​ករណី​របាំងមុខ (​មនុស្ស​) ធ្វើ​អំពី​សន្លឹក​មាស​ស្តើង​ដែល​គេ​រកឃើញ​នៅ​ខេត្ត​ប៉ា​រៀ​-​វុង​តាវនៅឯ​វៀតណាម​ខាងត្បូងជា​សក្ខីកម្ម​ស្រាប់​។ ដូចនេះ មាស និង​ប្រាក់ មិន​គ្រាន់តែ​តំណាង​ឲ្យ​ភាព​ស្តុកស្តម្ភ ទ្រព្យសម្បត្តិ ឬក៏​ឋានៈ​ក្នុងសង្គម​តែប៉ុណ្ណោះ​ទេ ក៏ប៉ុន្តែ​ភាព​បរិសុទ្ធភាព​អមតៈ​ផងដែរ ដោយហេតុថាគុណសម្បត្តិ​ដ៏​វិសេសវិសាល​មួយទៀត​នៃ​លោហធាតុ​នេះ គឺ​ភាព​មិនចេះ​ពុកផុយ ឬ​សាបសូន្យ​។ ដូច្នេះហើយ​បានជា​គេ​ផលិត​ព្រះអាទិទេព​ធ្វើ​អំពី​មាស​។ ហើយ​ការគោរពចំលាក់​តំណាង​ព្រះអាទិទេព​ធ្វើ​អំពី​មាសត្រូវបាន​បន្ត​រហូតដល់​សម័យ​ទំនើប​យើង​នេះ​។

ទំនៀមទំលាប់​ប្រពៃណីចោះត្រចៀក​នេះ ពុំ​មាន​ជា​ការ​ពាក់​ដើម្បី​លំអ​រូប​រាង​កាយ​ប៉ុណ្ណោះ​ទេវា​ថែម​ទាំង​មាន​អត្ថន័យ​ពាក់​ព័ន្ធ​នឹង​ជំនឿ​សាសនា។ ចំពោះ​មនុស្ស​បុរាណ ​ការ​ចោះ​ត្រចៀកយល់​ឃើញ​ថានាំ​មក​នូវ​សិរី​សួស្តី និង​បុណ្យ​បារមី​បង្ការ​នូវ​រាល់​ឧបទ្រ​ព​ចង្រៃ ដែល​យាយី​មនុស្ស និង​សង្គម។ ជារួម​ក្រវិល​ត្រចៀក ឬ​ត្រសាល់​ខ្មែរ និង​ជន​ជាតិ​ខ្មែរ​ដើម​ភាគ​តិចនៅ​ភូមិ​ភាគឦសាននៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្នគឺ​ស្ថិត​ក្នុង​រង្វង់​គ្រួសារ​វប្បធម៌​តែ​មួយ​ទេ ពោល​គឺ​វា​បាន​ប្រសូត្រ​ចេញពី​ខឿន​វប្បធម៌នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ​សាស្ត្រ។ ភស្តុតាង​ចាំបាច់​ដើម្បី​បង្ហាញ និរន្តរភាព​នៃ​ប្រពៃណី​ខាង​លើ​នេះគឺ​របក​គំហើញ​ខាង​បុរាណ​វិទ្យា​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិ​សាស្ត្រ។ ក្នុង​ចំណោម​គ្រឿង​អលង្ការនៅ​ស្ថានីយ៍​សំរោង​សែន ដែល​សិក្សា​ដោយ​លោកម៉ុង​ស៊ុយនៅ​ឆ្នាំ​១៩២៣ យើង​បាន​ឃើញ​ក្រវិល និង​ត្រសាល់​ត្រចៀក កងដៃ ធ្វើ​អំពី​ថ្ម និង​ខ្យង។ វត្តមាន​របស់​គ្រឿង​អលង្ការ​ខាង​លើ​នេះ ក៏​ត្រូវ​បាន​លើក​ឡើង​ក្នុង​របាយ​ការ​ណ៍​របស់​លោកអៃម៉ូ​នី​យេ​ផងដែរ។ ក្រៅពី​នេះប្រភព​ព័ត៌មាន​គួរឲ្យ​ទុក​ចិត្ត​បាន​បញ្ជាក់​ថា ការ​ប្រើ​អលង្ការ​នេះ ក៏​ពេញ​និយម​នៅ​ម្លូព្រៃ​​ផង​​ដែរ។ ទន្ទឹម​នឹង​នោះ ថ្មីៗ​នេះ​នៅ​ស្ថានីយ៍​ភូមិ​ស្នាយ ​និងស្វាយចេក យើង​ក៏​បាន​រក​ឃើញ​នូវ​ត្រ​សាល់ត្រចៀក​ធ្វើ​អំពី​សំរិទ្ធិ និង​ថ្ម​ថែម​ទៀត។ ចុង​ក្រោយ​បង្អស់ យើង​ក៏​បាន​ជួប​នូវ​ក្រវិល និង​ត្រសាល់​ត្រចៀក នៅ​ក្នុង​ស្ថានីយ៍​មួយ​ចំនួននៅ​សៀម និងលាវ។ ប្រពៃណី​ខាង​លើនេះដែល​មាន​កំណើត​ឡើង​នា​សម័យនវ​សិលា ឬ​ថ្ម​រំ​លីងគឺជា​ប្រពៃណី​ជាតិពោល​គឺ​ទាំង​ស្ដេចទាំង​រាស្ត្រ​រមែង​តែង​និយម​ដូចគ្នា។

សឹងតែ​មិន​នឹកស្មាន​ដល់ គំនូរ​លើ​ច្រាំង​ថ្ម​ដ៏​កម្រ​មួយ​ ត្រូវបាន​គេ​រកឃើញ ដែល​អនុញ្ញាត​ឲ្យ​យើង​ទទួលបាន​ទិន្នន័យ​ថ្មីពាក់ព័ន្ធ​នឹង​ការ​បរបាញ់ជាពិសេស​ការពាក់​ស្នែង​ប្រើស​នៅពេល​បរបាញ់ដែលមាន​អាយុប្រមាណ​ជា ២៥០០ ឆ្នាំ​មកហើយ។ នៅ​ស្រុក​ស៊ី​គី​វ ចង្វាត​នគររាជ​សីមាក្រៅពី​គំនូរ​លើ​ច្រាំង​ថ្ម ឬ​គុហា​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​មួយចំនួនពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ជំនឿ​សាសនា​ចុង​សម័យ​វប្បធម៌យើង​ក៏បាន​ឃើញ​នូវ​គំនូរ​មួយទៀត ដែល​គេ​តែងតែ​ហៅ​ឈ្មោះថា ធ្មប់ កំពុង​ធ្វើ​ពិធី​កម្មដោយ​លើ​ក្បាលមាន​ពាក់​ស្នែង​ប្រើស​មួយគូរ។ ការពាក់​ស្នែង​ប្រើស​បែបនេះក្នុង​ពិធី​កម្ម​សាសនា​ដោយ​មេ​ព្រានព្រៃគឺធ្វើឡើង​ដើម្បី​ឲ្យ​សត្វ​ប្រើស​ចូលក្នុង​ល្បិចកល​របស់​អ្នក​បរបាញ់អាច​ឲ្យ​អ្នក​បរបាញ់​លូន​ខិតចូល​ជិតដើម្បី​បាញ់​សម្លាប់សត្វ​ម្រឹគ ដែល​រួមមាន ប្រើស ក្ដាន់ ឈ្លូស ទន្សោង​ជាដើមបានដោយងាយ។​ ​នេះ​ជា​ទិដ្ឋភាពដែល​បង្ហាញ​ឲ្យ​ឃើញ​ពីវិធីរ​កសាច់​សំរាប់​ផ្គត់ផ្គង់​ដល់​សេដ្ឋកិច្ច​គ្រួសារក្នុង​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរនា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រហើយ​ម្យ៉ាងទៀត វា​ក៏​ឆ្លុះ​បញ្ចាំង​ឲ្យ​ឃើញ​នូវ​បរិបទ​សង្គម​មួយ ដែល​សំបូរ​ទៅដោយ​ព្រៃព្រឹក្សា​ដែលជា​អនុផលព្រមទាំង​លក្ខណៈ​ជីវ​ច​ល​និយម​នៃ​ទំនៀមទំលាប់ក្នុងសង្គម​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ផងដែរ។ នោះ​ជា​រូប​ព្រានព្រៃ​នា​សម័យ​អតីតកាលកំពុង​បំពេញ​ពិធី​កម្ម​សាសនា​អ្វីមួយ​យ៉ាង​ប្រាកដមុននឹង​ចេញទៅ​បរបាញ់ក្នុង​គោលបំណង​ពិសិដ្ឋ​មួយ គឺ​ធ្វើយ៉ាងណា​ឲ្យ​ការ​បរបាញ់​បាន​ជោគជ័យ។​ យើង​អាច​កត់សំគាល់ថា ការប្រើ​ស្នែង​ប្រើសក្នុងការ​បរបាញ់​សត្វព្រៃបាន​ផ្ដើមឡើង​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ដោយ​ប្រជាជន​នៅ​តំបន់​ខ្ពង់រាប​នគររាជ​សីមា ដែលជា​ចំណែក​យ៉ាងសំខាន់​ខាង​សេដ្ឋកិច្ច​គ្រួសារ​នា​សម័យ​នោះសំរាប់​មនុស្ស​រស់នៅ​តាម​ដងព្រៃ​ភ្នំ។ ទង្វើ​នេះ​បាន​បន្ត​រហូតដល់​សម័យ​វប្បធម៌​បាយ័នគឺ​ចំណុច​ដ៏​សំខាន់​នេះហើយ​ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​ឃើញ​នូវប្រភព​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រនៃ​ការបំពាក់​ស្នែង​ប្រើស​ដោយ​ព្រានព្រៃក្នុងពេលបរបាញ់។

មុន​ការទទួល​វប្បធម៌​ក្លិង្គ ពោលគឺ​តាំងពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ម្ល៉េះ​ដូច​បងប្អូន​ខ្មែរលើ​ សព្វថ្ងៃនេះជនជាតិខ្មែរ​យើង​បាន​ចេះ​និយម​សំលៀកបំពាក់​រួចជាស្រេច​ទៅហើយ ដូចជា​ការប្រើប្រាស់​ប៉ឹង​វែងឬ​ខ្លី និង​សំពត់ដើម្បី​បិទបាំង​កេរ្តិ៍ខ្មាស់ និង​លំអ​រូបរាងកាយឬក៏​គ្រាន់តែ​ដើម្បី​ការពារ​អាកាសធាតុ​តែ​ប៉ុណ្ណោះ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត​គួរ​គូសបញ្ជាក់​ផងដែរ​ថានៅ​ដើម​ស.វ​ទី ១ នៃ​គ.ស ទើប​មាន​ការនិយម​ក្បិន​តាមរបៀប​ពួក​ព្រាហ្មណ៍​ឥណ្ឌា ដែលមាន​ប្រភព​ចេញពី​ឥណ្ឌា​ខាងត្បូងហើយ​វា​ក៏​ជា​ប្រពៃណី​មួយ​នៅរស់​រវើក​រហូតមក​ដល់​សព្វថ្ងៃ​នេះដែរ​នៅ​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ខាងត្បូងក៏​ដូច​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា។ ដូច្នេះការដែល​និយាយថា ជនជាតិខ្មែរ​យើង​មិនចេះ​ស្លៀកពាក់​មុន​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា​នោះ ពំនោល​នេះ​គឺជា​រឿង​មិន​ពិត​ទាល់តែសោះ។ ការដែល​ជនជាតិខ្មែរ​កាន់​ទំនៀមទំលាប់​តាមបែប​ឥណ្ឌាពុំមែន​មានន័យថា​ ខ្មែរ​គ្មាន​សំលៀកបំពាក់​ប្រចាំ​ជាតិ​របស់ខ្លួន​នោះទេ។ ក្រោម​មេឃ​លើដី​នេះ គ្មាន​ជនជាតិ​ណា​ដែល​ដើរ​ស្រាត​ទេ ឬក៏​បាន​បង្កើតឡើង​នូវ​វប្បធម៌​របស់ខ្លួន​ដោយ​គ្មាន​ការទទួល​ឥទ្ធិពលមកពី​ខាងក្រៅ​នោះទេ។ ចំលាក់​នៃ​ប្រាសាទបុរាណ​ខ្មែរដូចជា​ចំលាក់​នៅលើ​ប្រាសាទបាយ័ន បន្ទាយឆ្មារ និង​អង្គរវត្ត អាចជា​កញ្ចក់​ឆ្លុះបញ្ចាំង​ឱ្យឃើញ​ពី​សំលៀកបំពាក់​ខ្មែរ​បុរាណ​រវាង​ស.វ​ទី ១២-១៣ នៃ​គ.ស ដែល​ក្នុងនោះ​មានការ​ប្រើ​ប៉ឹង និង​សំពត់​ជាដើម ក៏​ជា​សក្ខីកម្ម​មួយ​គួរឱ្យកត់សំគាល់​ដែរ។ ឆ្លងតាម​ការវិភាគ​ខាងលើនេះ​បានឱ្យដឹងថា ជនជាតិខ្មែរ​យើង​ចេះ​ស្លៀកពាក់​យ៉ាងហោចណាស់​ក៏​ចាប់ពី​សម័យ​វប្បធម៌​លោហធាតុ​មក​ដែរ។ នេះ​ជា​លើកទីមួយ​ហើយ​ដែល​យើង​បាន​ប្រមូល​ឯកសារ​ស្តីពី​ការ​ស្លៀកពាក់​របស់​ខ្មែរ​នា​សម័យមុន​ប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​មក​វិភាគ​សិក្សាដើម្បី​បង្ហាញ​នូវ​និរន្តរភាព​នៃ​សំលៀកបំពាក់​ខ្មែរតាម​បែប​ប្រពៃណី​ប្រចាំ​ជាតិ​របស់ខ្លួន។

ទាក់ទង​នឹង​បញ្ហា​ប្រើ​កែវ ថ្វីត្បិតតែ​យើង​ពុំទាន់​ដឹង​នៅឡើយថា​ តើ​សមិទ្ធិផល​កែវ​ត្រូវបាន​បង្កើត​នៅ​សម័យ​ណា​យ៉ាង​ប្រាកដ​នៅឡើយ​ទេ ក៏ប៉ុន្តែ​ទិន្នន័យ​ទាក់ទិន​ទៅនឹង​វត្ថុ​ធ្វើ​អំពី​កែវជាពិសេស​គ្រាប់អង្កាំ​ចាស់​ជាងគេ ដែល​គេ​បាន​រកឃើញ​នៅតាម​ស្ថានីយ៍​មួយចំនួនដូចជា​នៅ​ចង្វាតក្រៈប៊ី​ក្នុង​ឈូង​សមុទ្រ​សៀម​សព្វថ្ងៃ​ជាដើមគឺមាន​អាយុ​ចាស់​រវាង ៣០០​ឆ្នាំ និង ១០០​ឆ្នាំមុន​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​។ ហើយ​ជា​អង្កាំ ដែលមាន​ប្រភព​ចេញពី​ចក្រភព​រ៉ូ​ម។ រីឯ​នៅតាម​ស្ថានីយ៍​មួយចំនួន ដែល​ស្ថិតក្នុង​បង្គោល​សីមា​នៃ​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន​វិញ អង្កាំ​ធ្វើ​អំពី​កែវ ជួនកាល​មាន​អាយុកាល​ប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ឬក៏​ត្រឹមតែ​ពីស​.​វ​ទី​១ ដល់​ស​.​វ​ទី​៤-៥​នៃ​គ​.​ស តែប៉ុណ្ណោះនេះ​បើ​យោងតាម​លក្ខណៈប្រភេទ​អង្កាំ​តាម​តំបន់ភូមិសាស្ត្រ​នីមួយៗ​ជាក់ស្តែង​។

ការរកឃើញ​នូវ​វត្ថុ​ធ្វើ​អំពី​កែវជា​ច្រើនថ្មីៗ​នេះ​នៅ​ភូមិ​ស្នាយ និង​នៅ​អង្គរបុរីបានផ្តល់​ចំពោះ​យើង​នូវ​ព័ត៌មាន និង​ភាពសំបូរ​ណ៍​បែប​នៃ​គ្រឿងអលង្ការ​ធ្វើ​អំពី​កែវ​ពណ៌​ដ៏​ច្រើន ដើម្បី​ចូលរួម​ក្នុងការ​សរសេរ​ខឿនវប្បធម៌​ខ្មែរ​បុរាណ​ឡើងវិញ​។ ការរកឃើញ​នូវ​វត្ថុ​វប្បធម៌​ធ្វើ​អំពី​កែវដូចជា ក្រវិល​ត្រចៀក ឬ​កាវ​ត្រចៀក​មាន​រូបរាង​ជា​សត្វ​ចាប ក្របី ផ្កា កងដៃ ចិញ្ចៀន អង្កាំ ទេវរូប ពុទ្ធរូប សត្វ​។​ល​។ ក៏បាន​ជះឥទ្ធិពល​យ៉ាងច្រើន​ចំពោះ​ការ​ចងក្រង​ទំព័រ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​នៃ​កម្ពុជា​ឡើងវិញ​ដែរ​។ ដោយ​បញ្ជាក់ថាជនជាតិខ្មែរ​បាន​មាន​ទំនាក់ទំនង​ខាង​ពាណិជ្ជកម្ម​អន្តរជាតិ និង​វប្បធម៌​ជាមួយ​ប​ស្ចឹម​ប្រទេស​ចាប់តាំងពី​ចុង​សម័យ​លោហធាតុពោលគឺ​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ម្ល៉េះ​។ ព្រោះ​ក្នុងកំឡុង​អន្តរកាល​នេះហើយ ជនជាតិខ្មែរ​ក្នុងដំណាក់កាល​ដំបូង ហើយ​បន្ទាប់មក​ក៏បាន​ចេះ​ស្ល​ដោយ​ខ្លួនឯងនៅ​ដើម​ស​.​វ​ទី​១ តាម​បច្ចេកទេស​ដែល​បានមក​រស់នៅ​តាម​កំពង់ផែសមុទ្រ​ភ្វូណាន។

ទីបំផុត​ទៅ​សម្ព័ន្ធភាព ឬ​បើ​និយាយ​ឲ្យ​ចំ​ទៅ​ប្រភព​រួម​រវាង​កងដៃ​រប​ស់មនុស្សនា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​កងដៃ​ព្នង​ត្រូវបាន​បំភ្លឺ​ហើយ​។ នោះ​គឺដោយសារតែ​យើង​បាន​រកឃើញ​នូវ​លក្ខណៈ​ដូចគ្នាក្រោយពី​ការសិក្សា​ប្រៀបធៀប​ខាង​បុរាណវិទ្យា​។ ម្យ៉ាងវិញទៀត យើង​ក៏​អាច​ចាត់ទុក​យ៉ាង​ត្រឹមត្រូវ​ថា កងដៃ​ខ្មែរក៏មាន​កំណើត​ដូចគ្នា​ដែរ គ្រាន់តែ​ជនជាតិ​ខ្មែរក្រោម​ឥទ្ធិពល​វប្បធម៌​ខ្មែរហើយក៏​បែក​ចេញពី​ខឿន​រួម​មន​-​ខ្មែរ ចាប់​តាំងពីដើម​សតវត្ស​ទី​១ រហូតដល់​សព្វថ្ងៃ​។​ វត្ថុ​សិល្បៈ​ទាំងនោះគឺ​ត្រូវបាន​ទិញ​នៅ​ស្រុក​ខ្មែរដោយ​លោក អាដេម៉ាដ៍​​​ ឡឺក្លែរ (១៨៥៣-១៩១៧) ក្នុងខណៈ​គាត់​នៅ​ជា​រេ​ស៊ី​ដង់ នៅ​ខេត្តក្រចេះ និង​កំពង់ធំ​។​ បន្ទាប់ពី​បែងចែក​វត្ថុ​សិល្បៈ​ទាំងនោះ​ជាច្រើន​ក្រុម យើង​ក៏បាន​ឃើញ​មាន​វត្ថុ​ប្រើប្រាស់​របស់​បងប្អូន​ជនជាតិ​ព្នង​មួយចំនួន រួមមាន​កងដៃ កងជើង ដែល​គួរ​ឲ្យ​ចាប់អារម្មណ៍​។ ជាច្រើន​ឆ្នាំកន្លងមក​យើង​ខិតខំ​សិក្សា​ស្រា​វ​ជ្រាវ​អំពី​គ្រឿងអលង្ការ​ព្នង​ទាំងនោះ ដោយ​ដេញដោល​សាកសួរ​អត្ថន័យ​។ ព្រោះថា ប្រជាជន​ខ្មែរ​ក៏​នៅ​ពេញនិយម​កងដៃ​ប្រភេទ​បែបនេះ​ដែរ ជាពិសេស​នៅ​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​។​ ​តាមពិតទៅ សំណួរ​គឺ​ស្ថិតនៅត្រង់​ចំណុច​ដែលថា ចុះ​ហេតុអ្វី​បានជា​ខ្មែរ និង​ព្នង​មាន​របស់​តុបតែង​ខ្លួនប្រាណ​ដូចគ្នា​?​

ជាការ​ពិតណាស់ យើង​អាច​ចាត់ទុក​ដោយ​ឥត​សង្ស័យ​ឡើយ​ថាកងដៃ​ខ្មែរ និង​ព្នងមាន​ប្រភព​រួម​តែមួយ​។ ខ្មែរ​មិនបាន​ខ្ចី​ពី​ព្នង ហើយ​ព្នង​ក៏​មិនបាន​ខ្ចី​ពី​ខ្មែរគឺមាន​ប្រភព​តែមួយ​យ៉ាង​ប្រាកដ ព្រោះ​ការនិយម​កងដៃ​ជា​វប្បធម៌​រួមដែល​ធ្លាប់មាន​តាំងពី​បុរាណកាល​ដ៏​យូរលង់​មកហើយ​។​ បើទោះបីជា​យើង​មិនបាន​សិក្សា​វិភាគ​ល្អិតល្អន់​ក៏ដោយ តាម​ការពិនិត្យ​ទីកន្លែង​ផ្ទាល់ និង​លក្ខណៈ​នៃ​ប្រពៃណី​ពាក់​កងដៃ​របស់​ប្រជាជន​ខ្មែរ និង​កុលសម្ព័ន្ធ​មន​-​ខ្មែរដែលជា​ជនជាតិខ្មែរ​ដើម​ភាគតិច មិន​បានទទួល​ឥទ្ធិពល​ឥណ្ឌា យើង​អាច​ឃើញ​ប្រភព​រួម​រវាង​កងដៃ​ខ្មែរ ព្នង ក្នុង​បច្ចុប្បន្នភាពក៏ដូចជា​ក្នុងសម័យ​ដ៏​យូរលង់គឺ​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​។​ ក្នុង​ការធ្វើ​កំណាយ​ខាង​បុរាណវិទ្យា ដែល​ត្រូវបាន​ធ្វើឡើង​នៅតាម​ស្ថានីយ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​មួយចំនួននៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា ប្រទេស​វៀតណាម​ខាងត្បូង ប្រទេស​ថៃ និង​លាវ​បច្ចុប្បន្ន យើង​បានឃើញ​ក្រុមមនុស្ស​ទាំងពីរ​ភេទដូច​នា​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​ដើម​សម័យអង្គរបាន​និយម​នូវ​កងដៃ​ទាំងនោះ នេះ​បើ​យោង​លើ​លទ្ធផល​នៃ​ការធ្វើ​កំណាយ​តាម​រណ្តៅ​សព​។ ឧទាហរណ៍​ជាក់ស្តែង​មួយនៅ​ភូមិ​ស្នាយក៏​ដូច​នៅ​ភូមិ​បាន​ឈៀង ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន នៅលើ​ដៃ​របស់​សព​ជាច្រើនសុទ្ធសឹង​តែមាន​បំពាក់​កងដៃ​សំរឹទ្ធិ​។ គ្រឿងអលង្ការ​ទាំងនោះ ខ្លះ​មាន​ក្បាច់​ជា​គូថ​ខ្យង ខ្លះទៀត​រាង​ជា​រមួលៗ ទំហំ​គ្រប់​ខ្នាតពិត​ជាមាន​លក្ខណៈ​ដូចគ្នា​ពី​ស្ថានីយ៍​មួយ​ទៅ​ស្ថានីយ៍​ទៀតហាក់បី​កើតចេញពី​ពុម្ព​តែមួយ​។

​ប្រពៃណី​ពាក់ឆៀងខ្វែង​ខ្មែរ ប្រៀបផ្ទឹមទៅនឹង​ប្រពៃណី​បងប្អូន​ខ្មែរ​ដើម​ភាគតិច (​ព្នង និង កា​ទុ​) ដែល​សម័យកាល​មិនទាន់​កែប្រែ​ទាំងស្រុង​នៅឡើយ​។ ជាបឋមត្រូវ​ជ្រាបថា ការ​លើកយក​ប្រធានបទ​នេះ​មក​ធ្វើការ​វិភាគហាក់បី​ជា​រឿងចំលែកមួយ ក៏ប៉ុន្តែ​ផ្អែកលើ​មូលដ្ឋាន​ជាតិពន្ធុ​ដ៏​ជាក់លាក់បញ្ហា​នេះមិនមាន​អាថ៌កំបាំង​អ្វី​សោះឡើយ​ទេ​។ ព្រោះ​ការនិយម​ឆៀង​ខ្វែងគឺជា​សម្បត្តិ​វប្បធម៌​របស់អំបូរមន​-​ខ្មែរ ដែល​ក្នុងនោះ​មាន​ជនជាតិខ្មែរ​ផងដែរ​។ ​ដូច្នេះរាល់​ការស្រាវជ្រាវដែល​មិនបាន​ផ្តើមចេញពី​កត្តា​នេះមិនអាច​នាំ​ឆ្ពោះទៅរក​លទ្ធផល​ជា​វិជ្ជមាន​បានឡើយ​។ ​បើ​សំលឹង​លើ​ទិន្នន័យ​វិទ្យាសាស្ត្រដែល​យើង​បាន​ប្រមែប្រមូល​មកដើម្បី​សិក្សា​វិភាគ យើង​អាច​ឃើញ​ប្រពៃណី​ពាក់ឆៀង​ខ្វែង​នេះបាន​ឆ្លងកាត់​នូវ​ដំណាក់កាល​វិវត្តន៍​ធំៗ​ពីរ គឺ សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ និង​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​។​ ចំពោះ​ការតុបតែង​លំអ​រូប​រាងកាយក្នុងដំណាក់កាល​ទី​១ នេះ យើង​ពុំទាន់​រកឃើញ​នូវ​តឹកតាង​ណាមួយ​ឲ្យ​បានច្បាស់លាស់ស្តីពី​ការនិយម​ឆៀង​ខ្វែង​នេះ​នៅឡើយ​។ តែ​យើង​អាច​គិតថាវា​ពិត​ជាមាន​តាំង​ពីមុន​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​យ៉ាង​ប្រាកដ​។ សម័យ​នគរវ្នំដែលជា​សម័យកាល​ទី​២​នៃ​សកលភាវូបនីយកម្ម ឬ​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម វិស័យ​សិល្បៈ​ខ្មែរ​មាន​លក្ខណៈ​ច្បាស់លាស់​ជាង​សម័យមុន ដែលជា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​។ ហើយ​ក្នុង​សម័យកាល​នេះហើយ ដែល​យើង​បានឃើញ​កេរ្តិ៍ដំណែល​អរូបី​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែល​ត្រូវ​កប់​យ៉ាងជ្រៅ​ក្នុង​ផ្នត់គំនិត​មនុស្សត្រូវបាន​ស្តែងចេញ​ជា​លើកដំបូង​បង្អស់នៅ​អង្គរបុរីតាមរយៈ​ចំលាក់​ពីរនា​សម័យ​នគរ​វ្នំមួយ​ជា​ត្បូងចិញ្ចៀនធ្វើ​អំពី​កែវ តំណាង​ឲ្យ​ហនុមានក្នុងឋានៈ​ជា​មេទ័ព និង​មួយទៀតធ្វើ​អំពី​ដី​ដុតតំណាង​ឲ្យ​ ខ្មោច​បិសាច ជា​ភស្តុតាង​ស្រាប់​។ សម័យ​វប្បធម៌​វ្នំ​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុកថា សម័យកាល​មួយ​ដែល​សិល្បៈ​ខ្មែរ​ត្រូវបាន​ចាប់កំណើត ឬ​បង្កើតឡើង ហើយ​ប្រកបដោយ​លក្ខណៈ​សំយោគ​រវាង​ធាតុ​ខ្មែរ និង​ឥណ្ឌា​។ ហើយ​ទោះបីជា​សម័យ​ទំនើប​នេះមាន​ភាពជឿនលឿនប្រែប្រួល​យ៉ាងណាក្តី ក៏ប៉ុន្តែការនិយម​ពាក់ឆៀង​ខ្វែងនៅតែ​ពេញនិយម​នៅតាម​តំបន់​ជនបទ​ខ្លះ​។​ ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​សម័យអង្គរ អ្នកស្រាវជ្រាវ​ខាង​វប្បធម៌ អារ្យធម៌​ខ្មែរ​ជាច្រើន​ជំនាន់​មកហើយបាន​ចាប់អារម្មណ៍​លើ​ការនិយម​ឆៀង​ខ្វែង​នេះ ដោយ​មេទ័ព​ខ្មែរ​នា​សម័យ​វប្បធម៌​បាយ័ន ក៏ប៉ុន្តែ​ពួកគេ​គ្រាន់តែ​មិនបាន​នឹកស្មានថា ប្រពៃណី​នេះ​បាន​មានជីវិត​រស់នៅ​រហូត​ដល់​សព្វថ្ងៃនេះ ដោយសារតែ​ពួកគេ​មិនបាន​ធ្វើការ​ពិចារណា​ស៊ីជំរៅលើ​ខឿនវប្បធម៌​ខ្មែរ​ប៉ុណ្ណោះ​។ ឧទាហរណ៍​ជាក់ស្តែង​មួយ យើង​តែងតែ​សង្កេតឃើញ​ដោយ​សេចក្តី​រន្ធត់ចិត្ត​នូវ​និរន្តរភាព​ព្រះ​ពោធិសត្វ​ស្រី​អារ្យ​មេ​ត្រៃ ខ្មែរ​សព្វថ្ងៃនេះទ្រង់​គ្រង​ឆៀង​ខ្វែងដែល​ធ្វើតាម​លំនាំ​បែប​មេទ័ព​ខ្មែរ​នា​សម័យអង្គរ​។​ ឆៀង​ខ្វែង សព្វថ្ងៃដែល​ប្រើប្រាស់ដោយ​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ​មួយចំនួនដូច​ពួក​កា​ទុនៅ​ប្រទេស​វៀតណាម​ខាងត្បូង ត្រូវបាន​ចាត់ទុកថាជា​សំលៀកបំពាក់​ការពារ​មួយ ប្រកបដោយ​មហិទ្ធិឫទ្ធិ​អា​ស្ចា​រ្យ។ គឺ​គំនិត​ការពារ និង​ឧបទ្រពចង្រៃ និង រាល់​កំលាំង​អវិជ្ជមានដែល​អាច​យាយី​ដល់​អាយុជីវិត​នេះហើយ ដែលជា​មូលដ្ឋាន​ក្នុងការ​បង្កើតឡើង​នូវ​វត្ថុ​សិល្បៈ​គ្រប់​ប្រភេទដូចជាចំលាក់​ស្មិតតំបាញ​ជាដើមសំរាប់​ប្រើប្រាស់​ហើយ​ក្លាយទៅជា​ប្រពៃណី​ប្រជាប្រិយ​។​ ​ការយក​ឆៀង​នេះ​មក​តុបតែង ឬ​ធ្វើជា​សំលៀកបំពាក់ ក្រៅពី​សោ​ភ័ណ​ភាពក៏​បង្កប់​នូវ​ជំនឿ​លើ​អច្ឆរិយភាព​បន្ថែមទៀត ដែលជា​តថភាព​របស់​ប្រព័ន្ធ​មនោគមវិជ្ជា​សាសនា​របស់​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ និង​ខ្មែរ​។​ សព្វថ្ងៃនេះ ដូច​ទើប​ពោល​នៅ​ខាងលើ ក្រោយពី​សម័យអង្គរការនិយម​ឆៀង​ខ្វែង​ត្រូវបាន​ឈប់​ពេញនិយមដោយសារតែ​ការប្រែប្រួល​របស់​សង្គម ក៏ប៉ុន្តែ​មិនទាន់​រលត់​សាប​សូន្យទាំងស្រុង​នៅឡើយ​ដែរ​។ ហើយ​ដោយសារតែ​ការកំណត់​ក្នុង​ផ្នត់គំនិត​របស់​មនុស្ស​ខ្មែរបានជា​សិប្បករ​ខ្មែរ​បាន​ឆ្លាក់​ពុទ្ធបដិមា​តំណាង​ឲ្យ​ព្រះ​ស្រី​មេ​ត្រៃ​គ្រង​ឆៀង​ខ្វែង​។ មានន័យថា ដូច​សម័យមុនៗ សិល្បករ​ខ្មែរ​សព្វថ្ងៃ​បាន​ផ្សាភ្ជាប់​អតីតកាល​ទៅ​និង​បច្ចុប្បន្នភាព ពោលគឺ វិ​រ​បុរស​ខ្លាំងពូកែ អង់អាច ក្លាហាន និង​ព្រះអាទិទេព មាន​ប្រភពពី​ឥណ្ឌា​តាមរបៀប​ខ្មែរ​។ ហើយ​ខាងលើនេះ គឺជា​ទស្សនទាន​របស់​យើង​ដោយផ្ទាល់​។

សិល្បៈ

នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក្រៅពី​គំនូរ​រូប​សត្វ គេ​ក៏បាន​សង្កេតឃើញ​មាន​គំនូរ​ពណ៌​តំណាង​បុព្វការី​ជន​ផងដែរ។ តាមពិតទៅ គោលដៅ​នៃ​គំនូរជីវចល​ទាំងនោះ ​ហើយ​អ្វីដែល​ជាការ​ប៉ងប្រាថ្នា​ចំបង​របស់​មនុស្ស នា​ចុង​សម័យ​វប្បធម៌​សំរឹទ្ធ​នោះគឺ​ការស្វែងរក​នូវ​សេចក្ដីសុខ​សប្បាយ និង​សិរី​មង្គល​ក្នុង​លោក​នេះ ក៏​ដូច​ក្នុង​លោក​ខាងមុខ។ ដោយហេតុថា គំនូរ​ទាំងនោះ​ដែល​ប្រកប​លក្ខណៈ​សក្តិសិទ្ធិ ហើយ​លក្ខណៈ​សក្តិសិទ្ធិ​នោះ​បញ្ជាក់​តាមរយៈ​ពណ៌​ក្រហមឆ្អៅ​នៃ​ល័ក្តអាច​នឹងធ្វើ​ឱ្យគេ​មាន​អារម្មណ៍​ស្ងប់ និង​សុខក្សេមក្សាន្ត​ទាំង​ផ្លូវកាយ និង​ផ្លូវចិត្ត។ បើ​និយាយ​ម្យ៉ាងទៀត គំនូរ​បុព្វការី​ជន​ទាំងនោះ ដែល​គូរ​ដោយ​ល័ក្ត​ពណ៌​ក្រហមឆ្អៅ ជា​និមិត្តសញ្ញា​នៃ​ស​រសៃ​ឈាម​ទ្រទ្រង់​ជីវិតបង្កប់​នូវ​សារធាតុ ឬ​ថាមពល​មួយ​ដ៏​ពិសិដ្ឋ អមតៈ មិន​គ្រាន់តែ​អាច​នឹង​បញ្ចៀស​នូវ​គ្រប់​អំពើ​ឧបទ្រពចង្រៃ​ទាំងឡាយ​ដែល​យាយី​មនុស្ស​តែប៉ុណ្ណោះ​ទេ ថែមទាំង​អាចជួយ​ធ្វើឱ្យ​មនុស្ស​រស់​ឡើងវិញ​ទៀតផង។ ខាងលើនេះគឺជា​ទស្សនវិជ្ជា​បែប​ជីវ​ច​ល​និយម​របស់​ដូនតា​ខ្មែរនា​ជំនាន់​នោះ​យ៉ាង​ប្រាកដ ដែល​ចិញ្ចឹមជីវិត​ដោយ​ការធ្វើ​ស្រែចំការ និង​បរបាញ់​សត្វ។​ ដូចនេះគឺ​ជំនឿ​លើ​បុព្វការី​ជន​ដែលជា​មូលដ្ឋាន​បង្អែក​នៃ​សិល្បៈ ក៏​អាច​ពន្យល់​បញ្ជាក់​ជា​ប្រយោល​នូវ​ជំនឿ​លើ​ការ​ចាប់ជាតិ​សារជាថ្មី​ឡើងវិញ​ផងដែរ។ ឈាមគឺជា​ប្រភព​នៃ​ជីវិតព្រោះថា​នៅពេលដែល​ឈាម​ឈប់​ដើរជីវិត​ក៏ត្រូវ​រលត់​ដែរ។​ គំនូរ​បុព្វការី​ជន​ទាំងនោះ ឆ្លុះបញ្ចាំង​ចក្ខុវិស័យ​ស្ដីពី​ជីវិត​របស់​មនុស្ស​បុរាណ ហើយ​ម្យ៉ាងវិញទៀតវា​ក៏​ជា​សក្ខីកម្ម​បង្ហាញឱ្យឃើញ​នូវ​អត្ថិភាព​នៃ​វិស័យ​កសិកម្ម​ផងដែរ ដែលជា​មូលដ្ឋាន​សេដ្ឋកិច្ច ហើយ​បានឱ្យ​កំណើត​ទៅ​សិល្បៈ​អរូបី​ទាំងនោះ។ ​ការប្រើ​ក្រឡ​ដី​ដុត​សំរាប់​ផ្ទុក​នូវ​អដ្ឋិធាតុ ឬ​ធញ្ញជាតិដែលជា​ម្ហូបអាហារ​ចាំបាច់​សំរាប់​សព​ក្នុង​ដំណើរ​ទៅកាន់​បរ​លោក​នៅតែ​បន្ត​រហូតដល់​បច្ចុប្បន្ន​ភាព​ដោយ​ពុទ្ធសាសនិកជន។ ដូចនេះ ជានិច្ចកាល សិល្បៈ​រមែងតែងតែ​ជាប់​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​វិស័យ​ជំនឿ​សាសនា ទំនៀមទំលាប់ ប្រពៃណី និង​របប​រស់នៅ ដែលជា​ត្រីវិស័យ​នាំមុខ។

​ដោយ​កត្តា​ភូមិសាស្ត្រ និង​ជាតិពន្ធុវិទ្យា លក្ខណៈ​វប្បធម៌​នៅ​ភូមិ​ព្រ​ហារ មិនមាន​លក្ខណៈ​ខុសប្លែក​គ្នា​ប៉ុន្មាន​ពី​ស្ថានីយ៍​ផ្សេងៗ​ឯទៀត​ក្នុង​តំបន់​។ នេះ​ជា​សក្ខីកម្ម​ជា​ប្រយោល​បង្ហាញ​ឲ្យ​ដឹងថាមានការ​ផ្លាស់ប្តូរ​ខាង​វិស័យ​វប្បធម៌តាមរយៈ អលង្ការ អង្កាំ​ថ្ម អាវុធ និង​កុលាលភាជន៍​យ៉ាង​ប្រាកដ​។ ក្នុងចំណោម​វត្ថុ​ប្រើប្រាស់​ជាច្រើន ដែល​កប់​ជាមួយ​សព​ក្នុង​ផ្នូរមាន​វត្ថុ​មួយចំនួនដូចជា​កុលាលភាជន៍ អង្កាំកែវ ថ្ម និង ស្គរ​មហោរធឹក ដែល​គប្បី​យើង​ត្រូវ​យកចិត្តទុកដាក់​។ ព្រោះថាសមិទ្ធិធផល​ទាំងនោះ​ឆ្លុះបញ្ចាំង​ឲ្យ​ដឹង​អំពី​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ ព្រមទាំងសង្គមមនុស្សនា​សម័យ​នោះ​យ៉ាង​ប្រាកដ​។ ឧទាហរណ៍ ប្រភេទ​កុលាលភាជន៍នៅ​ភូមិ​ព្រ​ហារ​ដូចជាជើងពាន​ខ្លះ​មាន​លក្ខណៈ​ដូចគ្នា​បេះបិត​ជាមួយនឹង​កុលាលភាជន៍នៅ​អង្គរបុរី (​តាកែវ​) នៅ​ហ្គោអូ​ជួនៅ​ខេត្ត​ឡុង​អាង និង នៅ​ភូមិ​ព្រែក​តា​គាំ ជ្រោយចង្វារ ឬក៏​នៅ​ម្តុំ​វត្ត​ជើងឯក នៅ​រាជធានី​ភ្នំពេញ​ជាដើម​។ នៅក្នុង​រណ្តៅ​សព​ខ្លះ យើង​ក៏បាន​ឃើញ​មាន​គ្រឿងអលង្ការ​ដូចគ្នា​ដែរ ដូចជា​ក្រវិល​ត្រចៀក និង​អង្កាំ ធ្វើ​អំពី​ថ្ម កែវ និង​មាស​។ ក្រៅពីនេះ យើង​ក៏បាន​ជួបប្រទះ​វត្ត​មាន​ស្គរ​សំរឹទ្ធ​មួយចំនួន ដែល​អ្នកស្រុក​បាន​រក​ឃើញ។ ​បើតាម​យោបល់​របស់​យើង ស្គរ​ទាំងនោះ​មាន​ប្រភព​មកពី​ប្រទេស​ចិន​។ មួយវិញទៀត ស្គរ​ទាំងនោះ​ក៏​បង្ហាញ​ឲ្យ​យើង​ឃើញ​អំពី​ទំនាក់ទំនង​វប្បធម៌ជាពិសេស​វិស័យសេដ្ឋកិច្ច​ជាមួយ​ប្រទេស​ចិន​។​ យ៉ាងណាមិញ វត្តមាន​របស់​ចំលាក់​សត្វ​សេះដែល​ឆ្លា​ក់លើ​ចិញ្ចៀនមាស​មួយចំនួន ក៏​ជា​ភស្តុតាង​បង្ហាញ​នូវ​ការផ្លាស់ប្តូរ​វប្បធម៌​ខាងលើ​នេះដែរ​។ ដោយហេតុថា សត្វ​នេះ​ពិតជា​ត្រូវបាន​នាំចូល​ពី​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​ចិនដូចជា​តំបន់​យូ​ណាន​ជាដើមមកកាន់​ឥណ្ឌូចិន​។ តាម​ការសង្កេត យើង​បាន​ប្រទះ​ឃើញថាសត្វ​នេះ​ត្រូវបាន​ប្រើ​ក្នុង​ព្រះ​រាជពិធី​ច្រត់ព្រះនង្គ័ល​របស់​ព្រះមហាក្សត្រនៅ​សម័យ​វ្នំ​។ ក៏ប៉ុន្តែនៅ​ភូមិ​ព្រ​ហារ យើង​គ្មាន​ភស្តុតាង​ច្បាស់លាស់​ណាមួយ​ដែល​អាច​បញ្ជាក់​ពី​បញ្ហា​នេះ​បានទេ​។ ចិញ្ចៀនមាស​ខាងលើគ្រាន់តែ​ជាដ​ង្វា​យ ដែល​គេ​បាន​កប់​ជាមួយ​សព​តែប៉ុណ្ណោះ​។ ដូចនេះយើង​អាច​សន្និដ្ឋានបានថា សេះ​ត្រូវបាន​ប្រើប្រាស់​ជា​យានជំនិះ​សំរាប់​ពួក​អភិជន​តែប៉ុណ្ណោះជាង​មូលហេតុ​សាសនា​។​ នៅ​ភូមិ​ព្រ​ហារ ប្រពៃណី​កប់​អលង្ការ​ជាមួយ​សពដោយមាន​កន្ទេល​រុំ ក៏​ត្រូវបាន​ជួបប្រទះ​នៅ​កោះ​គោក​តា​មាស ខេត្តសៀមរាប​ផងដែរ​។​ នៅ​ទីបញ្ចប់ យើង​ក៏​សូមបញ្ជាក់​ម្តង​ទៀតថា ការ​ដែលថាស្គរ​សំរឹទ្ធនៅ​ស្ថានីយ​ដុងសឿង និងនៅ​ព្រ​ហារគឺជា​សមិទ្ធិផល​របស់​អ្នកស្រុក​អាយពោលគឺ​មិនបាន​មាន​ប្រភពពី​ចិន​នោះ គឺជា​ការបកស្រាយ​លំអៀង​។ ព្រោះថាប្រសិនបើ​ដូច្នោះ​មែន ហេតុដូចម្តេច​បានជា​ទំរង់​នៃ​ស្គរ​សំរឹទ្ធ​ក្នុង​វប្បធម៌​ដៀ​ននៅ​យូ​ណាន មាន​លក្ខណៈ​ដូចគ្នាទៅនឹង​ស្គរ​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ឧបទ្វីប​ឥណ្ឌូចិន​ទាំងមូល​។ ម្យ៉ាងវិញទៀតផ្អែកលើ​ការកំណត់​កាលបរិច្ឆេទ​តាម​កាបូន១៤ (C14) គេ​ក៏​អាច​កត់សំគាល់ថា ស្គរ​សំរឹទ្ធ នៅក្នុង​ប្រទេស​ចិនមាន​ចំណាស់​ចាស់​ជាង​ស្គរ​ទាំងឡាយ ដែល​គេ​បាន​ជួបប្រទះ នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ឥណ្ឌូ​​ចិន​សព្វថ្ងៃ​។ ​មានន័យថាមជ្ឈមណ្ឌល​លោហៈ​នានា នៅ​យូ​ណានដែលមាន​លក្ខណៈ​ចាស់​ជាងហើយ​សំខាន់​ជាងគេ ពិតជា​បាន​ចែកចាយ​ផ្សព្វផ្សាយ​នូវ​ប្រភេទ​ស្គរ​មហោរធឹក​សំរឹទ្ធ​ទាំងនោះចូលកាន់​ភូមិភាគ​នានា ដែល​ស្ថិតនៅ​ក្នុងភូមិ​ភាគខាងត្បូង​។ ដូច្នេះការ​សាយភាយ​នៃ​ស្គរ​សំរឹទ្ធិ ក៏ដូចជា​បច្ចេកវិទ្យា​ផលិតធ្វើ​ឲ្យ​គ្រឿងអលង្ការ អំពី​មាស ប្រាក់ និង​សំរឹទ្ធិ ដែល​យើង​ទើបតែ​អធិប្បាយ​ខាងលើ គឺជា​ភស្តុតាង​នៃ​ការទំនាក់ទំនង​របស់​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ ជាមួយ​វប្បធម៌​ចិន ចាប់តាំងពី​ស​.​វ​ទី​៣-២ មុន​គ​.​ស​.​យ៉ាងពិត​ប្រាកដ​។ ទោះបីយ៉ាងណា​ក៏ដោយ ក៏​យើង​នៅតែ​មិនមាន​លទ្ធភាព​សន្និដ្ឋាន​បាន​ថា លក្ខណៈ​ស្គរ និង​គ្រឿងអលង្ការ​ធ្វើ​អំពី​លោហៈ មិន​មែនមាន​ទ្រង់ទ្រាយ​រូបរាង​ដូចគ្នា​ទាំងស្រុង​ទៅនឹង​បុរាណវត្ថុ​ចិន​ដែរ ជាពិសេសក្នុងដំណាក់កាល​ទី​២​នៃ​ការវិវត្តដែល​ស្ថិតក្នុង​សម័យ​កាលពី​ឆ្នាំ ១៥០ ​មុន​គ​.​ស​ ដល់ ១០០​ឆ្នាំ​នៃ​គ​.​ស​​។ ហេតុនេះហើយបានជា​នៅលើ​ស្គរ​ខ្លះ​មាន​រូប​មនុស្ស​ស្លៀក​ប៉ឹងខុសពី​ស្គរ​ដំណាក់កាល​ទី​១​ដែរ ដែលមាន​អាយុកាល​ចាស់​ជាង​នេះ​បន្តិចពោលគឺ ១៥០​ ឆ្នាំមុន​គ​.​ស​។​ ទាំងនេះហើយ​ជាហេតុ​នាំ​ឲ្យ​យើង​មិនអាច​បដិសេធ​នូវ​ឥទ្ធិពល​នៃ​សិល្បៈ​ចិន ក្នុង​តំបន់​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ព្រំប្រទល់​ដែន​ចិន​សព្វថ្ងៃ​ជាដាច់ខាតក្នុងខណៈ​មួយ​ដែល​ទឹកដី​កុលសម្ព័ន្ធ​មន​-​ខ្មែរ​មាន​ព្រំប្រទល់​ជាប់​នឹង​ចិន​នៅឡើយ ហើយ​កុំភ្លេចថា រហូតដល់​សព្វថ្ងៃកុលសម្ព័ន្ធ​ចិន​ក្នុង​តំបន់​នៅតែ​ផលិត​ស្គរ​មហោរធឹក​ខាងលើ សំរាប់​មូលហេតុ​សាសនា​តាម​ប្រពៃណី​ដូនតា​របស់ខ្លួន។

ស្ថិតក្នុង​អំបូរ​មន​-​ខ្មែរ ដូនតា​របស់​ជាតិ​សាសន៍​នេះ​បាន​បន្សល់ទុក​គំនូរផាត់ពណ៌​ជា​រូប​សត្វ នៅ​ក្នុងសម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ជាច្រើន​កន្លែង​ទូទាំង​ភូមិភាគ​ខាងលើនេះ ដូចជា​នៅ​កម្ពុជា​ក្រោម នៅ​លាវ​ និង​ថៃ មាន​វត្ថុ​សិល្បៈ​ដែល​បាន​ឆ្លុះបញ្ចាំង​អំពី​ជំនឿ​សាសនា និង​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ​ក្នុងសង្គម​ខ្មែរ​ដើម​។​ ក្នុងសម័យ​នោះ មនុស្ស​ស្ថិតក្រោម​ឥទ្ធិពល​ធម្មជាតិ ម្ល៉ោះហើយមានការ​គោរពបូជាកំលាំង​ធម្មជាតិ​ក្រោមរូបភាព​នានាដូចជា ទឹក ដី ភ្លើង ខ្យល់ ព្រះអាទិត្យ​ជាដើម​។ ជំនឿ​សាសនាមាន​លក្ខណៈ​ជា​ជីវ​ច​ល​និយម យើង​អាច​សង្កេត​ថាមាន​ភស្តុតាង​ជាច្រើន​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែល​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរបាន​បន្សល់ទុក ហើយ​ដែល​ភាគច្រើន​មាន​អាយុកាល​ប្រហែល​គ្នា​ផង​។​ ប្រព័ន្ធ​គំនិត​មនុ​ស្សបុ​រាណ​អនុលោម​តាម​ការប្រដូច​គ្នា ហើយ​ទស្សនៈ​នេះ​មាន​លក្ខណៈ​ជាស​កល​។ ឧទាហរណ៍បើ​គេ​ចង់​ដាក់​ផ្តាស​សា ឬ​សម្លាប់​នរណា​មួយ គេ​សូ​នរូ​បតុក្កតា​មួយ​តំណាង​ឲ្យ​មនុស្ស​នោះ ហើយ​គេ​យក​ម្ជុល ឬ​អាវុធ​ទៅ​ចាក់ ឬក៏​កាត់​ដៃ​កាត់​ជើង​។ ធ្វើ​ដូច្នោះ គេ​ជឿជាក់ថាសត្រូវ​របស់គេ​នឹង​ទទួល​គ្រោះថ្នាក់​ដល់​អាយុជីវិត​ពុំខាន​។ ផ្ទុយទៅវិញ បើ​គេ​ចង់បាន​នូវ​វត្ថុបំណង​អ្វីមួយ​ដូច​សេចក្តីប៉ងប្រាថ្នាដូចជា ​ត្រី សាច់ ស្រូវ អង្ករ៘ ដើម្បី​ត​ពូជពង្សវង្សត្រកូល គេ​ត្រូវបំពេញ​នូវ​ពិធី​កម្ម​មួយចំនួន​ដូចជាការ​បួងសួងអង្វ​ករ​ដល់​វត្ថុ​សក្តិសិទ្ធិ​រួមមាន ព្រលឹង​ដូនតា និង​សត្វ​ពិសិដ្ឋ​ប្រចាំត្រកូល (​តូតែម​) អ្វីមួយ​ដែល​អាច​គូរ​បញ្ជាក់​តាមរយៈ​សញ្ញា​និមិត្ត​មួយចំនួន ដូចជា​គំនូរ​លើ​ជញ្ជាំង ឬ​ពើង​ថ្ម​ជាដើម​។ យើង​អាច​ស្មានថា នៅ​ជំនាន់​ចុង​យុគសម័យ​លោហធាតុ ឬ​នៅ​សម័យមុន ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​បន្តិច ហើយ​ជួនកាល​សម័យនេះ​បានអូសបន្លាយ​យ៉ាងយូរ​នៅក្នុង​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ រហូតដល់​ដើម​សម័យ​នគរ​វ្នំ គំនូរផាត់ពណ៌​ទាំងនោះត្រូវបាន​ប្រព្រឹត្តិ​ទៅ​ដោយសារតែ​មូលហេតុ​ខាងលើនេះ​។ បើ​និយាយ​មួយបែប​ទៀតគឺ​ដោយសារតែ​ចង់បាន​ត្រី​សាច់​បរិបូរណ៍ ទើប​បុព្វបុរស​ទាំងនោះ​បាន​គូរ​ផ្ទាំងគំនូរ​ទាំងនោះ​ឡើង ដែល​ចង់ ឬ​មិន​ចង់ រមែងតែ​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​បរិស្ថាន​សង្គម​វប្បធម៌​របស់ខ្លួន​។​ បើទោះបីជា​ស្នាដៃ​ទាំងនោះ​ស្ថិតក្នុង​បង្គោល​ខណ្ឌ​សីមា​នៃ​ព្រះរាជាណាចក្រ​ថៃ ឬ​លាវ​ក្តី ក៏ប៉ុន្តែ​ពុំមែន​ជា​កម្មសិទ្ធិ​ផ្ទាល់​របស់​ពួកគេ​ឡើយ ដូច​ការបញ្ជាក់​ម្តង​ហើយ​ម្តងទៀត​របស់លោកហ្ស​ក-សឺ​ដេ​ស ដែលថា​ជនជាតិ​អំបូរថៃ​-​លាវគឺ​មនុស្ស​ចំណូល​ថ្មី​ក្នុង​ជ្រោយ​ឥណ្ឌូចិន​យើង​នេះ​។​ តាមរយៈ​ទស្សនៈ​ខាងលើ​នេះហើយ យើង​អាច​ដឹង​អំពី​ប្រភព និង​អត្ថន័យ​របស់​រូបគំនូ​រ សត្វ មនុស្ស និង រុក្ខជាតិ ព្រមទាំង​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​មួយចំនួន ដែល​ភាគច្រើន​ស្ថិតក្នុង​តំបន់​ខ្ពង់រាប នៃ​អតីត​ប្រទេស​កម្ពុជា គឺ​ខ្ពង់រាប​នគររាជ និង​ម្តុំ​ភ្នំ​ក្រ​វ៉ាន់ ឬ​គូលែន​នៅក្នុង​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​សព្វ​ថ្ងៃ​ជាដើម​ដែល​ទើបតែ​ត្រូវបាន​សិក្សា​ស្រាវជ្រាវ និង​ផ្សព្វផ្សាយ​ដោយ [www.khmerenaissance.info​]។ យើង​អាច​និយាយបានថា ដើម្បី​ឲ្យ​ការ​បរបាញ់ ឬ​នេសាទ សំរាប់​បំពេញ​សេចក្តីត្រូវការ​ខាង​ស្បៀងអាហារ​ប្រចាំថ្ងៃពួកគេ​មក​បន់ស្រន់​នៅមុខ​ផ្ទាំងគំនូរ​ទាំងនោះ ដែល​គេ​ចាត់ទុកថាពោរពេញ​ទៅដោយ​បារមី​ល្អៗ​អាច​នាំមក​នូវ​ភព្វសំណាង។ វត្តមាន​របស់​គំនូរ​សត្វ​ត្រី​ក៏ដូចជា ​ដំរី ឆ្កែ គឺជា​ការបង្ហាញ​ឲ្យ​ឃើញ​ពី​ទស្សនៈ​ពិសិដ្ឋ​របស់​សត្វ​ទាំងនោះ និង​ការទទួលស្គាល់​ជា​ប្រយោល​ថាសត្វ​ទាំងនោះគឺជា​វត្ថុ​សក្តិសិទ្ធិតំណាង​ឲ្យ​ជោគ​លាភក្នុងការ​ទាក់ ឬ​ចាប់​សត្វ ដែល​គេ​ប៉ងប្រាថ្នា​។​ ​កុំភ្លេចថាការ​បរបាញ់ ឬ ការនេសាទគឺជា​បញ្ហា​ធំ​បំផុត​។ ហេតុ​ដូច្នេះហើយពួកគេ​ត្រូវ​បន់ស្រន់​ព្រលឹង​ត្រី​ទាំងនោះ​ឲ្យ​មកជួយ​។ ត្រូវ​ជ្រាប​ផងដែរ​ថាសំរាប់មនុស្ស​បុរាណ រូងភ្នំ ពើង ឬ​ជញ្ជាំង​ភ្នំ​សុទ្ធសឹងតែ​ត្រូវបាន​ចាត់ទុកថាជា​កន្លែង​អាថ៌កំបាំង​បង្កប់​នូវ​បារមី​ខ្លាំងក្លា ដែល​ជាទីគោរព​សក្ការៈ​។ ជាមួយនឹង​អច្ឆរិយៈ​ភាព​នៃ​គំនូរ​ទាំងនោះ ទីតាំង​ទាំងនោះ​ក៏​អាច​ការពារ​សុវត្ថិភាព​ពួកគេ​ក្នុង​គ្រាអាសន្ន​ផងដែរ​។​ តាម​ការសិក្សា និង​វិភាគ​រូបគំនូរ​សត្វ​នៅក្នុង​ភូមិ​បាន​ឈាងនៅចង្វាតឧត្តរធានីក្នុងប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្នរវាង ៥០០-២០០​ ឆ្នាំមុន​គ្រិស្តសករាជ​បាន​ឲ្យ​ដឹងថានា​ចុង​សម័យ​វប្បធម៌​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ សត្វចតុប្បាទដូចជា​ គោ ដំរី និង​ក្របីបាន​បំពេញ​តួនាទី​យ៉ាងសំខាន់​បំផុត​ក្នុងសង្គម​គ្រួសារ​ខ្មែរ​នា​ជំនាន់​ដើម​យ៉ាង​ប្រាកដ​។ អំពី​ការ​ផ្សាំង​សត្វ​គោ ក្របី ដំរី និង​ឆ្កែ​ជាដើម យើង​អាច​និយាយបានថាព្រឹត្តិការណ៍​នេះពិតជា​ត្រូវបានធ្វើ​ជាច្រើន​ពាន់​ឆ្នាំមុន​វត្តមាន​របស់​គំនូរ​ទាំងនេះ​ទៅទៀត​។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីដែល​សំខាន់​នៅទីនេះ​គឺ លក្ខណៈ​ជា​សត្វស្រុក​ទាំងនោះ ត្រូវបាន​គូសបញ្ជាក់​តាមរយៈ​វត្តមាន​របស់​មនុស្ស​ដែលជា​ម្ចាស់របស់ខ្លួនដូច​ករណី​មនុស្ស​ម្នាក់​កំពុង​ដឹកគោ​ដោយ​ប្រើ​ខ្សែ ឬក៏​ជា​ព្រានព្រៃស្លៀក​ប៉ឹង ដែល​កំពុង​បរបាញ់​ជា​ឧទាហរណ៍​ស្រាប់​។​ ម្យ៉ាងវិញទៀត ការអះអាង​នេះ ក៏​អាច​គូសបញ្ជាក់​យ៉ាងច្បាស់​តាមរយៈ​រូបគំនូរ​ដែល​គេ​បាន​គូរ​លើ​ក្រឡ​ឆ្នាំងដី​ដុតនៅក្នុង​ភូមិ​បាន​ឈាង (​ចង្វាតឧត្តរធានី ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន​) និង គំនូរ​លើ​ពើងភ្នំ​នៅ​កម្ពុជា​ផងដែរ ដែលជា​សមិទ្ធិ​ផលរប​ស់​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ​នា​សម័យមុន​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម​។ ​លើសពីនេះទៅទៀត វត្តមាន​របស់​កុលាលភាជន៍​ទាំងនោះ ក៏​ជា​កត្តា​មួយ​យ៉ាង​សំខាន់បំផុត ដែល​បាន​ជួយ​យើង​ឲ្យ​ស្គាល់​យល់ដឹង​អំពី​វិស័យ “​វប្បធម៌​” ខ្មែរ​ផងដែរ​។ ផ្អែកលើ​វប្បធម៌​នា​សម័យ​នោះ យើង​អាច​កត់សំគាល់នូវ​ការ​សែនព្រេន​ចំពោះ​បុព្វការី​ជន ដោយ​កប់​សំណែន​ជាមួយ​សព​ក្នុង​ផ្នូរ​បុរាណ​៘​ ការ​បញ្ចុះសព​ដោយមាន​គ្រឿង​សំណែន ឬ​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់​សំរាប់​ជីវិត​ទៅកាន់​បរលោក ត្រូវបាន​ថែរក្សា​រហូតដល់​សព្វថ្ងៃ​នៅក្នុង​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​ខ្មែរលើ​នៅក្នុង​ខេត្ត​មួយចំនួន​នៃ​ប្រទេស​កម្ពុជា​ផងដែរ​។ ទន្ទឹមនឹង​នេះដែរ យើង​ក៏បាន​ឃើញ​មាន​វត្តមាន​របស់​សត្វ​ប្រើស និង​ដំរី​ឆ្លាក់​លើ​ស្គរ​សំ​រិ​ទ្ធិ​មួយចំនួន ដែលមាន​ប្រភព​មកពី​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​ប្រទេស​ចិន​។​ ​ដោយឡែក ក្រៅពី​ការបញ្ជាក់​អំពី​ការ​ផ្សាំង​សត្វ​ដំរី គោ ក្របី និង​ឆ្កែ ដែលជា​សមិ​ទ្ធិ​ផល​សង្គម​របស់​មន​-​ខ្មែរ យើង​ក៏​ឃើញ​មាន​វត្តមាន​របស់​សត្វ​ព្រៃ​មួយចំនួន​ដែរ ដូចជា ត្រកួត ឬ​ទន្សង និង​ជី​ងចក់​គូរ​លើ​ជញ្ជាំង​គុហា ឬក៏​កុលាលភាជន៍​។ គំនូរ​ក្នុងប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន ដែល​ដើមឡើយ​ជា​ភាគ​មួយ​នៃ​ទឹកដី​ជា​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​របស់​ជនជាតិខ្មែ​រ​។ ជាមួយគ្នានេះដែរ យើង​ក៏​ខិតខំ​បង្ហាញ​នូវ​សារៈសំខាន់​នៃ​គំនូរ​ទាំងនោះដែល​គូរ​ដោយ​ដីលែង​ពណ៌​ស្អាប់តែមួយ​មុខ​ឆ្លុះបញ្ចាំង​នូវ​លក្ខណៈ​សង្គម​វប្បធម៌​របស់​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរនា​សម័យមុន​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​។​ ខឿនវប្បធម៌​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រដែល​យើង​ទើបតែ​លើកឡើង​នៅ​ខាងលើនេះ សព្វថ្ងៃ​ត្រូវបាន​បន្ត​ដោយ​ជនជាតិខ្មែរ​ដើម​ភាគតិច​នៅក្នុង​ប្រទេស​ខ្មែរដូចជា ​ព្នង​ លុន ក្រឹ​ង​ ទំពួន​ ប្រូ​វ​ កា​វែ​ត​ គ្រឹ​ង​ កាចក់ជាដើម និង​នៅ​ប្រទេស​វៀតណាម​កណ្តាល និង​ខាងត្បូងព្រមទាំង​នៅ​ប្រទេស​លាវ ភូមា និង​ម៉ាឡេស៊ីដែល​ស្ថិតក្នុង​អំបូរ​មន​-​ខ្មែរ​។​ ​តាមរយៈ​ការសិក្សា​វិភាគដោយ​ការប្រៀបធៀប​ទៅនឹង​គំនូរ​មួយចំនួនទៀត​នៅលើ​ខ្ពង់រាប​នគររាជ ឬក៏​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន យើង​អាចធ្វើ​ការកត់សំគាល់​ដូចតទៅ៖

• ទី ១- ដូច​ក្រុម​កុលសម្ព័ន្ធ​បច្ចុប្បន្ន នៅ​ភូមិភាគ​ឦសាន​នៃ​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​សព្វ​ថ្ងៃនេះដែរ មនុស្ស​ខ្មែរ​នា​សម័យ​នោះ​រស់នៅ​ដោយ​ប្រមូលផ្តុំ​គ្នា​ជា​ក្រុម​តូចៗ ឬ​កុលសម្ព័ន្ធដឹកនាំ​ដោយ​មេកន្ទ្រាញ​ដែលជា​ចាស់ទុំ​។​
• ទី ២- បុព្វបុរស​ទាំងនោះ ក្នុង​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ បរបាញ់​សត្វ ដោយ​ប្រើ​ធ្នូ និង​ផ្លែ​ព្រួញ​ជា​អាវុធ​។​

គំនូរ​បង្ហាញ​ពី​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ​ ការ​បរបាញ់ ការដាំ​ស្រូវ និង ការចិញ្ចឹម​សត្វ (​ឯកសារនាយកដ្ឋាន​វិចិត្រសិល្បៈ​ថៃ​)

• ទី ៣- មនុស្ស​បុរាណ​នា​សម័យ​នោះ ចេះ​ត្បាញ​កញ្ជើ និង កន្ទេល​ជាដើម​។​
• ទី ៤- យោងតាម​ការសិក្សា​វិភាគ​នូវ​ផ្ទាំងគំនូរ​ទាំងអស់នោះ យើង​ក៏​ដឹង​ទៀតថាបុព្វការី​ជនយើងដើម្បី​ចិញ្ចឹមជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃក៏​ចេះ​កាច់​ត្រួយ និងជីក​មើម​រុក្ខជាតិ​នានាដើម្បី​ធ្វើជា​ចំណីអាហារ​ថែម​ទៀតផង​។​
• ទី ៥- ក្នុង​វិស័យ​កសិកម្មមនុស្ស​ទាំងនោះ​ក៏​ចេះ​ផលិត​នូវ​ឧបករណ៍​ធ្វើ​អំពី​លោហៈ​ដូចជា ផ្លែ​ផាល សំរាប់​ភ្ជួរស្រែព្រមទាំង​អាវុធ​ផ្សេងៗ​ដូចជា ពូថៅ ពន្លៀក ដឹង ស្ន ជាដើម​។​

គំនូរ​បង្ហាញ​ពី​ជីវភាព​ប្រចាំថ្ងៃ ដោយមាន​វត្តមាន​នៃ​សត្វ​គោ និង​ឆ្កែ (​ឯកសារ នាយកដ្ឋាន​វិចិត្រសិល្បៈ​ថៃ​) ​ក្រៅពីនេះ ពួកគេ​ក៏​ចេះ​ធ្វើ​ស្រែចំការ​ផងដែរ ហើយ​ថែមទាំង​ចេះ​ចិញ្ចឹមសត្វ ដោយ​យក​សត្វព្រៃ​មក​ផ្សាំង​ឲ្យ​ក្លាយជា​សត្វស្រុកដូចជាសត្វ​ គោ ក្របី ដំរី ឆ្កែ មាន់ ជាដើមដើម្បី​បរិភោគ ឬ​យកទៅ​ភ្ជួរស្រែ​ចំការ ឬក៏​សំរាប់សែនព្រេន អារក្ស ខ្មោច​ដូនតា ព្រៃភ្នំ ដែលជា​វត្ថុ​សក្តិ​សិទ្ធិ​នៅ​ជុំវិញខ្លួន​។​ មិនតែប៉ុណ្ណោះ​សោត ដើម្បី​ចាប់​ត្រី​នៅតាម​បឹងបួ ឬ​ដង​ទន្លេ គេ​ចេះ​ប្រើ​ឧបករណ៍​នេសាទដូចជា លប និង​ប្រើ​ផ្លែ​សន្ទូច​ជាដើម​។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ក្នុង​ពិធីសែនព្រេន​បួងសួង សូម​សេចក្តីសុខ​សប្បាយ​ពី​អា​រ័ក្ស​អ្នកតា នៅពេល​ជួប​គ្រោះភ័យ​ម្តងៗ ពួកគេ​ចេះ​ប្រើ​ឧបករណ៍​ភ្លេង ដូចជា​ស្គរហើយ​មានការ​រាំ​រែក​ក្នុង​ពិធី​កម្ម​ទាំងនោះ​។​ ​នៅក្នុង​ទឹកដី​នៃ​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​បច្ចុប្បន្ន គេ​ពុំទាន់​រកឃើញ​គំនូរ​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​សំលៀកបំពាក់​នា​សម័យ​នោះទេ ក៏ប៉ុន្តែ​យើង​ដឹង​ច្បាស់​ថា ដូនតា​ខ្មែរចំពោះ​បុរសគឺ​ស្លៀក​ប៉ឹងឯ​ស្ត្រី​ស្លៀកសំពត់ដើម្បី​បិទបាំង​កេរ្តិ៍ខ្មាស់ ដូច​ករណី​ចំលាក់​ឆ្លាក់​លើ​ស្គរ​សំ​រឹទ្ធិ នៅ​ភូមិ​ព្រ​ហារ ខេត្តព្រៃវែង និង ចំលាក់ដី​ដុត​នៅ​ភូមិ​ស្នាយ​ជាដើម​។ នៅ​សម័យ​នោះ​វិញ មនុស្ស​ទាំង​ពីរភេទ​ចូលចិត្ត​ចោះត្រចៀក ដើម្បី​ពាក់​ត្រសាល់​ត្រចៀក ធ្វើ​អំពី​ឈើ​ភ្លុក ឆ្អឹង និង​លោហៈ​។ ម្យ៉ាងវិញទៀត​ពួកគេ​ទាំង​ក្មេង ទាំងចាស់ ទាំងប្រុស ស្រី សុទ្ធសឹងតែ​ចូលចិត្ត​ជក់បារី ហើយ​ប្រើ​ខ្សៀ​។ បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​ទាំងនោះ នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏​ដូច​នៅ​សម័យ​បុ​រេ​អង្គរ និង​អង្គ​រដែរ ដើម្បី​បិទបាំង​រាងកាយ​បុរស និង​ស្ត្រី​និយម​ប្រើ​ប៉ឹង តែ​ភាគច្រើន​ស្ត្រី​និយម​ស្លៀកសំពត់​។ បើ​និយាយ​ម្យ៉ាងទៀត ពួកគេ​ដែល​ស្ថិតក្នុង​អំបូរ​មន​-​ខ្មែរ ឬ​ខ្មែរ​-​មន ចេះ​ស្លៀកពាក់តុបតែង​ខ្លួនប្រាណ​ដោយ​គ្រឿងអលង្ការ​ទៅហើយព្រមទាំង​ចេះ​សាក់​ខ្លួន​ផងដែរ​។ ស្នាម​ក្រណាត់ ឬ​សំពត់​ដែល​ជាប់​នៅលើ​វត្ថុ​ប្រើប្រាស់​ប្រចាំថ្ងៃ និង​ផ្លែ​ត្រល់​នៅតាម​ស្ថានីយ៍​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ជាពិសេស​នៅ​ភូមិ​ស្នាយ និងភូមិ​បាន​ឈៀង (​ប្រទេស​ថៃ​) គឺជា​ភស្តុតាង​យ៉ាង​ប្រាកដ​។​ ​ស្តីពី​ចំណាស់​នៃ​គំនូរ​ពណ៌​ក្រហម​ទាំងនោះ ​ដែលប្រើ​វត្ថុធាតុដើមដី ដែល​បារាំង​ហៅថា អូ​ក្រើ (Ocre) តាមការសិក្សា​ស្រាវជ្រាវពី​សំណាក់​អ្នក​បុរាណ​វិទូ​ថៃ​បានបង្ហាញ​យ៉ាងច្បាស់​ថាគឺ​ស្ថិតក្នុង​ចុង​យុគ​សំ​រិ​ទ្ធិដើម​យុគ​ដែកពោលគឺ​មុន​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​បន្តិច​។​ ខាងលើនេះគឺជា​លក្ខណៈ​សង្គម​វប្បធម៌​របស់​បុព្វបុរស​ខ្មែរមុន​ឥណ្ឌូ​ប​នី​យក​ម្ម ដែល​អាច​គូសបញ្ជាក់​តាមរយៈ​គំនូរ និង​បុរាណវត្ថុ​មួយចំនួនដែល​គេ​បាន​ជួបប្រទះ​នៅលើ​ទឹកដី​ដើមកំណើត​របស់​មនុស្សខ្មែរ​។ កុំភ្លេចថាបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​នៃ​ព្រះរាជាណាចក្រ​ម្ពុ​ជា​បច្ចុប្បន្ន​ផ្សាភ្ជាប់​ទៅនឹង​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ដែនដី​គោកនៃ​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍យើង​នេះ​។​ សិល្បៈ​គុហា​ទាំងនោះ ដែល​ភាគច្រើន​ត្រូវបាន​ផលិតឡើង​ដោយ​ការ​ផាត់​ពណ៌​ទៅលើ​គំនូរ​ដែល​គេ​បាន​គូរ ឬក៏​ជា​គំនូស​លើ​ថ្ម​ដែល​គ្មាន​ពណ៌គឺជា​សិល្បៈ​មួយ​ប្រភេទ​ប្រកបដោយ​លក្ខណៈ​ពិសិដ្ឋដែល​ត្រូវបាន​ធ្វើឡើង​ដើម្បី​មូលហេតុ​ជំនឿ​។

ស្ថាបត្យកម្ម

នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ ក៏​ដូច​នៅលើ​ទឹកដី​កំណើត​របស់ពូជសាសន៍​ខ្មែរ​ដែរ មុន​ការ​លេចធ្លោ​ឡើង​នូវ​ប្រាង្គ​ប្រាសាទ និង​ទីក្រុង​បែប​ឥណ្ឌា ឬ​អឺរុ​ប វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រត្រូវ​ចែកចេញជា​ពីរ​ប្រភេទ​ធំៗគឺ​ថ្ម និង ឈើ​។​ ស្ថាបត្យកម្ម​ថ្មមានដូចជា ថ្ម​ធម្មជាតិដែល​គេ​បញ្ឈរ (menhir) សំរាប់សំគាល់ថាជាទី​សក្ការៈបូជាដែលមាន​លក្ខណៈ​សក្តិសិទ្ធិព្រមទាំង​ថ្ម​ដេក (dolmen) ដូចជា​នៅ​ភាគ​ខាងជើង​នៃ​ប្រទេស​លាវ​បច្ចុប្បន្នដែល​តាមពិតទៅ​គឺ​គេ​ដាក់​គងលើគ្នា (​មួយ​ផ្ទាំង​នៅ​ពីលើ និង​ពីរ​ទៀត​នៅ​ខាងក្រោម​ជា​ទំរ​) ដើម្បី​បញ្ចុះសព​។ ទន្ទឹមនឹងនេះ យើង​ក៏បាន​ឃើញ​ដែរ​នូវ​រណ្តៅ​កប់​សពដែល​គេ​បាន​ចោះ​ក្នុង​ថ្ម និង​វត្ត​មាននៃ​ក្តា​រមឈូស​ថ្ម និង​ឈើ ដូច​ករណី​ក្តារ​មឈូស​នៅ​ស៊ុន​ឡុ​ក (​កម្ពុជា​ក្រោម​) និង​ក្តារ​មឈូស​នៅ​ចង្វាតកញ្ចន​បុរី (​ប្រទេស​សៀម​)​។ ប្រភេទ​ស្ថាបត្យកម្ម​ទី​២ គឺ​ផ្ទះសំបែង និង​ភូមិ​រាង​មូល ឬ​ដែលមាន​រាង​ជា​ពងក្រពើដែលជា​ទីប្រជុំជន ឬ​ទីក្រុង​បុរាណធ្វើ​អំពី​ដី​លើកហើយ​មាន​គូ​ទឹក​ហ៊ុំព័ទ្ធ​ជុំវិញ ដែល​លោក​ភី​លិ​ប-ហ្គ្រោ​លី​យេបាន​ឲ្យ​ឈ្មោះថាវប្បធម៌​ភូមិ​មូល​នៅ​មេមត់​។​ ក្នុងសម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ យ៉ាងហោចណាស់​ក៏​ចាប់តាំងពី ១៥០០ ​ឆ្នាំមុន​គ​.​ស ពោលគឺ​ក្នុងដំណាក់កាល​បុព្វបុរស​ខ្មែរបាន​ចេះ​ប្រើ​ផ្ទាំង​ថ្ម​ធម្មជាតិ​ធំៗដើម្បី​ធ្វើជា​និមិត្តសញ្ញា​ផ្សេងៗ និង​ដើម្បី​មូលហេតុ​ជំនឿ​សាសនា​។ ហើយ​ទន្ទឹមនឹងនេះ ពួកគេ​ក៏​ចេះ​យក​ថ្ម​ធម្មជាតិ​ទាំងនោះមក​កែច្នៃ​ប្រឌិត​នូវ​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ដំបូងបង្អស់​ដែរ​។ នៅទីនេះយើង​ចង់​និយាយ​ដល់​ថ្ម​បញ្ឈរ និង​ដេក ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជាស​កល ហើយ​ដែលជា​សមិទ្ធិផល​ឲ្យ​ក្លាយទៅជា​របស់​មនុ​ស្សសុ​ទ្ធ​សាធខុសពី​ថ្ម​ធម្មជាតិ​ធំៗ និង​ពើង ឬ​ពយ ដែលជា​ថ្ម​ធម្មជាតិ តែ​ផ្នែក​ខាងលើ​លយ​ចន្លោះ​មួយ ល្មម​សមរម្យ​ធ្វើជា​ជំរក​។​​ ​​ខាងលើនេះស​ឲ្យ​ឃើញថា សមត្ថភាព​សាងសង់​របស់​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ មាន​កំរិត​ខ្ពស់​រួចទៅហើយ ហើយ​នា​សម័យ​នោះពួកគេ​ក៏​ពិត​ជាមាន​ទំនាក់ទំនង​ផ្នែក​វប្បធម៌​ជាមួយនឹង​តំបន់​ផ្សេងៗ​ឯទៀតក្នុង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​។ បើ​យើង​ពិនិត្យមើល​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ទាំងនោះ ដែលមាន​លក្ខណៈ​សកល យើង​នឹង​ដឹងថានៅ​ប្រទេស​អឺរ៉ុប គេ​ឲ្យ​ឈ្មោះថា វប្បធម៌​ថ្ម (Culture megalithique)​។​​​ ផ្ទាំង​ថ្ម​ធម្មជាតិ និង​ពើង ជាទី​សក្ការៈហៅ​ ខ្លាហោះ មាន​សិលាចារឹក Ka 726 និង ថ្មដា ឈ្មោះ​ថ្ម​កំរើក មាន​សិលាចារឹក Ka 725 ត្រង់ចំណុច​ថ្ម​បី​ដុំ ភ្នំ​ត្បែងមានជ័យ ខេត្តព្រះវិហារ (​ម​.​ត ២០១២)។​ មុន​ឆ្នាំ ១៩៨១ គ្មាន​ការសិក្សា​ស្រាវជ្រាវ​អំពី​វប្បធម៌​ថ្ម (Culture megalithique) ស៊ីជំរៅ​ណាមួយ​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា​នៅឡើយ ទោះជា​គេ​ដឹងថា មូលដ្ឋានគ្រឹះ​នៃ​ប្រព័ន្ធ​គំនិត​ខ្មែរគឺ​ស្ថិត​លើ​ជំនឿ​បែប​ជី​វច​ល​និយមជាពិសេសជំនឿ​លើ​ថ្ម​ធម្ម​ធម្មជាតិដូចជា​ការគោរព​បូជា​ថ្ម អ្នកតា ឬ​ភ្នំ​ជាដើម ដែល​តំណាង​ឲ្យ​បុព្វការី​ជន (Cf. ម​.​ត្រា​ណេ​, ១៩៨១ ប្រភព​នៃ​វប្បធម៌​អារ្យធម៌ និង​ជំនឿ​ខ្មែរ​)​។​ គឺ​ប្រការ​នេះហើយ ដែលជំរុញឲ្យ​យើង​យល់ឃើញថា គេ​ត្រូវតែ​បញ្ចូល​រាល់​ទិន្នន័យ​បុរាណវិទ្យា​ពាក់ព័ន្ធ​នឹង​វប្បធម៌​ថ្មដែល​គេ​បាន​រកឃើញ​ក្នុងប្រទេស​ទាំងពីរ​ខាងលើនេះក្នុង​ខឿនវប្បធម៌​ខ្មែរ​បុរាណមុន​ការបង្កើត​រដ្ឋ​វ្នំ ឬ​រដ្ឋ​ខ្មែរ​ដំបូងបង្អស់​។ ក្នុងន័យ​នេះហើយ ការមើលរំលង​នូវ​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម សក្ការៈ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ទាំងនោះ ដែល​បណ្តាលមកពី​ការផ្លាស់ប្តូរ​ទំរង់ ឬ​ទំហំ​នៃ​ភូមិសាស្ត្រ​ជា​ប្រវត្តិសាស្ត្រ ឬ​ប្រព័ន្ធ​ជំនឿ​សាសនារបស់​អតីត​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​ត្រូវតែ​កែតំរូវ​។ ការដែល​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម មានការ​ប្រែប្រួល​លក្ខណៈដោយបាន​ឆ្លងកាត់​នូវ​ច្រើន​សម័យកាលតែ​ទោះជា​យ៉ាងណាក៏ដោយសមិទ្ធិផល​ទាំងនោះ គឺជា​តឹកតាង​វប្បធម៌​ដែល​យើង​មិនត្រូវ​បំភ្លេច​ក្នុងការ​ស្វែងយល់​អំពី​ អតីតកាល​របស់​មនុស្ស​ខ្មែរ​ដែរ​។ ខាងលើនេះ គឺជា​គុណបំណាច់​ដ៏​ធំធេង​របស់​និក្ខេបបទ​ថ្នាក់បណ្ឌិត​របស់​យើង​នៅ​ខាងលើ​។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ត្រូវ​ជ្រាបថាវប្បធម៌​ថ្ម​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ក៏​ជាប់​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ការសាងសង់​ សំណង់​ថ្ម​ធំៗ​សំរាប់​បញ្ចុះ​សាកសព​ដែរ ដែល​គេ​បាន​មើលរំលង​។​ ​ក្នុងការ​ស្រាវជ្រាវ​រប​ស់​យើង ក៏បាន​ឃើញ​ដែរ​នូវ​ថ្ម​សក្ការៈ​មួយចំនួន ដែល​បុព្វបុរស​ខ្មែរ​មិនបាន​ស្ថាបនា​ទេ ហើយ​ការ​គោរពបូជា​ត្រូវបាន​បន្តវេន​ពី​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​រហូតដល់​ បច្ចុប្បន្ន​ភាពដូច​ករណី​ថ្ម​នៅលើភ្នំ​ត្បែងមានជ័យ​ក្នុង​ខេត្តព្រះវិហារ​ជា​ឧទាហរណ៍​ស្រាប់​។​ ព្រោះ​ជា​ថ្ម​ធម្មជាតិនៅតាម​ជំរាល ឬ​លើ​ខ្នងភ្នំ ដូច​ករណី​ផ្ទាំង​ថ្មដា នៅចង្វាតឧត្តរធានី ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន​ជា​សក្ខីកម្ម​ស្រាប់ រមែងតែ​ទទួល​នូវ​ការ​គោរពបូជា​ជានិច្ចកាល​។ ទន្ទឹមនឹងនេះ យើង​ក៏បាន​ឃើញ​មាន​ផ្ទាំង​ថ្ម​ធម្មជាតិ​ខ្លះទៀត​ដែរ ដែល​ត្រូវបាន​កែច្នៃ​ដោយ​ទេពកោសល្យ​ខ្ពស់ ដើម្បី​ជាទីគោរព​សក្ការៈ ឬក៏​ដើម្បី​តំណាង​ឲ្យ​អង្គ​ប្រាណ​ដូនតា ដូច​ករណី​ផ្ទាំង​ថ្ម​ដេក និង​ថ្ម​បញ្ឈរ​នៅ​តំបន់​បាន​អាង នៅ​ភូមិភាគ​ខាងជើង​នៃ​ប្រទេស​លាវ បច្ចុប្បន្ន​ជា​តឹកតាង​រឹង​មួយ​ដោយ​ឥត​ប្រកែក​បាន​។ តែ​អ្វីដែល​យើង​កត់សំគាល់​នៅទីនេះគឺ​ក្នុង​វប្បធម៌​មន​-​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏​ដូច​បច្ចុប្បន្នភាព​ដែរ ជំនឿ​លើ​ថ្ម​ធម្មជាតិ និង ជំនឿ​លើ​ភ្នំ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជា​ជីវ​ច​ល​និយម នោះ​ជំនឿ​នេះ​បាន​បន្តវេន​ពី​អតីតកាល​ដ៏​យូរលង់ រហូតដល់​បច្ចុប្បន្នភាព ហើយ​ឧត្តមភាព​នៅ​ត្រូវបាន​ថែរក្សា​ដដែល​។ ហើយ​ការ​គោរពបូជា​នេះ ក៏​ដោយសារតែ​គេ​ជឿថាថ្ម​ទាំងនោះ​មាន​បារមី​កាន់ ឬ​វត្ថុ​សក្តិ​សិទ្ធិ ពោលគឺ ព្រលឹង ឬ​វិញ្ញាណ​បុព្វការី​ជន​សណ្ឋិត​នៅក្នុង​ថ្ម​ទាំងនោះធ្វើ​ឲ្យ​ថ្ម​ទាំងនោះ​ប្រកបដោយ​អច្ឆរិយ​ភាពដោយ​ចេះ​ជួយសង្គ្រោះ​មនុស្ស​ឲ្យ​ផុតពី​ទុក្ខភ័យ​ទាំងឡាយ​។ ក្តារ​មឈូស​ឈើ​នៅ​ក​ញ្ច​នបុរី ថៃ​បច្ចុប្បន្ន​ ក្តារ​មឈូស នា​សម័យ​ក្រោយ​អង្គររបស់​ជនជាតិភាគតិចស្អូចនៅ​ខេត្តកោះកុង។ លក្ខណៈ​ជាស​កល ករណី​ថ្ម​បញ្ឈរ និង​ដេក ដែល​សុទ្ធសឹងតែ​ជា​កត្តា​អាច​តំណាង​ឲ្យ​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​ដំបូងបង្អស់​របស់​មនុស្ស​ខ្មែរតំរូវ​ឲ្យ​យើង​អធិប្បាយ​អំពី​និមិត្ត​រូបភាព​មួយកំរិតទៀត​។ នៅ​ប្រទេស​លាវ​ ដែលជា​ទឹកដី​កំណើត​របស់​អំបូរ​មន​-​ខ្មែរ ថ្ម​បញ្ឈរ​គឺ​តំណាង​ឲ្យ​លិង្គ​របស់​ភេទ​ប្រុស​ដែល​គេ​បញ្ឈរ ដើម្បី​ជាទីគោរព​សក្ការ​:​។ បង្គោល​ថ្ម​ទាំងនោះ​ត្រូវបាន​គេ​ចិត​ចេញពី​ស្រទាប់​ថ្មដា (mica-schiste)​។ រីឯ​ពាង​ថ្ម​ខ្លះ​សំរាប់បញ្ចុះសព​វិញមាន​បណ្តោយ​រហូតដល់​ ៣ ​មាត្រ និង​កំពស់់ ​៣​មាត្រ ​២០ តំណាង​យោនី ឬ​ផ្ទៃ​របស់​ស្ត្រី​ទៅវិញ​។ រីឯ​រណ្តៅ​បញ្ចុះសព​វិញ ដែល​គេ​ចោះ​លើ​ថ្ម ខ្លះ​មាន​ជំរៅ​រហូតដល់​ ២ ​មាត្រនិង​បណ្តោយ​ប្រវែង ២​ មាត្រ ​១៥ ក៏មាន​អត្ថន័យ​ដូចគ្នា​។ ជា​ឧទាហរណ៍: ដី ឬ​ព្រះធរណី​ត្រូវបាន​គេ​ចាត់ទុកថាជា​ដៃ ឬ​ទ្វារមាស​សំរាប់​ទទួល​សាកសព​កូន ហើយ​ដោយសារ​ហេតុផល​នេះ ទើប​គេ​កប់​សព​ក្នុង​ដីសំរាប់​​ឲ្យ​ចាប់ជាតិ​ឡើងវិញ​ទៅ​អនាគត​។ នេះ​ជាការ​យល់ឃើញ​របស់​ពួកគេ ហើយ​រូបារម្មណ៍​នេះ នៅតែ​ស្ថិតក្នុង​ផ្នត់គំនិត​របស់​មនុស្ស​ខ្មែរ​ផងដែរ​។ ​ប្រការ​មួយទៀត​ដែល​គួរ​កត់ត្រា​ដែរគឺ​វត្តមាន​របស់​ថ្ម​ផ្តេក​មួយ (dolmen) នៅបាន​ណា​សែ​វ ប្រទេស​​លាវ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ប្រហាក់ប្រហែល​និង​ថ្ម​ផ្តេក​នៅ​ប្រទេស​បារាំងជាពិសេស​នៅ​ន័​រ​ម៉ុង​ឌី​។​ ដូនតា​ខ្មែរ​នា​សម័យ​នោះ ដែលមាន​លក្ខណៈ​ជា​កុល​ស​ម្ព័​ន្ធ​នៅឡើយ​។ ហើយ​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ​ដើម​ទាំងនោះ​ក្នុងភូមិ​ភាគ​នេះ​។ សង្គមដូចជា​ពួក​ខា និង​ល្មេ​ត​ជាដើម រួមទាំង​ប្រទេស​កម្ពុជា វៀតណាម​កណ្តាល និងត្បូង ប្រទេស​ថៃ ភូមា និង​ម៉ាឡេស៊ីសុទ្ធសឹងតែ​បាន​បន្សល់ទុក​នូវ​តឹកតាង​ដ៏​សំខាន់​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅ នឹង​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​ថ្ម និង​ឈើ​ដែល​មិនមែនជា​របស់​ឥណ្ឌា ឬ​ចិន​ឡើយ​។ ​ទោះបី​ យ៉ាងនេះ​ក្តីដូច​ពោល​ខាងលើ សមិទ្ធិ​ផល​សង្គម​សំខាន់​ជាងគេគឺ​ការស្ថាបនា​នូវ​ភូមិ​មូល ឬ​បន្ទាយ​គូ​ក្នុង​ភូមិភាគ​នេះដែល​បាន​គ្របដណ្តប់​ទូទាំង​ភូមិភាគ​អាស៊ីអាគ្នេយ៍​យើង​នេះ​។ សរុបមកខ្មែរ​មុន​ឥណ្ឌា​ចូល​ស្រុកបាន​ស្គាល់​នូវ​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​ឈើ​រួចមកហើយ​។ ដូច្នេះ​យើង​អាច​សន្និដ្ឋានបានថា យោងតាម​ឯកសារ និង​ការស្រាវជ្រាវ យើង​អាច​យល់ដឹង​អំពី​ស្ថាបត្យកម្មដែល​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅនឹង​ជំនឿ​លើ​ភាព​អមតៈ និង​ជំនឿលើ​ការ​ចាប់ជាតិ​ឡើងវិញ​ក្រោយពី​ស្លាប់។ ទាំងនេះគឺជា​មែកធាង​មួយ​នៃ​វប្បធម៌​ខ្មែរ​យ៉ាង​ប្រាកដ ទោះជា​យ៉ាងណាក៏ដោយយើង​មិនអាច​រាប់បញ្ចូល​ក្នុង​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​ដែរ​។​ ក្នុង​បរិវេណ​នៃ​ភូមិ​មូល ឬ​បន្ទាយ​គូ​នីមួយៗ ដែល​ធ្វើ​អំពី​ដី​លើក​មាន​រាង​មូល ឬ​ពងក្រពើ ដោយមាន​គូទឹក​ជុំវិញនោះគេ​ឃើញ​ស្លាកស្នាម​នៃ​ផ្ទះសំបែង​ដែល​បាន​ផ្គុំ​គ្នា​ឲ្យ​ក្លាយទៅជា​ភូមិរោង ​សិប្បកម្ម​ព្រមទាំង​ស្រែចំការ​។ ទំហំ​នៃ​ភូមិ​ទាំងនោះ មិន​ស្មើគ្នា​ទេ រួច​មាន​ទំហំ (​វិជ្ឈមាត្រ​) ជិត​ដល់ ១​គីឡូម៉ែត្រ ដូច​ករណី​ភូមិ​មូល​នៅ​ម្តុំ​ជើងឯក រាជធានី​ភ្នំពេញ​បច្ចុប្បន្ន ហើយ​ខ្លះទៀត​មាន​ទំហំ​ត្រឹមតែ ១០០​ មាត្រ​ប៉ុណ្ណោះ​។ ជាមួយ​ភូមិ​មូល ដែលជា​ទីប្រជុំជន​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​នោះ យើង​ក៏បាន​ឃើញ​មាននូវ​គូ​ទឹក​ហ៊ុំព័ទ្ធ​នៅ​ជុំវិញ​នៃ​សំណង់​ស្ថាបត្យកម្ម​ទាំងនោះ​ដែរ ដូច​ករណី​គូទឹក​ខាងក្នុងនិង​គូ​ទឹក​ខាងក្រៅ​ហ៊ុំព័ទ្ធ​ទីក្រុង​សុ​រិ​ន្ទ្រ ដែលមាន​ប្រវែង​ជាច្រើនសហាតិមាត្រ​។ រាល់​ស្ថាបត្យកម្ម​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ ក៏មាន​ការវិវត្ត​ផ្សេងៗ​ទៅតាម​តំបន់​នីមួយៗ​ផងដែរ​។ ដូច្នេះហើយ​បានជា​នៅ​តំបន់​ខ្ពង់រាប​ខ្លះ គេ​ឃើញ​មានការ​ប្រើ​ក្តារ​មឈូស​ឈើ សម្រាប់​បញ្ចុះសព​ដូនតា ដូចជា​កញ្ចន​បុរី​ជាដើម​។ ក្រៅពី​ក្តារ​មឈូស​ថ្ម ឬ​ឈើ ដែល​បុព្វបុរស​មន​-​ខ្មែរបាន​បន្សល់​ជា​ស្នាដៃ​ដ៏​សំខាន់ប្រពៃណី​ប្រើ​ក្តា​រម​ឈូសឈើ​ខាងលើនេះ ក៏ត្រូវ​បាន​បន្ត​រហូត​ដល់​សព្វថ្ងៃ​ដែរ ជាពិសេស​នៅតាម​តំបន់​ព្រៃភ្នំ​ក្នុង​ឧបទ្វីប​ឥណ្ឌូចិន​។​ មានន័យថាការដែល​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា និង លាវក៏​ដូច​នៅ​ប្រទេស​វៀតណាម​កណ្តាល និង​ត្បូង​បច្ចុប្បន្ន នៅតែ​ប្រើ​ក្តារ​មឈូស​ឈើ ដើម្បី​បញ្ចុះសព​ដូច​នៅ​សម័យមុន​ឥណ្ឌូ​បនីយកម្ម មិន​គ្រាន់តែ​ធ្វើ​ឲ្យ​ឃើញ​នូវ​ចំណាស់​នៃ​ខឿនវប្បធម៌​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ ថែមទាំង​ធ្វើ​ឲ្យ​ឃើញ​និរន្ត​ភាព​នៃ​វិស័យ​ស្ថាបត្យកម្ម​ផងដែរ​។​ ការ​ខ្វះខាត​ច្រើនក្នុងការ​ស្រាវជ្រាវ​ដំបូង​នេះ ប៉ុន្តែ​គប្បី​យើង​ត្រូវ​បញ្ចូល​ក្នុង​អត្ថបទ​នេះ​នូវ​ស្លាកស្នាមពាក់ព័ន្ធ​ទៅ​នឹង​ផ្ទះសំបែង​នា​សម័យ​នោះដែរ​។ ព្រោះថាលំនៅស្ថាន សំរាប់​មនុស្សក៏​ដូច​លំនៅស្ថាន​ជាទី​សក្ការៈ​របស់​ពពួក​អា​រុក្ខ​អារក្សដូចជា​ខ្ទម​អ្នកតា​ជាដើមគឺ​ត្រូវបាន​បង្កើតឡើង​ដោយ​បុព្វការី​ជន​ខ្មែរ​សុទ្ធសា​ធពោលគឺ​មិនមែនជា​កំចី​បរទេស​នោះទេ។

បច្ចេកទេស

ដោយសារ​កំណាយ​នៅ​ស្ថានីយ៍​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​មួយចំនួន យើង​អាច​និយាយបានថាបច្ចេកទេស​ស្មិត​ត្រូវបាន​អនុវត្តឡើង​ដោយ​សហគមន៍​មន​-​ខ្មែរ​តាំងតែ​ដើម​សម័យ​លោហធាតុ​ម្ល៉េះ​។ ដោយហេតុថាក្នុងចំណោម​វត្ថុ​បុរាណ​ដែល​គេ​បាន​រកឃើញ គេ​បានឃើញ​មាន​ពុម្ព​សំរាប់ធ្វើ​ផ្លែ​ ដឹង​ មុខព្រួញ​ ចិញ្ចៀន​ ពូថៅដើម្បី​យកទៅ​ប្រើប្រាស់​ក្នុង​ជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ​។ ហើយ​ការប្រើ​ពុម្ព​នេះត្រូវបាន​បន្ត​រហូតដល់​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​។​ សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ គេយក​ដីឥដ្ឋ​ដែល​ធន់​នឹង​ភ្លើងលើកលែងតែ​ចំពោះ​គ្រឿងអលង្ការ​លំអរ​បស់​ព្រះអាទិទេព ឬ​មនុស្ស​ទាំង​ពីរភេទ​ដែល​គេ​ប្រើ​ពុម្ព​ថ្មដូចជា ថ្មថ្លើមអណ្តើក​មក​ធ្វើ​ស្នូល ចាក់​ក្រមួន​ពី​ក្រៅហើយ​ឆ្លាក់​រូប​លើ​ក្រមួន​។ បន្ទាប់មក​ជាង​ស្មិត​ក៏​យក​ដី​មកចាក់​រុំ​ពី​ក្រៅ​ទៀតដើម្បី​ធ្វើជា​ពុម្ព​។ ដំណាក់កាល​ទី​ពីរ គឺ​ក្រោយពី​ពុម្ព​ទាំងពីរគឺ​ពុម្ព​មុខ និង​ក្រោយ​ត្រូវបាន​ផលិត​រួចមកហើយ គេ​យក​លោហធាតុ​ដែល​រលាយ​ដោយ​កំដៅភ្លើង ដែល​គេ​ដាក់​ក្នុង​ក្រឡ​មួយ ដើម្បី​ចាក់បង្ហូរ​ក្នុង​ពុម្ព​នោះ ដែល​គេ​រឹ​ប​ឲ្យ​ជាប់​គ្នា​។ ក្រមួន​ប៉ះ​នឹង​លោហធាតុ​ក៏​រលាយ​អស់​ទៅ ហើយ​លោហធាតុ​ក៏​ហូរ​ទៅ​បំពេញ​ជំនួស​ដោយ​រក្សា​នូវ​រូប​ដែល​គេ​បាន​ឆ្លាក់​ពីលើ​។ ដំណាក់កាល​ទី​៣ គឺ​ក្រោយពី​លោហធាតុ​រលត់​ក្តៅ គេ​ក៏​យក​រូប​ចេញពី​ពុម្ពហើយ​យក​រូប ឬ​វត្ថុ​ដែល​គេ​បាន​ស្មិត​នោះ​ទៅ​លាង​ដុសខាត់​ឲ្យ​ស្អាត ហើយ​យកទៅ​ប្រើប្រាស់​។​ ​ខាងលើនេះគឺជា​បច្ចេកទេស​ស្មិត​ទេវរូប​ រូប ឬ​វត្ថុ​ផ្សេងៗ​ដូចជា សញ្ញា​និមិត្ត​ពិសិដ្ឋ និង កាក់​ជាដើម ដែលមាន​លក្ខណៈ​តូច​។ រីឯ​រូបចំលាក់​ដែលមាន​ខ្នាត​ធំ​វិញ គេ​ត្រូវ​ប្រើពេល​វេលា និង​សំភារៈ​ច្រើនជាង​។ ពោលគឺ គេ​ត្រូវ​ស្មិត​ផ្នែក​នីមួយៗ​នៃ​រូបនោះ ហើយ​ក្រោយពី​ចាក់ពុម្ព​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម រួច​គេ​ក៏​យក​បំណែក​ផ្សេងៗ​មក​ផ្គុំ​គ្នា ទើបបាន​រូប​ទាំងមូល​។​ ​នៅលើ​ទីតាំង​នៃ​ទីក្រុង​អង្គរបុរី យើង​បានឃើញ​វត្ថុ​ប្រើប្រាស់​ប្រចាំថ្ងៃ​មួយចំនួន ព្រមទាំង​ទេវរូប​ធ្វើ​អំពី​លោហៈ​ប្រកបដោយ​ក្បាច់រចនា​យ៉ាង​ផ្ចិតផ្ចង់ និង​លំអិត​ឆ្មារ ដែល​សិប្បករ​ខ្មែរ​នា​ជំនាន់​នោះបាន​ផលិត​ដោយបាន​ប្រើប្រាស់​ពុម្ព​ចាក់​។ វត្តមានរ​បស់ពុម្ព​ទាំងនោះ ដែល​នៅ​សេសសល់​ពិតជា​បង្ហាញ​បញ្ជាក់​ឲ្យ​យើង​ដឹង​អំពី​បច្ចេកទេស​ស្មិត​នា​សម័យមុន​អង្គរ​។ តែ​ទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក៏ដោយ ក៏មាន​ទេវរូប និង​ពុទ្ធរូប​ដែល​គេ​ផលិត​ដោយ​មិនបាន​ប្រើ​ពុម្ព​ឡើយ ព្រោះ​គេ​បាន​ឆ្លា​ក់ដោយ​ដៃ​ផ្ទាល់​។​ បច្ចេកទេស​ស្មិត​នៅ​អង្គរបុរី​ក៏ដូចជា​នៅ​ដែនដី​សណ្តនៃ​ដង​ទន្លេមេគង្គ ឬក៏​នៅ​ភូមិភាគ​ខាងត្បូង​នៃ​ប្រទេស​ថៃ​បច្ចុប្បន្ន ដែល​ឋិត​ក្នុង​សម័យកាល​វប្បធម៌វ្នំ រវាង​ស​.​វ​ទី​៣ និង​ទី​៥​នៃ​គ​.​ស គឺជា​តឹកតាង​បង្ហាញ​នូវ​ភាពរុងរឿង ថ្កើងថ្កាន​នៃ​ខឿនវប្បធម៌​នៃ​ជនជាតិខ្មែរនា​ដើម​សម័យ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​យ៉ាង​ជាក់ច្បាស់។

ឧស្សាហកម្ម

​ឧស្សាហកម្ម​ឆ្អឹងប្រកបដោយ​ភាពសំបូរ ដែលយើង​បាន​ឃើញ ដង​កាំបិត គ្រឿងអលង្ការ អ​ង្កាំ ត្រសាល់​ត្រចៀក ចិញ្ចៀន ផ្លែ​សន្ទូច ហើយ​ក្នុងចំណោម​កុលាលភាជន៍​ខ្មែរ​នា​សម័យ​នោះ យើង​បាន​ជួប​វត្ថុ​សិល្បៈ​មួយចំនួន​តូច​ដូចជា​ ក្របី ជ្រូក គោ ជាដើម។ ឥឡូវ​នេះ​ច្បាស់​ហើយ​ថា ដូនតា​ខ្មែរ​នា​សម័យ​បុរេប្រវត្តិសាស្ត្រ​ចេះ​ផលិត​រូប​សត្វ​រួចទៅហើយ សំរាប់​មូលហេតុ​សាសនា។ ប៉ុន្តែ​នៅ​មាន​វត្ថុ​ផ្សេងៗ​ទៀត​ដូចជា លិង្គ និង​យោនី ជាដើមដែល​គួរឲ្យ​កត់សំគាល់​ផង​ដែរ។​ លក្ខណៈ​ពិសេស​នៃ​ឧស្សាហកម្ម​យុគ​ថ្ម​រំលីង គឺ​ការផលិត​ពូថៅ​ធ្វើ​អំពី​ថ្ម មាន​រាង​ប្លែកៗ​ពីគ្នា ហើយ​ដែល​ត្រូវបាន​គេ​រកឃើញ​នៅ​ស្ថានីយ៍​នានា ជាពិសេស​នៅ​តំបន់​បឹង​ទន្លេសាប ចំពោះ​អាវុធ​យើង​រក​បាន​ដូច​ជា​ពូថៅ​សំប៉ែត​មាន​មុខ​ជា​បួន​ជ្រុង​ទ្រវែង មាន​ពន្លួញ​សម្រាប់​ដាក់​ដង​ជា​ឈើ៘ ចំពោះ​ឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ យើង​ឃើញ​មាន​ពុម្ព​ថ្ម​សំរាប់ចាក់​តឹង ឬ​ចង្កៀង និង​កាវ​ត្រចៀក​ជាដើម។ ​ក្រៅពីនេះ​គេ​ក៏​បាន​រកឃើញ​នូវ​សំណល់​ធ្យូង ដែល​ជា​ភស្តុតាង​នៃ​ការធ្វើ​ម្ហូបអាហារ ដើម្បី​ជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ។ វឌ្ឍនភាព​នៃ​ឧស្សាហកម្ម​ភាជន៍ គឺជា​សញ្ញា​នៃ​កំណើន​អ​ត្រា​របស់​ប្រជាជន​ខ្មែរ រស់​នៅក្នុង​ភូមិភាគ​នេះ​យ៉ាង​ប្រាកដ​បន្ទាប់​ពី​ស្តែង​ឲ្យឃើញ នូវ​ភាព​សំខាន់​ពាក់ព័ន្ធ​ទៅ​នឹង​ការរស់នៅ។

មើលផងដែរ

• ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ
• ភ្វូណាន

ឯកសារយោង

• ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ និពន្ធ​ដោយត្រឹង ងា សាស្រ្ដាចារ្យបរិញ្ញាផ្នែកវប្បធម៌ និងអរិយធម៌អាស៊ី
• មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស Archived 2011-11-04 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• ៨ = បែបរៀនសង្គមសិក្សា វិជ្ជាប្រវត្ដិសាស្រ្ដថ្នាក់មធ្យមសិក្សាឆ្នាំទី១ របស់ក្រុមវិជ្ជាការក្រសួងសិក្សាធិការ (ភាសា

ថៃ) បឹងកកព.ស. ២៥១២ គ.ស. ១៩៦៨។

• Adhémard Leclère, le Sdach Kân, Imprimerie coloniale, Saigon,1911
• Henri Russier, Histoire sommaire du royaume du Cambodge des origines à nos jours (broch-ure ronéotypé 1929?
• Adhémard leclère, ke Sdach Kân, Imprimerie coloniale, Saigon 1911
• Lê Thanh Khôi,Histoire del l'Asie du Sud - est PUF. Que sais-je? Paris, 1959
• ១៦ = ពង្សាវតារប្រទេសលាវ គឺក្រុងហ្លួងព្រះបាង ក្រុងវៀងចន្ទ ក្រុងជូន និងក្រុងចំប៉ាសាក់ ជាភាសាលាវ វៀង

ចន្ទ គ.ស. ១៩៦៧។ Annales de Laos-Luang Prabang- vein tiane Tranninh et Bassac, Publiées la 22e année du régne de S.M. Sisavang Vong du Luang Prabang.1926